ΓΙΑ ΕΝΑ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ
ΣΚΕΨΕΙΣ, ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ « Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ, ΣΕΛ. 718, ΑΘΗΝΑ 2017
Πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που αφήνει τον αναγνώστη του με περισσότερες ερωτήσεις και λιγότερες απαντήσεις, αφού, χωρίς να προσφέρει εύκολες λύσεις καταδεικνύει τα τραγικά αδιέξοδα της σύγχρονης κοινωνίας, την οποία κριτικάρει αυστηρά με την οπτική της σχολής της Φρανκφούρτης της οποίας ο συγγραφέας ήταν και παραμένει πιστός (;) οπαδός, διερευνώντας, όμως, απόψεις του όπως ο ίδιος δηλώνει στο βιβλίο του, που καλύπτει έναν ευρύ κύκλο θεμάτων, καθώς φαίνεται από τον υπότιτλο του «Κρίση, Τέχνη, Πολιτισμός, Διάλογος Χομπσμπάουμ- Αντόρνο».
Είχα και στο παρελθόν ασχοληθεί με το έργο του διδάκτορα αισθητικής του πανεπιστημίου της Σορβόννης και καθηγητή φιλοσοφίας της τέχνης και του πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου Βασίλη Φιοραβάντε. Συγκεκριμένα, είχα γράψει ένα άρθρο ένα άρθρο με τίτλο «Η τραγική επικαιρότητα του μαρξισμού» και τον υπότιτλο «Μερικές επίκαιρες σκέψεις με αφορμή κάποια κείμενα του Βασίλη Φιοραβάντε». Εκείνο το άρθρο μου είχε δημοσιευθεί αρχικά στην εφημερίδα «Η κυριακάτικη Αυγή» της 25ης Ιουλίου 1993, στη συνέχεια περιλήφθηκε στη συλλογή άρθρων μου «Η κατάσταση των πραγμάτων», Πρώτη Έκδοση Αλεξίσφαιρο 1994, Β’ έκδοση σημαντικά επαυξημένη, Εκδόσεις Ρέω 2015 και στο βιβλίο μου «Η αριστερά υπό το Μηδέν», Εκδόσεις Ρέω, 2016). Τα όσα υποστήριζε κι εξακολουθούν να διατηρούν την ισχύ τους σήμερα- κάτ’ εμέ τουλάχιστο. Δεν μπορώ, φυσικά, να τα επαναλάβω εδώ τώρα, περιορίζομαι, απλώς να σημειώσω πως δύο διαφωνίες μου για κάποιες θέσεις του συγγραφέα που διατύπωσε τότε ισχύουν και για το πρόσφατο βιβλίο του: Συγκεκριμένα η θέση του για την αποσπασματικότητα και την αρνητικότητα των ορισμένων μορφών της σύγχρονης τέχνης και την πρωτοπορία, που τις θεωρεί ότι έχουν πάντα πρωταρχικό χαρακτήρα, ότι είναι φύσει και θέσει επαναστατικές. Παραθέτει, μάλιστα, σε πολλά σημεία του σημερινού βιβλίου του τις ονομασίες σχολών- όπως τον αμερικανικό αφηρημένο εξπρεσιονισμό, το κίνημα τέχνης Fluscus, τους καταστασιακούς, την ανήμορφη τέχνη κ.α. –και τα ονόματα καλλιτεχνών, Ελλήνων και ξένων: Μπουζιάνης, Σκλάβος Στέρης, Σαραφιανός, Στάμος, Κουννέλης, Τούγιας, Κοντός, Τσίγκος κ.α. από τους Έλληνες και Πόλοκ ,Γκόρκυ, Ρόθκο, Κλάιν, Μαλέβιτς, Καντίνσκυ, Κλέε, Μπρανκούζι, Τάτλιν, Τζιακομέττι κ.α. από τους ξένους- που κατ’αυτόν, η τέχνη τους διαπνέεται από μία επαναστατική ιδεολογία. Ειλικρινά, δε γνωρίζω αν όλοι οι προαναφερόμενοι καλλιτέχνες και πολλοί άλλοι που επίσης αναφέρει είχαν τις προθέσεις και τις ιδέες που τους αποδίδει, ούτε αν ορισμένες από τις καλλιτεχνικές Σχολές που υποστηρίζει είναι ουσιαστικά και όχι επιφανειακά ανατρεπτικές. Είναι ένα πραγματικό και όχι ρητορικό το ερώτημα.
Βέβαια, ο Φιοραβάντες συνδέει τη μοντέρνα τέχνη την εποχή της καθορισμένης άρνησης, προτείνοντας ως μόνη ενδεδειγμένη (;) στάση- στάση, όχι λύση, την καθορισμένη, καθολική, ολοκληρωτική άρνηση της κοινωνίας και κάθε σύγχρονης ιδεολογικής επικυριαρχίας και την δημιουργία ενός νέου ανθρωπισμού, μιας νέας ανθρωπολογίας στα χνάρια του νεαρού Μαρξ, των «Χειρογράφων του 1844», τον οποίο συχνά αντιπαραθέτει στον ώριμο Μαρξ, προτιμά δηλαδή, το νέο φιλόσοφο από το μεγάλο οικονομολόγο. Συνδέεται, επίσης ,με τον Γκράμσι και με την κλασική πια φράση του για «την απαισιοδοξία της σκέψης, την αισιοδοξία της πράξης». Εδώ αχνοφαίνεται μία αμυδρή αχτίνα αισιοδοξίας στο Φιοραβάντε, ο οποίος, διαφωνώντας εν μέρει με το γενικευμένο πεσιμισμό του Αντόρνο, δηλώνει πως δεν είναι πια «αντορνικός» θυμίζοντας μας τη γνωστή φράση του Μαρξ ότι δεν είναι μαρξιστής! (σελ. 91)
Ας μου επιτραπεί να σημειώσω εδώ πως σε αυτές τις τοποθετήσεις του Φιοραβάντε όσο και της σχολής της Φρανκφούρτης και άλλων στοχαστών προσεγγίζουν σε αυτό που εγώ πρεσβεύω και αποκαλώ μαρξιστικό πεσιμισμό όπως αναφέρεται τόσο στο προαναφερόμενο άρθρο μου, όσο και το ομώνυμο του 1993, καθώς και μερικά ακόμα που συμπεριλαμβάνονται στα βιβλία μου «Η κατάσταση των πραγμάτων» και «Η αριστερά υπό το μηδέν». Ο μαρξιστικός πεσιμισμός διαπιστώνει τόσο την τραγικότητα και τη στασιμότητα που επικρατούσε σε όλους τους τομείς οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό, καλλιτεχνικό του σύγχρονου κόσμου όσο και την αδυναμία της μαρξιστικής ιδεολογίας , που παρόλο που είναι η μόνη σφαιρική και ολοκληρωμένη θεωρία που μπορεί να δώσει μια πειστική απάντηση και μια βιώσιμη λύση σε όλα τα τραγικά προβλήματα της εποχής μας, δεν το έχει κατορθώσει ως τώρα και ούτε φαίνεται πιθανό κάτι τέτοιο για το ορατό μέλλον. Αυτή η δυσαρμονία μεταξύ θεωρίας και πράξης, ιδεολογίας και πραγματικότητας, υποκειμενικής βούλησης και αντικειμενικών δυσκολιών τροφοδοτεί τον προβληματισμό και την ανησυχία πάρα πολλών ανθρώπων, διανοούμενων και μη, όπως είμαι εγώ και ο Φιοραβάντες, που σε ολόκληρο το έργο του καθρεφτίζεται η αγωνία του για την κατάσταση που επικρατεί και η προσπάθειά του να βρεθεί μία ριζική -και ριζοσπαστική- λύση στη δραματική κατάσταση που βιώνουμε όλοι.
Στον πυρήνα, βέβαια, όλου αυτού του προβληματισμού βρίσκεται η διαρκώς επιβεβαιωμένη άποψη για την ιστορική χρεοκοπία του προλεταριάτου, για την αποτυχία του να παραμείνει το υποκείμενο της Ιστορίας, για την ανικανότητα του να ανατρέψει την αστική τάξη και να δημιουργήσει τη μελλοντική αταξική κοινωνία. Αυτή την άποψη μου την υποστηρίζω στα άρθρα μου που μνημόνευσα παραπάνω, τη συμμερίζεται και ο Φιοραβάντες, ο οποίος, όμως, προχωρά πιο πέρα, αφού πιστεύει πως: «Οι τάξεις, με την κλασσική έννοια των συγκροτημένων συνόλων λίγο πολύ σταθερών, τείνουν να καταργηθούν και στη θέση τους αναδύεται η άμορφη, η ρευστή (luide) κοινωνία, με άμεση επίπτωση τη δημιουργία αντίστοιχων ρευστών (luides) και άμορφων (inrmelles) ψυχοπνευματικών και ιδεολογικών καταστάσεων. Η σύγχρονη κοινωνία οδηγείται πλέον προς το τέλος των δομών στην οποιαδήποτε μορφή που γνωρίσαμε μέχρι τώρα (σελ.29). Έτσι , ως προς την ύπαρξη μιας τάξης υποκειμένου της Ιστορίας, ο Φιοραβάντες μας προτείνει τα εξής: « ‘Όσο όμως είναι καιρός, η Αριστερά πρέπει να αφυπνιστεί και να αρθρώσει έναν άλλο λόγο, να επεξεργαστεί ένα εναλλακτικό πρόταγμα για την απελευθέρωση , όχι μόνο του πάλαι ποτέ κραταιού προλεταριάτου και σήμερα ουσιαστικά αποδεκατισμένου από την απορρύθμιση, την εξοντωτική λιτότητα και την παγκοσμιοποίηση, αλλά για την κοινωνία ολόκληρη, νέο πλέον δυνητικό υποκείμενο απελευθέρωσης από τους ταξηφιλελεύθερους ενορχηστρωτές της νέας και ιστορικής πρωτόγνωρης αναδιοργάνωσης και αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου σε καιρό ειρήνης και μάλιστα χωρίς στρατιωτικές χούντες»(σελ. 516).
Γίνεται, όμως , να υπάρξει η Ιστορία χωρίς ένα συγκεκριμένο υποκείμενο; Μπορεί μια τάξη υποκείμενο της Ιστορίας να αντικατασταθεί από την κοινωνία ολόκληρη; Είναι πραγματικά ερωτήματα που με απασχολούν και μόνο ο χρόνος θα δείξει αν είναι δυνατό κάτι τέτοιο, όταν μάλιστα, ο συγγραφέας καταργεί και τις κυρίαρχες τάξεις, διότι «η σύγχρονη κοινωνία μπήκε σε μια νέα περίοδο: από την κυριαρχία της τάξης (κυρίαρχη τάξη- κυρίαρχη ιδεολογία) προς την κυριαρχία χωρίς τάξη, προς τη γενικευμένη κυριάρχηση, την κυριάρχηση του συστήματος, πλέον κυριάρχηση διάχυτη σε όλες τις εκδηλώσεις, της κοινωνίας, εκφράσεις, οντότητες κ.α. Την κυριάρχηση γενικά, που υπάρχει ως σύστημα λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομα ή αυτοποιημένα σε όλες τις βαθμίδες του κοινωνικού είναι και γίγνεσθαι, (σελ.502). Και λίγο πιο κάτω γράφει: «Η κυριαρχία του συστήματος συμπυκνώνει και αντικαθιστά (ή υποκαθιστά) την κυριάρχηση της τάξης. Οι τάξεις χάνονται, διαλύονται, απορροφώνται από το σύστημα και εξαφανίζονται σαν τέτοιες. Το σύστημα της κυριάρχησης οργανώνει πλέον την υποταγή της κοινωνίας με κύριο μέσο την επιβολή, την πολύμορφη βία, την εξουσία, κάθε εξουσία» (σελ.502).
Αυτή η θέση, εκτός του γεγονότος ότι έρχεται σε αντίθεση με άλλες θέσεις του συγγραφέα, διατυπωμένες στο ίδιο βιβλίο, εισάγει το παράδοξο σχήμα ενός συστήματος χωρίς κυρίαρχη τάξη, ενός συστήματος απρόσωπου ουσιαστικά που κυριαρχεί σε ολόκληρη την κοινωνία. Εναντίον τίνος θα στραφεί η κοινωνία λοιπόν; Και ολόκληρη η κοινωνία θα είναι αδιαίρετη, ενωμένη κατά του κοινού εχθρού, που θα βρίσκεται μέσα της και απέναντι της ταυτόχρονα; Πάντως ο Φιοραβάντες είναι κατηγορηματικός για το ποιο είναι το υποκείμενο της Ιστορίας: «Το νέο υποκείμενο είναι ο παγκοσμιοποιημένος, εκ των πραγμάτων, άνθρωπος , ο πτωχοποιημένος, πλέον, λαός μέσα στις αντιφάσεις, ακόμη και αντινομίες του, ως υπέρβαση, δυνητικό ξεπέρασμα τους, αλλά κυρίως πραγματικό. Χωρίς το πραγματικό ξεπέρασμα, δεν θα υπάρξει ποτέ η όποια απελευθέρωση και χειραφέτηση» (σελ.430).
Μπορεί, όμως, μια τόσο μεγάλη και ετερόκλητη μάζα να είναι το υποκείμενο της Ιστορίας; Μπορεί το γνωστό ιστορικό δίπολο (δουλοκτήτες- δούλοι, φεουδάρχες- δουλοπάροικοι, αστοί- εργάτες) να αντικατασταθεί από ένα σύνολο τάξεων ή μια «πανταξική» κοινωνία που θα αγωνίζεται εναντίον μιας αφηριμένης γενικευμένης κυριάρχησης, εναντίον μιας κυριαρχίας χωρίς τάξη; Και πώς συνδυάζεται αυτή η θέση με τις διαπιστώσεις του συγγραφέα ότι έχουμε «την εφαρμογή σε γενικευμένη κλίμακα, εθνικά δηλαδή και ευρωπαϊκά, ενός μοντέλου πλήρους ασυδοσίας του μεγάλου κεφαλαίου σε συνδυασμό με την επιβολή της τάξης, της πειθάρχησης και της συνθηκολόγησης της κοινωνίας»(σελ.509), και ότι σήμερα κυριαρχεί καθολικά «ο ολοκληρωτισμός του χρηματοοικονομικού και του μεγάλου κάθε μορφής κεφαλαίου :Κυριάρχηση συστημική, ιδεολογική: ολική, πλήρης», (σελ.510).
Πάντως, το ερώτημα- αναπάντητο ως σήμερα- παραμένει για ποιο θα είναι το υποκείμενο της Ιστορίας, αφού και εγώ συμφωνώ, όπως προείπα, ότι το προλεταριάτο δεν μπορεί –και δεν θέλει, ίσως- να παίζει αυτόν το ρόλο. Αναγκαστικά, λοιπόν, γεννιέται ένα δεύτερο ερώτημα, εξίσου σημαντικό και αναπάντητο : Πώς θα ανατραπεί αυτό το απάνθρωπο σύστημα; Το ίδιο το σύστημα, βέβαια, εμπεριέχει τα στοιχεία της αυτοκαταστροφής του, αλλά αυτό μόνο του δεν αρκεί. Χρειάζεται η συνειδητοποίηση πλατειών λαϊκών στρωμάτων, η ενεργητική συμμετοχή όσο το δυνατό περισσότερων πολιτών στον ανένδοτο αγώνα εναντίον της καθεστηκυίας τάξης, ένας νέος ανθρωπισμός που με επίκεντρο τον άνθρωπο θα αγωνιστεί κατά της παγκοσμιοποιημένης βαρβαρότητας. Ο Φιοραβάντες πιστεύει –ή ελπίζει ότι η σημερινή πολύπλευρη και πολυσχιδής κρίση θα δώσει διέξοδο στα σωρευμένα αδιέξοδα, θα επιφέρει την πολυπόθητη αλλαγή στις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές δομές της σημερινής κοινωνίας. Συνδέει, μάλιστα, κατά κάποιο τρόπο, την αυτοκαταστροφή του καπιταλισμού με το τέλος της παγκοσμιοποίησης, που καταυτόν, έχει επέλθει στα έτη 2007-2008 και τώρα ζούμε στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης, όπως την αποκαλεί συχνά πυκνά.
Δε συμμερίζομαι την αισιοδοξία του Φιοραβάντε ούτε γενικά ούτε ειδικά, δηλαδή σε αυτά που αφορούν την Ελλάδα και την Ευρώπη. Ο καπιταλισμός έδειξε μια απίστευτη ανθεκτικότητα, μια αφάνταστη ικανότητα να ξεπερνά τις κρίσεις του, ακόμα και τις δομικές. Παρά τη σοβαρότητα της οικονομικής κρίσης, παρά τους ισχυρούς κλυδωνισμούς κρατών και κυβερνήσεων, παρά την παγκόσμια οικονομική, κοινωνική και πολιτική λαίλαπα, όλα δείχνουν πως ο καπιταλισμός θα καταφέρει ακόμα μια φορά να επιβιώσει, όχι αλώβητος ασφαλώς. Επίσης, δεν κατανοώ γιατί ο Φιοραβάντες θεωρεί το 2007-2008 –τα έτη ξεσπάσματος της κρίσης- ως το τέλος της παγκοσμιοποίησης και ως αρχή μιας νέας εποχής της μεταπαγκοσμιοποίησης. Παρόλο που το το 2007-2008 αποτελεί μια σημαντική τομή, δε νομίζω ότι οριοθετεί οποιαδήποτε ουσιαστική διαίρεση της σύγχρονης ιστορίας.
Όσο αφορά την Ελλάδα και τη Μεσόγειο γενικότερα, δε θεωρώ πως το «Όχι» του ελληνικού λαού στο δημοψήφισμα του 2015 είχε κάποια αξιοσημείωτη επίδραση στα ευρωπαϊκά δρώμενα, ούτε ότι οι μεσογειακές χώρες θα κατορθώσουν να δημιουργήσουν ένα ισχυρό –ισχυρό, επαναλαμβάνω- πόλο συσπείρωσης και αντίστασης εναντίον του ευρωπαϊκού βορρά γενικά και της Γερμανίας ειδικότερα. Ούτε πιστεύω σε οποιαδήποτε πρόθεση ή δυνατότητα των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης- όποια και αν είναι- για την αναμόρφωση- της και την πιο δημοκρατική και φιλολαϊκή πολιτική της, όπως ελπίζει ο Φιοραβάντες.
Είναι αδύνατο, φυσικά, να επεκταθώ σε όλα τα θέματα με τα οποία ασχολείται ο συγγραφέας στο ογκώδες βιβλίο του, ενδιαφέρον ούτως ή άλλως, αφού δίνει τροφή για σκέψη και προβληματισμό στον κάθε αναγνώστη , είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί με ορισμένες απόψεις του. Περιορίζομαι, αναγκαστικά, στα όσα έγραψα πιο πάνω και θέλω να τελιώσω με μια γενική τοποθέτηση, με αφορμή το συνολικό έργο του Φιοραβάντε: Ο μαρξισμός, μια μεγάλη, ολοκληρωμένη θεωρία του 19ου αιώνα, παρ’όλες τις δοκιμασίες του 20ου, με όλες τις νίκες και τις ήττες του, με όλες τις κρίσεις και τις διαψεύσεις των οραμάτων του, εξακολουθεί να παραμένει η μόνη επιστημονικά ορθή και ελπιδοφόρα ιδεολογία της εποχής μας. Για να μπορέσει, όμως, να ανταπεξέλθει με επιτυχία στις προκλήσεις του 21ου αιώνα και να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις και εφαρμόσιμες λύσεις στα μεγάλα ζητήματα του καιρού μας θα πρέπει να προχωρήσουμε σε ένα μαρξιστικό (τονίζω: μαρξιστικό) ξεπέρασμα του Μαρξ, ώστε να ανταποκριθεί πιο αποτελεσματικά στις πρακτικές εφαρμογές του και στις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας και λαού, ξεπέρασμα που, τυπικά, δεν μπορεί να αναλυθεί και να προσδιοριστεί λεπτομερειακά, εδώ τώρα. Μόνο έτσι ο μαρξισμός θα επανακτήσει την επαναστατική αλλαγή στην κοινωνία, αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε.
Αθήνα, Νοέμβρης 2017
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ
Λογοτέχνης- Νομικός
