Ώρα Εικαστικών

ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΗ ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ;

ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΗ.^1*

 ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ;

Αποσπάσματα σύγχρονης κριτικής θεωρίας. Αποσπάσματα απέναντι και ενάντια στο σύστημα. Μόνο μία αποσπασματική σκέψη μπορεί σήμερα, εποχή ολικής κυριάρχησης της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, του εργαλειακού λόγου, του παγκοσμιοποιημένου ολοκληρωτισμού, του νέο και ταξηφιλελευθερισμού, να περισώσει κάποια στοιχεία, έστω και ελάχιστα, διαλεκτικής, Λόγου, κριτικής. Έτσι  τα αποσπάσματα είναι το ίδιο το περιεχόμενο, σύμφωνα με την εκδοχή και την ιστορική κληρονομιά της Διαλεκτικής του Λόγου¹ των Χορκχάϊμερ – Αντόρνο.

Μία ανθρωπότητα απελευθερωμένη από την εργασία θα έχει απελευθερωθεί από την κυριάρχηση (domination).

Th. Adorno, Trois études sur Hegel, Payot,σ. 35

Εισαγωγικά

Κατά τον Αντόρνο, είναι «αυταπάτη» το να νομίζει κανείς ότι «είναι δυνατο να συλλάβει με τη δύναμη της σκέψης την ολότητα του πραγματικού».¹ Κατά τον Αντόρνο³  ακόμη η φιλοσοφία της ιστορίας είναι αποσπασματική. Δεν υπάρχει δηλαδή συνέχεια, διαλεκτική ή μη. Αντίθετα η ασυνέχεια (discontinuité) είναι η κύρια κατάσταση, ή τουλάχιστον η ασυμφωνία
(dissananle).⁴ Έτσι το μέγιστο πρόβλημα της συνείδησης και της υποκειμενικότητας, σε συνδυασμό με το εξίσου σημαντικό πρόβλημα, κατά τη χεγκελιανή τουλάχιστον προβληματική, της χρονικότητας αποκτούν μια νέα διάσταση, μια εξαιρετική κρισιμότητα. Υπ’ αυτή την έννοια επιβάλλεται η επικαιροποίηση, η εμβάθυνση σε αυτά τα θέματα, η διεύρυνση της προβληματικής προς νέα επίπεδα, που αναδεικνύει η μεταπαγκοσμιοποίηση τραγικά. Σε κάθε περίπτωση η σύγχρονη μετακριτική φιλοσοφία, στη συνέχεια του Αντόρνο, δεν μπορεί να είναι και να παραμείνει αποσπασματική, δομικά αποσπασματική, αν θέλει να παραμείνει απελευθερωτική, αν θέλει να διασώσει τον κριτικό πυρήνα της, αν θέλει ν’ αποφύγει «την συμμαχία της με το σύστημα» (Αντόρνο).

Από την άλλη αναδύεται και πάλι ο απελευθερωτικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας, όπως σε όλες τις περιόδους μεγάλης κρίσης. Για παράδειγμα,κατά τον Παπαϊωάννου⁵, συστηματικό μελετητή του Μαρξ, η φιλοσοφία στα χρόνια 1842-48 έπαιξε στο Παρίσι έναν καθοριστικό ρόλο για την αφύπνιση του προλεταριάτου στη Γαλλία, για τη διαμόρφωση της ιστορικής επαναστατικής ιδεολογίας  του. Απόηχος αυτής της συστηματικής και κριτικής εργασίας της φιλοσοφίας ήταν και οι ιδέες που καθοδήγησαν την Κομμούνα,  πολύ αργότερα (1871), ακόμα και οι ιδέες που βρίσκονται στην αφετηρία της. Το ίδιο ισχύει και για τον μεσοπόλεμο, όταν ιδρύεται το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών⁶, το οποίο εισάγει κριτικά με συστηματικό τρόπο την έννοια της κυριάρχησης (domination),  που υπήρχε μέχρι τότε στον μαρξιστικό και εργατικό λόγο όμως μάλλον εμπεριστικά. Το ίδιο ισχύει και στο 1947, όταν οι Χορκχάϊμερ και Αντόρνο⁷ εισάγουν την έννοια «της κυριαρχίας του Λόγου» (dominationdelaRaison), αλλά και το 1966-8 με τον Μαρκούζε⁸, ο οποίος εισάγει την έννοια της απελευθέρωσης των ενστίκτων και του αναγκαίου ηδονισμού, ως αποτέλεσμα της απελευθερωτικής πράξης, στη συνέχεια των Μαρξ, Φρόϋντ και Ράϊχ.  Οι νεώτερες αυτές απελευθερωτικές ενοιολογήσεις (1947 και εδώ) ήταν η βάση, η αφετηρία του νεώτερου κινήματος χειραφέτησης, του κινήματος της Νέας Αριστεράς, του κινήματος της γυναικείας χειραφέτησης, του Μάη ’68, του αντιαυταρχικού γενικότερα κινήματος.

Στη συνέχεια σήμερα της αποσπασματικής αυτής προσέγγισης του Αντόρνο για την ιστορία, που στοχεύει κεντρικά στον απεγκλωβισμό της φιλοσοφίας από το σύστημα και την πλατωνική ιδέα που κατέστρεψε την έννοια (concept) και τη δυναμική των εννοιών γενικότερα, όπως λέει και ο ίδιος στην Αρνητική διαλεκτική⁹ οδηγούμαστε, όπως έχουμε ήδη εξηγήσει¹⁰ στη θεωρητικοποίηση του αποσπάσματος, των αποσπασμάτων σε παράταξη χωρίς σύστημα και ενάντια στο σύστημα – κάθε σύστημα. Η νέα αυτή κριτική θεώρηση βρίσκεται δηλαδή στο κέντρο της συνειδητοποίησης της ανάγκης απελευθέρωσης από το σύστημα, τη συστηματική σκέψη, το συστημισμόγενικότερα, θεωρώντας τα ως μία ουσιαστικά κατεστημένη κατάσταση του πνεύματος. Από την άλλη οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα της κριτικής της κυριάρχησης, της αποτρόπαιης σύγχρονης νέας ψευδούς ολότητας.

Έτσι το περιεχόμενο των αποσπασμάτων σε παράταξη συνιστούν φιλοσοφική κριτική της ολότητας και του παγκοσμιοποιημένου ολοκληρωτισμού, η οποία στην απαισιόδοξη κατάστασής της, στην εκδοχή των Χορκχάϊμερ – Αντόρνο, πρέπει να ριζοσπαστικοποιηθεί, επανασυνδεόμενη διαλεκτικά με το φλογερό επαναστατικό ανθρωπισμό του νεαρού Μαρξ¹¹. Η διάσωση έτσι του Λόγου¹² μετατρέπεται σε ιστορικό καθήκον, ενώ η σύνδεση της σκέψης με το κοινωνικό κίνημα,που αναδύεται ενδογενώς, μια νέα ιδεολογική δύναμη.Προς αυτό κατατείνει και το πνεύμα της μοντέρνας τέχνης, δεδομένου ότι το απόσπασμα είναι η μορφή της, η πεμπτουσία της, ο κινητήριος μοχλός της σε αντίθεση με αυτή της συστηματικής φιλοσοφίας ή των προϊόντων της βιομηχανίας της κουλτούρας, η οποία είναι η σύγχρονη βιομηχανία κατασκευής ψευδούς συνείδησης.

Οι δομικές αλλαγές του συστήματος

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος απέδειξε ότι το άτομο δεν υπολογίζεται, η μπουρζουαζία έχει καταστραφεί και ο καπιταλισμός έχει χάσει κάθε αξιοπιστία: είναι απονομιμοποιημένος. Από την άλλη, από τις αρχές του ΧΧου αιώνα οι τεχνικές, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές είναι πλέον δομικές. Ο μονοπωλιακός καπιταλισμόςέχει ελάχιστη σχέση με τον αποκαλούμενο φιλελεύθερο καπιταλισμό των μέσων του 19^ου αιώνα, ο οποίος αμφισβητήθηκε ριζικά από το προλεταριάτο και μετέτρεψε τον Μαρξ από αριστερό χεγκελιανό σε μαρξιστή¹³ επαναστάτη ιδεολόγο, σε θεωρητικό της κοινωνικής ολικής, σύμφωνα με τον νεαρό Λούκατς, επανάστασης¹⁴.

Με τη δομική μετατροπή του καπιταλισμού τότε σε μονοπωλιακό¹⁵ εμφανίζεται και η κυριάρχηση ως δομική μετατροπή της κυριαρχίας, η οποία είναι μία ολική κατάσταση. Τη μετατροπή αυτή σε πολιτικό κατά κύριο λόγο επίπεδο συλλαμβάνουν και αναλύουν αστοί κοινωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες, ο Τάσκα, ο Παρέτο και αρχικά  ο M. Weber, στη συνέχεια ο R. Michels^2* (ο οποίος νεαρός ήταν σοσιαλιστής, αλλά στη συνέχεια όταν μελέτησε τη διαδικασία παγίωσης της κυριάρχησης στο γερμανικό σοσιαλιστικό κόμμα, απογοητευμένος έγινε φασίστας), ενώ οι μαρξιστές θεωρητικοί έδιναν έμφαση στην κοινωνική διάσταση. Μόνο η Σχολή της Φρανκφούρτης στη συνέχεια αυτών των ερευνών, ανασυγκροτώντας τες διαλεκτικά, αναδομώντας τες κριτικά και ωθώντας τες στις λογικές τους συνέπειες, και υπό την επήρεια τωνβάρβαρων φασισμού και σταλινισμού, συστηματοποιείτην έρευνά της για την κυριάρχηση, την οποία αναδεικνύει σε κεντρική. Ακριβέστερα, οι Χορκχάϊμερ – Αντόρνο επισημαίνουν ότι είναι τέτοια η επιρροή (emprise) της κυριάρχησης στο σύγχρονο κοινωνικό σχηματισμό των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, τέτοιας έκτασης και πολυμορφίας (πολύμορφη και πολυκέφαλη κυριάρχηση), συγχρόνως δε και καθολική κατάσταση, που πλέον είναι αδύνατη η όποια απελευθέρωση, ακόμη και η όποια απελευθερωτική ιδέα ή έστω ελπίδα απελευθέρωσης. Η κυριάρχηση της κοινωνίας είναι πλέον η νέα καθολική κατάσταση και η κυριάρχησητης παγκοσμιοποίησης ακόμη περισσότερο, αλλά και η κυριάρχηση ως γενικευμένη πολύμορφη κατάσταση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Πρόκειται για τη νέα και εφιαλτική ψευδή ολότητα.

Από την άλλη, το εξαιρετικά σημαντικό πρόβλημα του φασισμού¹⁶ (ο φασισμός θεωρούμενος ως αποτρόπαιο προϊόν του ενδογενούς εκβαρβαρισμού του μονοπωλιακού καπιταλισμού, η πιο άγρια μορφή κυριάρχησης που γνώρισε η ιστορία μέχρι σήμερα, η οποία δεν έπαψε να επηρεάζει αρνητικά το σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό γίγνεσθαι και μετά την ήττα του στο πεδίο της μάχης, σε συνδυασμό με τη σταλινική παρεκτροπή του σοβιετικού μαρξισμού¹⁷, ο οποίος στην πορεία έγινε σύστημα το ίδιο βάρβαρο όπως και ο φασισμός), οδηγεί γενικά, κατά τους Μ. Χορκχάϊμερ και Θ. Αντόρνο πάντοτε, σε μια γενικευμένη  αμφισβήτηση σχετικά με τον προσανατολισμό του πολιτισμού. Η μαρξική, «μαρξιανή» (marxiénne) ελπίδα ενός μετασχηματισμού της κοινωνίας εμφανίζεται εφεξής ως ουτοπική, ως ουτοπικότητα, ως ουτοπισμός, για να χρησιμοποιήσουμε ένα νεολογισμό.Αυτός ο κατασκευασμένος έντεχνα από το σύστημα ουτοπισμός δυστυχώς δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει και να αποτρέπει κάθε ριζοσπαστική κίνηση κοινωνικής αλλαγής, θεωρώντας τη ως αδύνατη, ακόμη και μετά τοΜάη του ’68 και τα νεώτερα κινήματα αμφισβήτησης που ακολούθησαν.

Μόνιμος εφιάλτης πλέον γίνεται για τους Μ.Xορηχάϊμερ και Θ. Αντόρνο (Διαλεκτική του Λόγου¹⁸) η διερώτηση:

«…γιατί η ανθρωπότητα, αντί να στρατευτεί για τις ανθρώπινες μορφές, καταρρέει (ξεπέφτει) (sombre) σε μία νέα μορφή της βαρβαρότητας;».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι Χορκχάϊμερ-Αντόρνο καταφεύγουν στην εξέταση της ολότητας της φιλοσοφίας, αλλά και της δικής τους, ανασυγκροτώντας κριτικά την εξελικτική πορεία του πολιτισμού,στοχαζόμενοι «πάνω στην καταστροφική πτυχή της προόδου»¹⁹. Ξανασκεπτόμενοι την αρχή του Λόγου, συνειδητοποιούν το καθήκον να εξηγήσουν τη διάθεση (disposition) των μαζώνγια να αφεθούν στον εντυπωσιασμό, το δεσποτισμό, τον φετιχισμό, επεξηγώντας τη διαδικασία «της αυτοκαταστροφής του Λόγου, και την παρακμή (του) προς τη μυθολογία»: τον ξεπεσμό του. Με άλλα λόγια, οι αντινομίες του συστήματος είναι περισσότερο φαινομενικές, οι αντινομίες του πολιτισμού αποπλανητικές, φενακιστικές, μπροστά στο νέο αυταρχισμό που έχει δημιουργήσει η ανερχόμενη από τις αρχές του ΧΧου αιώνα, και στη συνέχειαη πλήρως, ή ολικά εγκατεστημένη κυριάρχηση,διαπερνώντας όλα τα επίπεδα, όλες τις μορφές, όλες τις δομές του κοινωνικού πολιτικοοικονομικού καπιταλιστικού είναικαι πράττειν.

Οι Χορκχάϊμερκαι Αντόρνο για να εξηγήσουν αυτή τη θεμελιώδη όσο και θλιβερή για τον πολιτισμό μεταλλαγή χρησιμοποιούνκάποιες υπάρχουσες τότε κατηγορίες:

-                  Την έννοια του Διαφωτισμού (Aufklärung) του Καντ

-                  Τη διαλεκτική φιλοσοφία του Χέγκελ

-                  Την ανάλυση της κοινωνικής εργασίας του Μαρξ

-                  Τη γενεαλογία της ηθικής του Νίτσε

-                  Τη ψυχανάλυση του πολιτισμού του Φρόυντ

Στόχος τους είναι η πραγματοποίηση μίας νέας διαλεκτικής και κριτικής σύνθεσης. Ο στόχος όμως αυτός στην πορεία των μακροχρόνιων ερευνών τους αποδεικνύεται αδύνατος, δομικά αδύνατος. Η τάση του συστήματος προς τον ολοκληρωτισμό και την κυριάρχηση, εν μέσω διαρκών υπερβάσεων των μερικότερων κρίσεων και αντινομιών του, αποδεικνύεται καταλυτική για την προϊούσα αποδιαλεκτικοποίηση της σκέψης. 

Από το 1947, έτος της δημοσίευσης αυτού του ιστορικού βιβλίου των Χορκχάϊμερ και Αντόρνο και μετά, παρά την ορμητική ανάπτυξη του καπιταλισμού, «οι φρίκες και οι τρόμοι συνεχίζουν» και μάλιστα είμαστε μάρτυρες των «ανανεώσεων του ολοκληρωτισμού». Οι διαπιστώσεις αυτές είναι των ίδιων των συγγραφέων στον πρόλογο της νέας έκδοσης του βιβλίου τους του 1969. Συγχρόνως τότε θεωρούν το συγκεκριμένο βιβλίο ως μία «κριτική της φιλοσοφίας», θεωρούμενη ως άρνηση ένταξης στον θετικισμό,δηλαδή  στο «μύθο αυτού  το οποίο υπάρχει» και το οποίο τείνει διαρκώς, ειδικά μετά το 1968 προς την αυταρχικοποίηση και την κυριάρχηση.

Από τη «διαλεκτική της άρνησης»^3* στην καθορισμένη άρνηση^4*

Η ενσωμάτωση  του προλεταριάτου, κυρίως μετά το 1945, ακύρωσε την ύπαρξη του υποκειμένου στο εσωτερικό των αναπτυγμένων χωρών. Συγχρόνως  η προϊούσα αποσύνθεση της κοινωνικής εργασίας που έθεσε μεθοδικά σε εφαρμογή το σύστημα, διάλυσε τις κοινωνικές βάσεις της εργατικής προλεταριακής ύπαρξης.

Έτσι έπαψε να υπάρχει εμμενώς η κοινωνική άρνηση, η αντίσταση, η κριτική. Και επειδή οι καλλιτεχνικές  πρωτοπορείες-υποκείμενο δεν είναι αρκετό να ανατρέψουν το σύστημα, το όλο αριστερό-χεγκελιανό-μαρξικό διαλεκτικό σχήμα παύει να έχει υλική βάση. Η  διαλεκτική της άρνησης που θα οδηγούσε στην σύνθεση και το (ιστορικό) ξεπέρασμα δεν λειτουργεί πλέον, δεν έχει αντικείμενο, βάση, λειτουργικότητα. Έγινε ανενεργή. Έτσι η μόνη λύση είναι η καθορισμένη άρνηση ως αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης της κρισιμότητας της κατάστασης σήμερα, χωρίς κλασικό κοινωνικό υποκείμενο από τους λίγους, τους ελάχιστους κριτικούς διανοούμενους. Καθορισμένη άρνηση, λοιπόν, γενικευμένα, ως απάντηση στην ολική κυριάρχηση, στο ολικά απάνθρωπο σύστημα γενικότερα. Η καθορισμένη  άρνηση ως συμπύκνωση και έκφραση της γενικευμένης πλέον αρνητικής διαλεκτικής.

Η διαλεκτική της άρνησης²⁰ παραχωρεί αναγκαστικά τη θέση της στην καθορισμένη άρνηση, στην ολική, την απόλυτη, τη γενικευμένη. Η εργασία του αρνητικού έτσι πρέπει να ενταχθεί σε ένα ολικά αρνητικό, ακόμη και αυτοαρνητικό πλαίσιο. Η εργασία του αρνητικού, ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας μέχρι τώρα, θα  αποτελέσει και πάλι, τον αποφασιστικό παράγοντα για το ξεπέρασμα του συστήματος, την αποκάλυψη του ολικά αλλοτριωτικού χαρακτήρα του. Και έτσι θα προσδώσει έναν απελευθερωτικό χαρακτήρα και στην ίδια τη φιλοσοφία.Η φιλοσοφία πλέον θα υπάρξει μόνον ως μια απελευθερωτική πράξη, ή πρακτική²¹ (κατά τον Παπαιωάννου). Και το νέο εν δυνάμει υποκείμενό της θα είναι πλέον σε συνθήκες βαθιάς κρίσης  της παγκοσμιοποίησης ο λαός, ο πτωχευμένος λαός, με πρωτοπόρο τον ελληνικό.

Από την άποψη αυτή, το ΟΧΙ του Ελληνικού λαού στο δημοψήφισμα είναι μια καμπή, σημαδεύει την απαρχή²²της γενικευμένης, της ολικής καθορισμένης άρνησης των ευρωπαϊκών πρώτιστα λαών, και ιδίως των λαών των μεσογειακών χωρών, στην κυριάρχηση της νεοπρωσικήςκαι νεοβερσαγέζικης κλίκας του Σόϊμπλε.

Συγχρόνως το ΟΧΙ συνιστά και την απαρχή  της Νέας Ανθρωπολογίας με πράξεις²³και της νέας κριτικής θεωρίας της. Η μακρά σκοτεινή²⁴ περίοδος της μετακριτικής και της μεταφιλοσοφίας έφθασε στο τέλος της. Μπήκαμε στην αρχή της νέας κριτικής και ανθρωπιστικής θεωρίας και πράξης.

Η έννοια του Διαφωτισμού (Aufklärung)

Η έννοια τηςAufklaurung έχει μεταφραστεί στα γαλλικά και στα ελληνικά ως Λόγος²⁵. Υπάρχει και ο αρχαιοελληνικός Λόγος, που είναι διαφορετικός. Στο Θεωρία πολιτισμού δίνουμε μία συνοπτική ερμηνεία αυτής της διαφοράς, με βάση το ιστορικό βιβλίο του Μαρκούζε, Raison et Revolution ²⁶. Σήμερα πρέπει να αποσαφηνίσουμε μερικές όψεις του θέματος, υπό την οπτική των νέων κρίσιμων θεμάτων, που αναδεικνύει η σύγχρονη κρίση. Η λεγόμενη κριτική των μεταμοντέρνων, των αποδομητών, των νεοσυντηρητικών κ.α. δεν έχει νόημα πλέον, μπροστά στις ιστορικές προκλήσεις που μπαίνουν στην ανθρωπότητα, που μόνο με βάση τις βασικές κατακτήσεις του ιστορικού ανθρωπισμού²⁷ και του Λόγου θα μπορέσει να αντιμετωπίσει. Σε κάθε περίπτωση οι Χορκχάϊμερ-Αντόρνο αποδίδουν μία ιδιαίτερη έννοια στην Aufklärung.

Ο διαφωτισμός (Λόγος) δεν θεωρητικοποιείται ως μία απλή ιστορική στιγμή, ως να ήταν απλώς η κουλτούρα  της προόδου του 18^ου αιώνα, με προεξάρχουσα πάντοτε  τη σύλληψη της κριτικής φιλοσοφίας από τον Καντ. Αντίθετα θεωρητικοποιείται ως μία πολύ ευρύτερη διαδικασία του πολιτισμού, της οποίας η αρχή είναι η διάλυση του μύθου²⁸ στο όνομα του Λόγου. Η διαδικασία του Διαφωτισμού (του Λόγου) συσχετίζεται, εκτός από το κρίσιμο θέμα  της ιστορικής πορείας του Λόγου και προς τα πού αυτή πηγαίνει, και με μια θεωρητικοποίηση της εποχής του ομηρικού πολιτισμού, αλλά και με τη σύγχρονη βιομηχανία της κουλτούρας, η οποία ουσιαστικά διαλύει την Κουλτούρα και προβάλλει ή και επιβάλλει στον κόσμο τη νόρμα και την κυριάρχηση.

Η κριτική θεωρία, όντας επίσης μία θεωρία με βάση το δικό της λόγο (discours),ανασυγκροτημένη μέσα από και στην κοινωνική πραγματικότητα της εποχής της, είχε ως συνέπεια το γεγονός ότι το βιβλίο Η διαλεκτική του Λόγου²⁹ συμμετέχει αυτότο ίδιο σε μία διαδικασία του Λόγου, σε μία ακριβέστερη διαδικασία κριτικής συγκρότησης του σύγχρονου Λόγου, του Διαφωτισμού, ή κατά λέξη «επεξήγησης» (ή ερμηνείας).  Και αυτόόταν δεν πρόκειται επιπλέον να αποτραβηχτεί από αυτή τη διαδικασία και να αποπειραθεί την κριτική του λόγου στο όνομα του λόγου.

Η διαπίστωση με την οποία αρχίζει το βιβλίο συνίσταται στο ότι η  Aufkläurung είχε ως στόχο να απελευθερώσει τους ανθρώπους από τη μαγική σκέψη, της οποίας ο πραγματικός σκοπός δεν ήταν η γνώση ή η ευτυχία, αλλά η επεξήγηση του κόσμου με σκοπό την κυριαρχία της φύσης, δηλαδή η αυτοσυντήρηση.

Η διαδικασία αυτή της αυτοκαταστροφής συνίσταται στην αποδόμηση, την καταστροφή του μύθου από το λόγο, ο οποίος είναι μία από τις αρχές του Διαφωτισμού. Εξάλλου,οι μύθοι είναι στην πραγματικότητα ήδη προϊόντα της Aufkläurung, μορφές απαλλαγής, απελευθέρωσης σε σχέση με τη φύση. Αντίθετα, η Aufkläurung ανήκει πάντοτε στη μυθολογία, είναι μέσα σε αυτή ακόμη τη στιγμή που η ίδια (Aufkläurung) πιστεύει ότι απελευθερώνεται.

Ο Διαφωτισμός είναι ολοκληρωτικός, δεδομένης της τάσηςγια κατάργηση κάθε μυθικού αποτυπώματος, υπό την προοπτική συγκρότησης ενός συστήματος, του οποίου το όλον του μπορεί να είναι αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας: το συμπέρασμά της. Η αλήθεια αυτή της παραγωγικής- λογικής (déductive) διαδικασίας είναι η κυρίαρχηση. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι πληρώνουν την εξουσία της, μετατρεπόμενοι σε πιο ξένους σε αυτό στο οποίο επιτελούν (η φύση μέσα στον άνθρωπο και έξω από τον άνθρωπο). Η επανάσταση τωνΧορκχάϊμερ-Αντόρνο απέναντι στην αρχή και τη μεθοδολογία της  λογο-θεωρητικής παραγωγής (déduction) είναι πλήρης, απόλυτη,ολική. Στη Γερμανική πολεμική³⁰οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ έχουν ως προμετωπίδα τη φράση: «ενάντια στην παραγωγή» (déduction).

Μέσα στον ορθολογισμένο κόσμο, η μυθολογία^5* δεν χάθηκε, αλλά αντίθετα πλημυρίζει το χώρο του ασεβούς. Ο Διαφωτισμός κατέληξε μία μορφή οπισθοδρόμησης, έτσι ώστε ο άνθρωπος μετατράπηκε σε πράγμα (chose). Πρόκειται για το συγκλονιστικό φαινόμενο της πραγμοποίησης (réification³¹). Εξαιτίας του φόβου της του μύθου, η Aufkläurung καταδίκασε την τέχνη και τη σκέψη και κατέστησε τα έργα τέχνης εμπορεύματα-φετίχ. Η οπισθοδρόμηση της Aufklärung στη μυθολογία δεν πρέπει λοιπόν να αναζητηθεί έξω από την  Aufklärung.

Η αφήγηση του Ομήρου αναλύθηκε ως ένα βασικό κείμενο  της ευρωπαϊκής κουλτούρας και ως γνήσια μαρτυρία της Aufkläurung. Το έπος απελευθερώθηκε από το μύθο και τον διαλύει στο όνομα του λόγου, αλλά αυτό φωτίζει συγχρόνως  τη διαδικασία θυσίας της φύσης μέσα στον άνθρωπο και στη σύλληψη του λόγου ως πονηρή κυριαρχία και ιδίως κυριάρχηση. Το ίδιο ισχύει και για την απείθεια.

Η ολοκληρωτική τάξη στηρίζεται στην επιστήμη, και το ελεύθεροαπό κάθε επιτροπεία καικηδεμονίαφωτισμένο υποκείμενο κρύβεται, ακόμη και απαγορεύει έως και αρνείται κάθε συμπάθεια. Η χειραφέτηση καταλήγει στην τυφλή κυριαρχία-κυριάρχηση της φύσης και στην έλλειψη διάκρισης ανάμεσα στη ηθική αυστηρότητα και στην απόλυτη ανηθικότητα.

Ο λόγος ως διαρκής άρνηση

Ο Λόγος είναι απόλυτη ανάγκη, με βάση τη γενικότερη ιστορική εμπειρία (: της κοινωνίας και της σκέψης-θεωρίας-φιλοσοφίας: κριτικής θεωρητικής σκέψης) να πάψει να είναι κυριαρχικός δομικά, εσωτερικά. Θα πρέπει, ακόμη περισσότερο, να παράγει και ν’αναπαράγει το ιδεώδες της απελευθέρωσης στο εσωτερικό του ο ίδιος. Nα αυτο-ακυρώνεται, να αυτοαναιρείται δηλαδή και να αυτοανασυγκροτείται διαρκώς πάνω  σε νέες και πιο προχωρημένες βάσεις. Έτσι η πρόοδος της σκέψης, απόλυτα αναγκαία και χρήσιμη θα δημιουργεί καλύτερες προϋποθέσεις για την απελευθέρωση του ανθρώπου, χωρίς να  μετατρέπεται εγγενώς και αυτοφυώς σε κυριάρχηση, σε «πρόοδο». Η κυριαρχία του Λόγου έτσι θα ακυρωθεί και οι καταστάσεις του πνεύματος, της σκέψης, της φιλοσοφίας κ.α. θα κοινωνικοποιηθούν. Διαφορετικά θα παράγεται το μοντέλο της κυριάρχησης με όλο και πιο αποτρόπαιες μορφές.

Ο Λόγος δηλαδή μέσα από τη συνειδητή και συστηματική αρνητική διαλεκτική που πρέπει η κοινωνία να ξεδιπλώσει, με βασικό όπλο την καθορισμένη άρνηση σε γενικότερο κοινωνικό πάντοτε πλαίσιο, θα γίνει απελευθερωτικός, διαλεκτικός, κοινωνικός.

Η φιλοσοφία και η θεωρία πρέπει να γίνουν πλέον συνείδηση μέσα στη βαθιά και παρατεταμένη κρίση που περνούμε.Δενέχουν πλέον κανένα νόημα ούτε ως απλή contemplation, ούτε ως pensée, όπως ήθελε ο ανυπότακτος Αξελός, ούτε ως   speculation, αλλά ούτε και ως μετακριτική και μεταφιλοσοφία, όπως νόμισαν  για μια περίοδο ο Αντόρνο και ο Λεφέβρ, αντιτιθέμενοι μετωπικά και αναμετρώμενοι ιδεολογικάμε τον αντιδραστικό Χάϊντεγκερ. Μόνον ως αρνητική διαλεκτική, με επίκεντρο την αποτίναξη της κυριάρχησης σε όλες τις μορφές τους, και με βασικό όπλο την καθορισμένη άρνηση, δηλαδή τη διαρκή εργασία του αρνητικού, όπως έλεγε κυρίως ο νεαρός Χέγκελ, θα μπορέσει κάποια στιγμή να υπάρξει απελευθέρωση του ανθρώπου. Αυτό είναι και το νόημα της σύγχρονης και επικαιροποιημένης διαλεκτικής, που είναι και κοινωνική, και μάλιστα παγκοσμιοποιημένη. Πρόκριται για νέων, καινοτόμων τρόπων θεματοποίησης, θεωρητικοποίησης ( réflexion), που κατά τον Αντόρνο πάντοτε της Αρνητικής Διαλεκτικής και των τριών μελετών για τον Χέγκελ³² περισώζεται, και πρέπει να περισωθεί με κάθε αντίτιμο, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες από το σύγχρονο ναυάγιο του Λόγου, που ξέπεσε σε εργαλειακό.³³

Το κλείσιμο του διαλεκτικού σχήματος του Χέγκελ με την απαραίτητη συμφιλίωση δεν είναι πλέον το κύριο, μπροστά στο ιστορικό καθήκον της διάλυσης της κυριάρχησης και πρώτιστα της οικονομικοκοινωνικής. Η διάλυση του ταξιφιλελεθερισμού δε σήμερα, υπέρτατο στάδιο της στυγνής καπιταλιστικής λογικής κέρδους, μπορεί να οδηγήσει στη διάλυση του συστήματος, καθόσον δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Ο στόχος αυτός πρέπει να είναι το καθοδηγητικό νήμα για τη σκέψη και την πράξη σήμερα, και όχι οι απλοϊκές ρομαντικές και ρομαντίζουσες ιδέες περί συμφιλίωσης του ανθρώπου με τη φύση, την οποία δεχόταν ο Μαρξ μάλλον μόνο και μόνο για να φανεί πιστός στο χεγκελιανό σχήμα. Απόδειξη δε ήταν η τιτάνια προσπάθεια που έκανε υπό αντίξοες, και μερικές φορές άκρως αντίξοες ως και αποκαρδιωτικές συνθήκες, για να καταλάβει τον καπιταλισμό, τη δομή, τη λειτουργία, τη γένεση και εξέλιξή του, με στόχο πάντοτε την αλλαγή του, από το μη ενσωματωμένο ακόμη τότε προλεταριάτο.

Ανθρωπιστικό – μαρξικό πρόταγμα – πρόγραμμα λοιπόν, με βάση την επιστημονική γνώση της κοινωνίας στο γίγνεσθαι της,  συνεχώς πάντοτε μέχρι σήμερα προς νέες και πιο αλλοτριωτικές μορφές. Αυτό είναι το  σχέδιο της σύγχρονης αρνητικής διαλεκτικής, δια της καθορισμένης, της απόλυτης, της μόνιμης, της δομικής άρνησης, της άρνησης μέχρι το τέλος, δηλαδή την χειραφέτηση του ανθρώπου.  Μετά θα δούμε τι θα γίνει, σε σχέση με τα νέα προβλήματα που θα ανακύψουν. Ας απελευθερωθούμε πρώτα από τους διάφορους Σόϊμπλε και όλο το σύστημα που εκπροσωπούν και επιβάλουν και μετά… Με άλλα λόγια:αρνητική διαλεκτική για την ανατροπή της νεοβάρβαρης σύγχρονης κατεστημένης τάξης. Καθορισμένη άρνηση για την επανάσταση. Εργασία του αρνητικού για την χειραφέτηση και την απελευθέρωση. Καμία θετικότητα μέχρι τέλους.

Με άλλα λόγια αυτό που έχει σημασία είναι το αναγκαίο και επιβαλλόμενο ξεπέρασμα, με καθοδηγητικό νήμα για την πράξη, την άρνηση, τη διαρκή αντίσταση, με βάση τη συνειδητοποίηση του καθολικού χαρακτήρα της κυριάρχησης.  Έτσι από την κυριάρχηση του ανθρώπου στη φύση, μέσω της επιστήμης, της  τεχνοεπιστήμης, της τεχνολογίας και των (κυρίαρχων) εμπορευματικών σχέσεων, που τη μόνη τελικότητα που έχουν είναι το κέρδος και το υπερκέρδος, θα πρέπει απαραίτητα να θέσουμε σε άμεση υλοποίηση το ιδεώδες της απελευθέρωσης γενικά από το σύγχρονο ληστρικό, απάνθρωπο και βάρβαρο καπιταλισμό ειδικότερα.Η συμφιλίωση - συνένωση με τη φύση θα επέλθει, στη συνέχεια, ως λογική μετεξέλιξη της κοινωνικοπολιτικής απελευθέρωσης και χειραφέτησης.

Πρέπει να γίνει ευρύτερα συνείδηση ότι η κυριάρχηση είναι η σύγχρονη καθολική κοινωνική και πολιτική-ιδεολογική αρνητική οντότητα. Η σύγχρονη αρνητική ολότητα. Και ως τέτοια χρειάζεται πλέον πλήρη αποδόμηση, διάλυση, κατάργηση. Διαφορετικά θα ανανεώνεται αέναα με νέες όλο και πιο βάρβαρες μορφές.(Η λέξη κατάργηση είναι, ως γνωστόν, αυτή που χρησιμοποιεί με έμφαση ο νεαρός Μαρξ, σύμφωνα με το χεγκελιανό διαλεκτικό σχήμα, θεωρώντας την ως προσπάθεια του αναγκαίου ξεπεράσματος: Aufhebung.)

Με βάση αυτή την τραγική διαπίστωση δεν μπορούμε παρά να οδηγηθούμε στην έννοια της ολικής επανάστασης³⁴, έννοια που έχουν επεξεργαστεί κυρίως οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του ΧΧ^ου αι.

Η βιομηχανία της κουλτούρας

Σύμφωνα με τη Διαλεκτική του Λόγου³⁵, ολόκληρος ο κόσμος είναι δομημένος: δομείται πλέον από τη βιομηχανία της κουλτούρας. Αυτή διαπερνά καθημερινά  το βίωμα(vécu), το δομεί, το συγκροτεί, το καθορίζει. Ο άνθρωπος, το πάλαι ποτέ υποκείμενο, έχασε πλέον την όποια αυτονομία του³⁶.Ετεροκαθορίζεται στο μονοπωλιακό και στον ύστερο καπιταλισμό από τις νόρμες και την ιδεολογία της βιομηχανίας της κουλτούρας, τη βιομηχανία της μαζικής ψευδούς συνείδησης. Η βιομηχανία της κουλτούρας όχι μόνο δεν ωθεί προς την απελευθέρωση ή την χειραφέτηση του ατόμου,  αλλά αντίθετα σε μία ομοιομορφοποίηση  των τρόπων ζωής του και στην κυριάρχηση της καπιταλιστικής οικονομικής λογικής και της σύγχρονης αυταρχικής εξουσίας. Αυτές δε οι τάσεις ή διαδικασίες στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό απέκτησαν ακραίο, ολικό, γενικευμένο χαρακτήρα.

Ο καπιταλισμός έγινε ένα σύστημα, όπως μία μεγάλη πολυεθνική, με ενιαία διοίκηση και κυρίως ενιαία ιδεολογία και εσωτερική λογική: η διαρκής απορρύθμιση και απελευθέρωση χωρίς όρια του μεγάλου κεφαλαίου.  Με τημεταπαγκοσμιοποίηση τα πράγματα αγριεύουν, με την υπερβιομηχανία της πληροφορίας και των μέσων επικοινωνίας κ.α. στην πρώτη γραμμή της καπιταλιστικής βίαιης αναδιάρθρωσης. Η κυριάρχηση αποκτά νέες πλέον μορφές, πιο άγριες, πιο βάρβαρες, αποτρόπαιες. Όμως οι ενδοσυστημικές κρίσεις και οι οξύτατες αντινομίες³⁷ απειλούν το σύστημα ολικά. Ο κίνδυνος είναι συστημικός, ενδογενής, απόλυτος, χωρίς κανένα φετιχισμό να μπορεί πλέον να τον καλύπτει ή να τον κρύβει. Η βιομηχανία της κουλτούρας δε συμμετέχει απλώς σήμερα σε μία αντί Aufklärung, όπως έλεγαν οι Χορκχάϊμερ-Αντόρνο,  αλλά είναι στην ρώτη γραμμή της νέας σκοταδιστικής αντί Aufklärung ταξηφιλελεύθερης κοπής κυριάρχηση, που προωθεί το νεοταξικό Διευθυντήριο, και κύρια η σομπλεϊκή φράξια. Το φαινόμενο είναι γενικευμένο,παγκόσμιο και μάλιστα επεκτείνεται πολύ πέραν από την απόλυτα μισητή αυτή κλίκα, καθόσον υπάρχει και το ΔΝΤ, συγκροτώντας έτσι τις δύο επιθετικές αιχμές του παγκόσμιου ταξηφιλελεύθερου δόρατος.

Από την άλλη, οι πρώην φιλελεύθερες κοινωνίες αυταρχικοποιούνται διαρκώς, μεθοδικά, συστηματικά, με προεξάρχοντα το ρόλο της βιομηχανίας των ΜΜΕ και της τηλεοπτικής αναισθησιακής-τοξικής υποκουλτούρας. Το άτομο δε θεωρείται πλέον πελάτης, όπως στη χρυσή εποχή του ανερχόμενου νεοκαπιταλισμού. Το κύριοδιακύβευμα για το σύστημα είναι σήμερα η κυριάρχηση δια της οικονομικής εξόντωσης των ανθρώπων, της επιβαλλόμενης μεθοδευμένα εξαθλίωσης ή τουλάχιστον κοινωνικής κατακρήμνισής τους,της προσχεδιασμένης, γενικευμένης υποταγής, της ταπείνωσης, ακόμη και της εξόντωσής τους.

Ο μαζικός πολιτισμός και η βιομηχανία της κουλτούρας με ενιαίο τρόπο ελέγχονται από τα πάνω από μία οικονομική εξουσία, η οποία ξεπερνά κατά πολύ  τη βιομηχανία της κουλτούρας  και των ΜΜΕ  και εξασκεί σε αυτή την επιρροή της  με απόλυτο τρόπο.  Άλλοτε η βιομηχανία των ΜΜΕ είναι η προμετωπίδα του συστήματος, μέσα στο γενικότερο απίθανο σύστημα διαπλοκής που οι μιντιάρχες έχουν εξυφάνει  ανενόχλητα, ιδίως μετά την αποκαλεσθείσα  απελευθέρωση των ΜΜΕ  στη δεκαετία 1980-1990 στην Ευρώπη. (Για την Αμερική δε μιλούμε. Υπήρχε η απόλυτη κυριαρχία και ασυδοσία της βιομηχανίας της κουλτούρας  και των ΜΜΕ ήδη από τη δεκαετία 18950-1960).

Ακόμη χειρότερα: δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι δεν υπάρχει διαφορά αισθητή, ουσιώδης μεταξύ της προπαγάνδας τους και της βιομηχανίας της κουλτούρας: Η τεχνική είναι η ίδια.  Το άτομο θεωρείται άλλοτε ικανό ως καταναλωτής  (στην ανερχόμενη περίοδο του καπιταλισμού), άλλοτε ως εργαζόμενος σήμερα με όλο και περιοριζόμενα δικαιώματα και αμοιβή, δηλαδή ως στατιστικό υλικό που εντάσσεται καταναγκαστικά  στην καπιταλιστική λογική του κέρδους ή της προσαρμογής, δηλαδή της διάσωσης του συστήματος με κάθε αντίτιμο και κυρίως σε βάρος των εξαρτημένων τάξεων μέσα από τη μαζική φτωχοποίηση και υποταγή τους. Ο άνθρωπος είναι για το σύστημα μόνο ένα μέσο για τη διατήρηση της κυριαρχίας του και όχι ένας σκοπός. Έτσι η κυριαρχία-κυριάρχηση διαωνίζεται με όλο χειρότερους και πιο δυσβάστακτους όρους.

Η «κουλτούρα» που προπαγανδίζεται, διαδίδεται και διαχέεται από τη βιομηχανία της κουλτούρας δεν είναι τίποτα το εξωτερικό από την ύπαρξη του ατόμου. Αυτή φαίνεται ότι σχετίζεται με αυτόπου ανάγεται στη διασκέδαση και στην ευχαρίστηση, αλλά εδώ είναι που ασκεί την πιο ισχυρή επίδραση. Πιστεύουμε ότι ξεφεύγουμε με τη διασκέδαση ή καλύτερα τη «διασκέδαση», δηλαδή τη διασκέδαση-κονσέρβα- από τη διαδικασία της αλλοτριωτικής εργασίας, αλλά στην πραγματικότητα μέσα στη διασκέδαση  είναι που το άτομο προετοιμάζεται για να πειθαρχεί στη βιομηχανία της κουλτούρας,  αντί να συγκρουστεί με αυτή. Οι καριέρες των ελεύθερων επαγγελματιών καθορίζονται από την ένταξη στην «κουλτούρα» ακόμη περισσότερο από τις τεχνικές γνώσεις και αυτό γιατί μέσα στην κουλτούρα εκδηλώνεται το ξελάφρωμα από την εξουσία  και την κοινωνική ιεραρχία. Να διασκεδάζεις σημαίνει λοιπόν να είσαι εντάξει  με την υπάρχουσα αλλοτριωμένη, πραγμοποιημένη, ορθολογισμένη, κυριαρχημένη κοινωνία.Δηλαδή μέσω της λεγόμενης διαδικασίας χαλάρωσης και διασκέδασης είναι που εισβάλλει ανενόχλητο το σύστημα και αποικιοποιεί δομικά το βιωμένο κόσμο (vécu) (lemondevécu) των ανθρώπων. Έτσι,η ανάγκη για αγώνα αυξάνεται προκαταβολικά γιατί συνδυαστικά δεν δίνεται από τα όλο και περισσότερο, τα διαρκώς διασκεδάζοντα-σταθερά-σθεναρά-άτομα. Η αλλοτριωμένη ολικά ζωή στις παρυφές της ζωής, στις μη εργάσιμες ώρες μετατρέπεται σε μία ψευδοδιασκέδαση, σε διασκέδαση κονσέρβα με κύριο στόχο να κάνει το άτομο να ξεχάσει ακριβώς την αλλοτρίωση του και να ξαναγυρίσει έτσι «φρέσκος» στη μισθωτή σκλαβιά του. Παραγωγή, αναπαραγωγή, διευρυμένη αναπαραγωγή, όλα στην υπηρεσία του κεφαλαίου και της κυριάρχησης.Pointdesalut. Δεν υπάρχει καμία διέξοδος, καμία σωτηρία, καμία λύτρωση, καμία διαφυγή από την κυριάρχηση…Καμία ελπίδα. Είναι μόνο η ανατροπή και τουλάχιστον η αντίσταση, η άρνηση, η καθορισμένη άρνηση,η` καθολική σε παγκόσμια κλίμακα.

Το σύστημα της βιομηχανίας της κουλτούρας περιθωριοποιεί, αντίθετα, αυτούς που αρνούνται αυτή τη μονοδιάστατη κατάσταση. Ο φτωχός είναι αυτός που έχει απορριφθεί εξ’ορισμού από το σύστημα. Αυτό δεν έχει ανάγκη πλέον από μέλλοντες υποψήφιους πελάτες. Το μοντέλο της αναπαραγωγής που προωθεί είναι ακραίο, εντατικό, περιορισμένο, απάνθρωπο. Αν και η τέχνη βρίσκεται επίσης έξω  από το σύστημα apriori, δεν ξεφεύγει στην πραγματικότητα από τη λογική της βιομηχανίας της κουλτούρας και αναγνωρίζεται ακόμα αυτή ως αντικείμενο κατανάλωσης. Στην πραγματικότητα, τα άτομα διαπερνούται ακόμη μέχρι τη γλώσσα τους (language), τις χειρονομίες, ακόμη και στις πιο εσωτερικές και προσωπικές ψυχικές συνιστώσες τους από την εξουσία  της βιομηχανίας της κουλτούρας. Οι καταναλωτές ήταν υποχρεωμένοι να γίνουν στην εποχή του ακμάζοντα καπιταλισμού όχι υποκείμενα αλλά προϊόντα. Στη σημερινή εποχή της παρακμάζουσας παγκοσμιοποίησης και της γενικότερης κρίσης, τα άτομα υποβιβάζονται στο τίποτα, παλεύουν να υπάρξουν. Έτσι ωθήθηκαν σε μία κατάσταση φθοράς και αφθαρσίας, ύπαρξης–μη ύπαρξης, με τάση προς τη φυσική εξόντωσή τους.

Η σύγχρονη κατεστημένη τάξη στιγματίζει ως απόλυτο κακό κάθε έναν που προσπαθεί να αρθρώσει ένα διαφορετικό λόγο, να κερδίσει την αυτονομία του, τον αυτοπροσδιορισμό του. Πρόκειται για το απόλυτο κακό. Η κατάσταση αυτή απορρέει από μία αντεστραμμένη  κατάσταση ή τουλάχιστον  παραμορφωμένη της σύγχρονης κυρίαρχης οικονομικής και κοινωνικής τάξης. Το μίσος πρέπει να ξεφορτωθεί από το σύστημα (πρετεντερισμός, λαζαριδισμός, σαμαρισμός, αδωνισμός, βοριδισμός, μπαλτακισμός, χρυσαυγιτισμός) στα θύματα που δεν έχουν υποστήριξη ή άμυνα, και κυρίως στο κοινωνικό – οικονομικό επίπεδο, αλλά και σε όσους προσπαθούν να ξεφύγουν από τη νόρμα. Η νόρμα είναι απανταχού παρούσα, η κυρίαρχη ιδεολογία, ακόμη και θεολογία. Δυστυχώς δολοφόνους και καταπιεστές θέλει το σύστημα. Για το λόγο αυτό προσπαθεί συντονισμένα και μεθοδευμένα να δημιουργήσει όσο μπορεί περισσότερα ερείσματα μέσα στο υπάρχον σύστημα.Χωρίςνα αλλάξει ριζικά τη δομή του, αλλά υπηρετώντας τυφλά και δουλικά τα κατεστημένα συμφέροντα, ο στόχος του συστήματος είναι να παγιωθεί η κυριάρχηση και στο πρώτο επίπεδο. (Βλ. το φαινόμενο του νεοφασισμού στην Ευρώπη του Μάαστριχ και του Σόιμπλε, και στην Ελλάδα της Χρυσής Αυγής).

Στον καπιταλισμό τηςμεταπαγκοσμιοποίησηςσε κατάπτωσηέχει εμφανιστεί μια μορφή παράνοιας, μια μορφή θανατολογικής προβολής, που οδηγεί το υποκείμενο σε μια τέτοια κατάσταση, που αποδίδει στο ίδιο το αντικείμενό του τις ίδιες τις ορμές- ταμπού, έτσι ώστε αυτό αναζητά στη συνέχεια να τις θυσιάζει,ενώ συγχρόνως αυτό το μίσος κρύβει μια κρυφή έμπνευση. Αυτό είναι το ψεύδος του φασισμού, αλλά και του σύγχρονου ταξηφιλελεύθερου καπιταλισμού στην ολοκληρωτική και αυταρχική του παραμόρφωση. Υπό την οικονομική πίεση, το κυρίαρχο παραισθητικό σύστημα μετατρέπεται σε νόρμα, ενώ η παράνοια πολύ συχνά γίνεται ένα ντελίριο της μάζας (ο ανερχόμενος και κυρίαρχος φασισμός και ο σύγχρονος νεοφασισμός).

Τα άτομα δεν επιλέγουν πλέον, παρά μόνο συμμορφώνονται στην κοινωνική ιεραρχεία και στη μαζική κουλτούρα. Η αντίδραση γενικεύεται, στρέφεται συστηματικά και μεθοδευμένα ενάντια στην κοινωνία. Οι ορμές ακολουθούν έναν αρνητικό προσανατολισμό, ενώ οι πολιτικάντηδες εισέφεραν ένα μέσο, ένα αντικείμενο για την καταδίωξη, την υποταγή, την καταπίεσή τους. Το κύριο πρόβλημα σήμερα συνίσταται ίσως στην απώλεια ικανότητας κρίσης. Η πρόοδος της βιομηχανικής κοινωνίας οδήγησε στην εκμηδένιση του ανθρώπου ως λόγου, ως έλλογου όντος. Ενώ, αντίθετα, η διαλεκτική της Aufklärungμετατρέπεται σε τρέλα, χάνει κάθε λογική, συνεκτικότητα, αρμό, ειρμός, δυναμική.

Οπότε το κύριο ζητούμενο είναι, έχοντας κατανοήσει τη βαθύτερη δομή της κυριάρχησης, το ρόλο των «στρατηγών της επικοινωνία», (όπως έλεγε ο Χάμπερμας) – σύγχρονων ταγματαρχών του συστήματος, τον αντιανθρώπινο χαρακτήρα της (κυρίαρχης) νόρμας, πως μέσα στις δύσκολες συνθήκες, που έχει επιβάλλει μεθοδικά ο ταξηφιλελευθερισμός,πως θα διαμορφωθεί μία διέξοδος, μία ιστορική εναλλακτική λύση σε πανευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο. Πως η Ευρώπη του Διαφωτισμού, του Λόγου, των Επαναστάσεων να συνεχίσει τη διαλεκτική πορεία της προς την ανασυγκρότηση της διαλεκτικής του λόγου, προς την κατεύθυνση του ξεπεράσματος των σύγχρονων αλλοτριωτικών και κυρίαρχων μορφών γενικά, αυτών της πραγμοποίησης του ανθρώπου και της εργαλειοποίησης του Λόγου ειδικότερα. Διαφορετικά, η σύγχρονη κοινωνία δεν θα ξεφύγει από την απλή αναπαραγωγή³⁸ της, ενδεχομένως σε μία κάπως πιο εκσυγχρονισμένη μορφή της. Ποτέ όμως στην ιστορία δεν είχαν διαμορφωθεί οι κοινωνικές συνθήκες για την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση του ανθρώπου όπως σήμερα. «Οι φιλόσοφοι μέχρι τώρα προσπάθησαν να εξηγήσουν τον κόσμο. Το πρόβλημα είναι να τον αλλάξουμε» (Κ. Μαρξ), και μάλιστα ριζικά εκ βάθρων. Και χωρίς την κριτική και διαλεκτική κατανόηση του κεντρικού σήμερα θέματος της κυριάρχησης, δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Τάξεις, κοινωνία, κράτος, κόμματα, φορείς καθορίζονται (ή ετεροκαθορίζονται) δομικά, πρωταρχικά από το σύγχρονο ή σχεδόν αυτονομημένο τέρας της κυριάρχησης. Ο μετασχηματισμός³⁹ της πάλαι ποτέ δημοκρατίας είναι πλήρης: ένας σύγχρονος ολοκληρωτισμός. Έτσι είναι πλέον προφανές ότι είναι αναγκαία και η αντίστοιχη πράξη, κοινωνική, πολιτική , ιδεολογική, ολική. Διαφορετικά…

Κυριάρχηση και καταπίεση

Πηγαίνουμε προς μία νέα κατάσταση, στην οποία βασικές οντότητες είναι πλέον η κυριάρχηση και η καταπίεση, (με την έννοια των αναλύσεων του Μαρκούζε). Δηλαδή η σύγχρονη κοινωνία μπήκε σε μία νέα περίοδο από την κυριαρχία της τάξης (κυρίαρχη τάξη – κυρίαρχη ιδεολογία) προς την κυριαρχία χωρίς τάξη, τη γενικευμένη κυριάρχηση, την κυριάρχηση του συστήματος, την κυριάρχηση γενικά που υπάρχει ως σύστημα λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομο ή αυτοματοποιημένο σε όλες βαθμίδες του κοινωνικού είναι και γίγνεσθαι. Η κυριάρχηση είναι πλέον η νέα ολότητα, η νέα κατάσταση του είναι και του γίγνεσθαι, ενός είναι και γίγνεσθαι που καθορίζονται και διαπερνώνται από αυτή (κυριάρχηση).

Η κυριαρχία του συστήματος συμπυκνώνει και αντικαθιστά (ή υποκαθιστά) την κυριάρχηση της τάξης. Οι τάξεις χάνονται, διαλύονται, απορροφώνται από το σύστημα και εξαφανίζονται σαν τέτοιες. Το σύστημα της κυριάρχησης οργανώνει πλέον την υποταγή της κοινωνίας με κύριο μέσο την επιβολή, την πολύμορφη βία, την εξουσία, κάθε εξουσία κ.α.. Και έτσι φθάνουμε στην αποτρόπαια ιδέα-ιδεολογία της κυριάρχησης του συστήματος ως αξεπέραστο και για αυτό το λόγο αναγκαίο κακό. Η ιδέα αυτή και η αντίστοιχη ιδεολογία παράγεται και διαχέεται από όλους τους υπηρέτες (avatars) του συστήματος: κόμματα, πολιτικό προσωπικό, γραφειοκράτες, υπάλληλοι της Τρόικα κ.α.. Όλοι έχουν εξελιχθεί, μετατραπεί, μετασχηματιστεί σε βαλέδες του συστήματος, της διαιώνισης αναπαραγωγής του, πάντοτε μαζί με τα προνόμιά τους, τα οποία προφυλάσσουν και διαφυλάσσουν συστηματικά, αναεώνουν, αναβαθμίζουν, επεκτείνουν κ.α. Το σύστημα γενικά, και ειδικότερα η κυριάρχηση, δεν ανέχονται την παραμικρή αμφισβήτηση. Επιδιώκουν μόνο την υποταγή χωρίς όρους των πάντων. Μοναδικός στόχος δηλαδή είναι να αναπαράγεται ανενόχλητα, το σύστημα, η κυριάρχηση κτλ. Και κυρίως όχι αμφισβήτηση (contestation).

Η σύγχρονη κριτική πράξη,  θεωρητική, κοινωνική και ιδεολογικοπολιτική, έχει νόημα  μόνον ως πλήρης και ριζική αμφισβήτηση της κυριαρχίας της αρχής του καθολικού της πραγματικότητας, που είναι η αρχή της ανταλλαγής μέσα σε έναν διοικούμενο κόσμο (mondeadministré).

Συνεπάγεται λοιπόν η αντίσταση ως αδήριτη ανάγκη, ως ουσιαστική δομική πλέον προϋπόθεση και της ίδιας της ύπαρξης ακόμη, η ανάγκη της καθολικής αντίστασης στον ολικά αλλοτριωμένο, πραγμοποιημένο και εργαλειοποιημένο κόσμο. Αντιστέκομαι, άρα υπάρχω, για να παραφράσουμε μία ιστορική φράση του Σαρτρ. Η σκέψητου σύγχρονου ανθρώπου πρέπει να καθοδηγείται πλέον από την αρχή της ελπίδας³⁹ μιας ζωής άλλης . Η αρχή της ελπίδας ενός κόσμου άλλου, ανθρωπινότερου και δικαιότερου. Διαφορετικά καταρρέει η μεταφυσική μαζί με το υποκείμενο, για να παραφράσουμε μια κρίσιμη διαπίστωση του Αντόρνο⁴⁰, από το τέλος της ιστορικής Αρνητικής διαλεκτικής⁴¹ του.

Η ύπαρξη έχει πλέον νόημα μόνον ως αντίσταση, διαρκής, παρατεταμένη, μόνιμη αντίσταση στην κατεστημένη τάξη και στην κυριάρχηση γενικά. Ο άνθρωπος πραγματοποιείται, για να παραφράσουμε τον νεαρό Μαρξ, αφετηριακά μόνο μέσω της αντίστασης. «Είμαι σε διαρκή αντίσταση», βροντοφωνάζει μοναχικά ο μεγάλος Th. Bernhardσήμερα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της νέας ριζοσπαστικής προβληματικής, με την έννοια του Μαρκούζε, που αναδύεται από την καταστροφή της κοινωνίας, που έχει επιφέρει ο ταξικός ταξηφιλελευθερισμός, συνειδητοποιείται πλέον η απόλυτη ανάγκη για να απελευθερωθεί η κοινωνία από την καθολική αρχή της ανταλλαγής. Όλες οι επαναστάσεις απέτυχαν μέχρι τώρα,γιατί, εκτός από το ότι δεν κατάφεραν να λύσουν ριζικά και αποτελεσματικά το πολιτικό πρόβλημα, δεν κατόρθωσαν να αλλάξουν ριζικά τις κοινωνικοοικονομικές δομές και διαδικασίες, έτσι ώστε ν’αμφισβητηθεί στην πράξη η αρχή της ανταλλαγής. Μόνον έτσι θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την ισότητα. Διαφορετικά θα παράγεται και θα αναπαράγεται σε διαρκώς νέες μορφές το μοντέλο της κυριάρχησης.

Με βάση τα παραπάνω και γενικότερα σύμφωνα με το πνεύμα στης Σχολή της Φρανκφούρτης, αυτά που πρέπει να προσέξουμε απέναντι στο σύστημα και την κυριάρχηση είναι οι εξής μεθοδολογικές αρχές, ή έννοιες (concepts), κατηγορίες και μοντέλα:

-          Σύστημα – αντισύστημα

-          Μικροδομικό μοντέλο

-          Αντίσταση, απείθεια, άρνηση, κριτική, αυτονομία

-          Καθορισμένη άρνηση, Αρνητική διαλεκτική, Συνεχής εργασία του αρνητικού.

-          Αυτοάρνηση και Αυτοαναίρεση χωρίς τέλος, χωρίς όρια. Ολική άρνηση του συστήματος, κάθε συστήματος. «Επανάσταση χωρίς σύστημα» (Fr. Chatelet – O. Revanlt d’Adornes). Ανάζήτηση πάντοτε και δημιουργία νέων μορφών.

-          Ανοιχτό σύστημα – Ανοιχτό έργο

-          Work in progress

-          Απόσπασμα – παράταξη – απορία

-          Αφοριστικότητα– αμφισημία – αμεσότητα

-          Στοχασμό (Reflexion)⁴², ανασυγκρότηση, διαρκής αναδόμηση (διαρκές) rémaniement, αναδόμηση χωρίς τέλος, χωρίς μοντέλο. Ανασυγκρότηση των μοντέλων.

-          Έννοιες - Μοντέλα – πνευματικότητα – εσωτερικότητα – αντιθετικότητα, αύρα

-          Aufheben – Aufhebung – διαδικασία – ξεπερασμός, ξεπέρασμα – αυτογνωσία. Η διαλεκτική της από καθ’ αυτό στη δι’ εαυτόν. Ιστορικότητα, ανθρωπισμός. Διαλεκτική του Λόγου: Προς ένα νέο Λόγο.

-          Θεώρηση του κόσμου – ιδεολογία – μοντερνισμός – διαρκής (ανολοκλήρωτος) μοντερνισμός.

Οι σύγχρονες κοινωνίες

Στις σύγχρονες κοινωνίες, από το 1945 και εδώ η κυριάρχηση είναι πλέον μια νέα, αυτόνομη, ακόμη και αυτοτελής οντότητα, που παράγεται και αναπαράγεται εγγενώς από το σύστημα, υπάρχει και διαχέεται σε όλες τις βαθμίδες και μορφές του. Η κυριαρχία είναι ουσιαστικά το  προκάλυμα και το εκτελεστικό μέρος του συστήματος, η απόφαση και η εκτέλεση σε μια ενιαία οντότητα. Η πλήρης και η ολοκληρωτική συγχώνευση όλων των εξουσιών. Μιλούμε πλέον για ένα πλήρες, ένα πλήρως συγκροτημένο σύστημα κυριάρχησης: Το Σύστημα. Αόρατο και ορατό, «ανθρώπινο» και απάνθρωπο, «ειρηνικό» και βίαιο … Όλα αυτά και πολλά άλλα μαζί συγχρόνως. Πρόκειται για την πιο προχωρημένη φετιχικοποιημένη δομή⁴³ που έχει εμφανιστεί ποτέ. Για την πιο ολοκληρωτική, αυταρχική και απάνθρωπη κατάσταση που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα, μετά το σταλινισμό, το φασισμό και το ναζισμό, ως δυστυχώς συνέχειά τους, καλυμμένα, ακάλυπτα, απροκάλυπτα κτλ. Πρόκειται για το νέο αυταρχισμό οργανωμένο σε μοντέρνο πλέον σύστημα.

Η έννοια έτσι της κυριάρχησης στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες, έχει γίνει κεντρική, όπως κατά τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο, η έννοια της κυριάρχησης της φύσης. Δηλαδή, καταλήξαμε από την έννοια της κυριάρχησης του Λόγου, στην έννοια της κυριάρχησης γενικά στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης σήμερα, που προσδιορίζεται πλέον από τη σύγχρονη ψευδή ταυτότητα, και ολότητα, στην εποχή της τραγικής και αβέβαιης μεταπαγκοσμιοποίησης έχει γίνει ο νέος δυνάστης. Η κυριάρχηση ως νέος άτεγκτος, ολικός δυνάστης.

Μοντερνιτέ και κυριάρχηση

Η μοντερνιτέ είναι η εποχή της διαρκούς κρίσης.

Σύμφωνα με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, η μοντερνιτέ έχει νόημα μόνον ως σχέδιο κοινωνικής χειραφέτησης. Όμως ως τέτοιο δεν έχει κρατήσει τις υποσχέσεις του, «τις υποσχέσεις ελευθερίας» (O. Revaultd’ Allonnes) ειδικότερα. Η διαλεκτική βέβαια του Λόγου επεξηγεί την αποτυχία της μοντερνιτέ. Ο Λόγος στη διάρκεια της ιστορίας του, προοδευτικά εκκενώθηκε από την ικανότητά του να καθορίζει τους καθολικούς στόχους του. Αυτός έτσι γίνεται α-ιστορικός και εκ τούτος ανίκανος να εξηγήσει τους ανθρώπους πώς να ζήσουν και κυρίως πώς να απελευθερωθούν. Η φιλοσοφία της ιστορίας έτσι αυτοακυρώνεται, χάνοντας όλο το νόημά της, την καθοδηγητική δύναμή της.

Συνέπεια αυτής της τραγικής μετεξέλιξης είναι το γεγονός ότι η μοντερνιτέ δεν έχει επιτυχία στο πεδίο της ηθικής (morale) ή της πολιτικής. Κατά τον Χάμπερμας δε, η μοντερνιτέείναι ένα καθολικό, όμως πλέον ανολοκλήρωτο σχέδιο, το οποίο πρέπει  η ανθρωπότητα να υποστηρίξει, έτσι ώστε να ξαναρχίσει εκ νέου, με την ελπίδα να μη χάσει την ανθρωπιά της.

Η φιλοσοφία της μοντερνιτέ προϋποθέτει να μην εγκαταλειφθεί ο κοινωνικός κόσμος στις σχέσεις συσχετισμού δύναμης που προκαλείται από το θρίαμβο του εργαλειακού λόγου (που έχει ξεπέσει απλώς σε μέσο) πάνω στο λόγο, με την έννοια που είχε στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, δηλαδή ως μια έρευνα των στόχων και των προσδιορισμών  του. Συγχρόνως παραμένει, κατά τους Χορχάιμερ – Αντόρνιο^44, ακέραιο το πρόβλημα της κοινωνικής εργασίας, που έχει, και που συνεχίζει να έχει κεντρική σημασία, στη συνέχεια των αναλύσεων του Μαρξ για την κοινωνική εργασία του 19^ου αι. Το πρόβλημα δε αποκτά ιδιαίτερη σημασία σήμερα που διαπιστώνονται και βιώνονται η συνεχής αποσύνθεση και αποδόμησή της κοινωνικής εργασίας.

Με βάση  τις έστω και πολύ σχηματικές αυτές παρατηρήσεις (ούτως ή άλλως  η προβληματική περί μοντερνιτέ-μοντερνισμού είναι πολύ  εκτεταμένη διεθνώς, θέμα με το οποίο έχουμε ασχοληθεί⁴⁵ κατά κόρον στη συνέχεια του Σεμιναρίου Αισθητικής της Σορβόνης) αναδεικνύεται σήμερα σε συνθήκες  κρίσης και αβέβαιης μεταπαγκοσμιοποίησης η σημασία της διαλεκτικής του ιστορικού και κοινωνικού υποκειμένου με την κοινωνία και την ανάγκη της επανάστασης, ή τουλάχιστον της διαρκούς μεταρρύθμισης.

Έτσι μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η διαδικασία συγκρότησης του υποκειμένου (subjectivation) και η επανάσταση στη διαλεκτική τους σχέση παραμένουν η μόνη ελπίδα⁴⁶ για την ανθρωπότητα. Από την άλλη, η αποσύνδεση της ορθολογικοποίησης από την υποκειμενοποίηση (subjectivation) οδηγεί σε παρεκτροπές: ολοκληρωτικές, αντιδραστικές, αυταρχικές κ.α.

Ο Αντόρνο και ο Μπένζαμιν τοποθετούνται στη συνέχεια του μπωντλαιρικού σχεδίου του μοντερνισμού, στη συνέχεια της γαλλικής γραμμής των κοινωνικών κινημάτων, των επαναστάσεων και των Κομμούνων του 18 και του 19^ου αι. Όμως με την ιστορική υποχώρηση των κοινωνικών κινημάτων, των εξεγέρσεων και των επαναστάσεων που επέβαλε η αλλοτριωτική παγκοσμιοποίηση, παρατηρείται μια σημαντική υποχώρηση του μοντερνισμού με το μετασχηματιστικό και ριζοσπαστικό νόημά του. Η γαλλική γραμμή, που επεκτάθηκε και διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο στην εποχή του διεθνισμού και δια αυτού, των εξεγέρσεων και των επαναστάσεων, φαίνεται, ότι σήμερα έχει διακοπεί.

Σύμφωνα με τον Χούσερλ⁴⁷, η μοντερνιτέ συλλαμβάνεται και βιώνεται ως μια κρίση. Αυτή η θέση επηρέασε καθοριστικά τον Αντόρνο, χωρίς όμως να πιστεύει σε μια ανθρώπινη διέξοδο. Ακόμη χειρότερα οι Χαρκχάϊμερ και Αντόρνο, υπό την επήρεια του σταλινισμού και του ναζισμού έφθασαν στην διαπίστωση ότι από το 1925 και εδώ κάθε εξέγερση ή επανάσταση οδηγεί όλο και σε πιο αυταρχικά καθεστώτα.

Η κρίση δηλαδή του συστήματος, αντί να οδηγήσει σε επανάσταση και ανατροπή, οδηγεί στην καταστροφή.  Πρέπει να βρεθεί όμως σήμερα μια λύση στο παγκοσμιοποιημένο-παγκόσμιο πρόβλημα, μέσα από την καθορισμένη άρνηση, την αρνητική διαλεκτική, την εργασία του αρνητικού, και κυρίως μέσα από την επικαιροποίηση της έννοιας των καλλιτεχνικών και αισθητικών πρωτοποριών του ΧΧ^ου αι. για την «ολική επανάσταση».

Η κρίσις στα αρχαία ελληνικά σημαίνει μια κρίση (με την αξιολογική κριτική έννοια της λέξης). Η σύγχρονη κρίση είναι μια κρίση των κρίσεων, με την αρχαιοελληνική έννοια της λέξης, δηλαδή  των παραμέτρων που  καθορίζουν τις κρίσεις. Πρόκειται για μια διαρκή και γενικευμένη κρίση που οδηγεί σε μια εξίσου γενικευμένη κριτική των κρίσεων (με την αρχαιοελληνική σημασία), σε μια γενικευμένη κριτική της κριτικής. Σε μια νέα και γενικευμένη κριτική κατάσταση: στην καθορισμένη άρνηση.

Από τη μαρξιστική κριτική της φιλοσοφίας ως ιδεολογίας (Βλ. Αγ. Οικογένεια⁴⁸ και Γερμανική Ιδεολογία⁴⁹) φθάσαμε στη φιλοσοφία ως δομική κριτική κατάσταση, αλλά και ως υπαρξιακή οντότητα, ως προϋπόθεση της άρνησης, της αμφισβήτησης και της ανατροπής. Η κριτική φιλοσοφία ή θεωρία έτσι αναδεικνύεται σε απελευθερωτική πράξη-πρακτική, όπως το 1842-1848.

Αντί Επιλόγου

Η κυριάρχηση είναι πλέον το κεντρικό θέμα για την κατανόηση του σύγχρονου όλο και περισσότερο αυταρχικότερου, αλλά και αυταρχικοποιημένου διαρκώς, συστήματος. Η σωστή θεωρητική διεύρυνση αυτού του θέματος θα συνεπάγεται αναμφίβολα και σωστή πρακτική για το κίνημα, πολιτικό και κοινωνικό. Επιμένουμε σε αυτή τη διάκριση, διότι από την Κομμούνα του 1871, που εμφανίστηκε η διαφορά ή ακόμη και αντίθεση, η αντιπαράθεση μεταξύ θεωρίας και πράξης μέχρι σήμερα, δεν έχει ξεπεραστεί. Και μέσα από το χώρο που αφήνει ελεύθερο η αντιπαράθεση αυτή ξεπήδησε η κυριάρχηση, σε συνδυασμό με το μετασχηματισμό του καπιταλισμού σε μονοπωλιακό. Έκτοτε επιτείνεται η κυριάρχηση, συστηματοποιείται, εξειδικεύεται, τελειοποιείται, βαθαίνει… Η κοινωνία, έτσι, συνήθισε με αυτήν, την εσωτερίκευσε εσωτερικά, όπως λέει και ο Μαρκούζε, ακόμη συμβιβάστηκε σιωπηλά μαζί της.  Μέχρι πότε όμως; Αλλά και πως αυτή η αποτρόπαια κατάσταση θα ξεπεραστεί; Αυτό είναι το κύριο καθήκον μας σήμερα, θεωρητικό και πρακτικό.

«Ο Χέγκελ φθάνει μέχρι την υποτακτικότητα. Τον βλέπουμε ολικά καταδικασμένο από τη μίζερη έπαρση (αλαζονεία) του πρωσικού υπαλληλισμού, ο οποίος μέσα στο στενό γραφειοκρατικό πνεύμα του, διατηρεί ο ίδιος την εμπιστοσύνη στην (υποκειμενική) γνώμη του λαού. Εδώ παντού το Κράτος ταυτίζεται για τον Χέγκελ με την κυβέρνηση» (Μαρξ). Η κριτική αυτή διαπίστωση του Μαρξ, έχει εξαιρετική σημασία. Σημαδεύει τη διάγνωση της απαρχής της σύγχρονης κυριάρχησης, η οποία αποκτώντας συνεχώς νέες μορφές παγιώθηκε, έγινε σύστημα αποτρόπαιο και βάρβαρο, παρά τις επαναστάσεις και τις Κομμούνες που γνώρισαν οι κοινωνίες παγκόσμια. Η δομή της κυριάρχησης, βάθυνε, αρχής γενικής από την πρωσινή^. Δεν ήταν εξάλλου καθόλου τυχαίο που οι Πρώσοι καθοδήγησαν, εξόπλισαν και υποστήριζαν το θιέρσο και τους βερσεγιέζους στην δολοφονική επίθεση τους ενάντια στο επαναστατικό Παρίσι στην Κομμούνα του 1871, την εποχή του Χέγκελ έγινε πλέον καθηγητής φιλοσοφίας δηλαδή μανταρίνος στο Βερολίνο, αυτονομήθηκε και επικυριάρχησε στην κοινωνία, ενσωματώνοντας τάσεις, κινήματα, προσωπικότητες κ.α.. Σήμερα η ταξηφιλελεύθερη κυριάρχηση έχει γίνει η σύγχρονη «ψευδής ολότητα», η οποία πρέπει με κάθε τρόπο να καταστραφεί, να αποτραπεί, ν’ αποδομηθεί. Διαφορετικά δε θα μπορέσει να υπάρξει καμίας μορφής απελευθέρωση.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

«Από τη στιγμή που η δημοκρατία έφτασε σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής της, μια διαδικασία του εκφυλισμού εγκαθίσταται  και με αυτό τον τρόπο αυτή υιοθετεί ένα αριστοκρατικό πνεύμα, επίσης μερικές φορές αριστοκρατικές μορφές, και καταλήγει να εξομοιωθεί με αυτούς που βρίσκονταν άλλοτε σε αντιπαράθεση. Έτσι αναδύονται στο ίδιο το εσωτερικό της οι νέοι της κατήγοροι που την καταγγέλλουν ως ολιγαρχία. Αλλά μετά από μία περίοδο ένδοξων αγώνων και μια περίοδο ελάχιστα τιμητικής συμμετοχής στην κυριάρχηση* αυτοίσυνδέονται κατά κανόνα με την  παλαιότερη κυρίαρχη τάξη. Ενάντιά της πλέον αναδεικνύονται νέοι μαχητές της ελευθερίας. Και δεν υπάρχει τέλος σε αυτό το βάναυσο παιχνίδι μεταξύ του αθεράπευτου ιδεαλισμού των νέων και στην ανικανοποίητη δίψα για κυριάρχηση των παλιών (…). Αυτή είναι η υπογραφή, η πιο βαθειά, της κομματοκρατικής ιστορίας».

R. Michels, Sociologiedepartiespolitiquesdansladémocratiemoderne, Folio, σσ.527-8.

*Υπογράμμιση δική μας

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1* Στο εξαιρετικά σημαντικό όσο και κρίσιμης σημασίας θέμα της κυριάρχησης, ασχολούμαστε με έναν φρανκφουρτικό τρόπο από όταν ήλθαμε σε επαφή με το έργο της Σχολής της Φρανκφούρτης. Σε ‘όλα τα βιβλία μας: Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Θεωρία πολιτισμού, T.II, Ψηφίδα, Κριτική θεωρία και μοντέρνα τέχνη, Επίκεντρο, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, υπάρχουν αναφορές, θεωρητικοποιήσεις αναλύσεις, πάντοτε υπό το φως των νεότερων δεδομένων. Βασική μας θέση είναι ότι μόνον οι πρωτοπορίες, κοινωνικές και αισθητοκαλλιτεχνικές αντιπάλευσαν σταθερά, μετωπικά, ολικά την κυριάρχηση στο ΧΧ^ο αι. σήμερα όμως στη μεταπαγκοσμιοποίηση, χωρίς πρωτοπορίες, ιστορικές και νεότερες, είναι απόλυτη ανάγκη μία μετακριτική ανασυγκρότηση του μοντέλου προσέγγισης μας της κυριάρχησης, αν θέλουμε να είμαστε πάντοτε μοντέρνοι, κατά τον Ρεμπώ. Και αυτό προσπαθούμε να κάνουμε εδώ, χωρίς τα συμπεράσματά μας να είναι ενθαρρυντικά για την πράξη, εκτός εάν…

2*  Ο R. Michels ήταν σημαντικός πολιτικός επιστήμονας της αρχής του ΧΧουαιώ., ο οποίος στη συνέχεια των Τάσκα και Παρέτο εισήγαγε με συστηματικό πλέον τρόπο την έννοια της κυριαρχίας ως δομικής έννοιας – κατάστασης του μονοπωλιακού πλέον καπιταλισμού.

3* Τίτλος κειμένου του Μαρκούζε στα ελλ. «Η διαλεκτική της άρνησης», Στοχαστής.

4* «Negationdeterinee»: Κρίσιμης σημασίας νέα έννοια, προϊόν εντατικών και μακρόχρονων θεωρητικοποιήσεων του Αντόρνο, η πεμπτουσία του ιστορικού έργου του, Dialectiquenégative, Payot.

5* Μία συνεπής προσπάθεια απεγκλωβισμού από το ολικό-ολιστικό ορθολογιστικό νεότερο αδιέξοδο συνιστά και το τελευταίο βιβλίο του R. Yaneifen, De la olestinée, (Ch. Midij. Ot.) υπάρχουν πολλά θέματα για παραπέρα διερεύνηση και αποσαφήνιση. Και κυρίως θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι δεν θα είναι εύκολη υπόθεση η προσπάθεια απεγκλωβισμού λόγω από κάθε μορφής αλλοτριωτική μυθολογία, φετεχιστική ιδεολογία, μεταφυσική τελεολογία κ.α. Ο μεταφιλοσοφικός , για να θυμηθούμε πάλι τον Λεφέβρ ο οποίος εργάστηκε συνειδητά για επεξεργασία το κείμενο του Métaphilosophie (Syllepse) υπό τη συστηματική μελέτη και την επείρια του έργου της Σχολής της Φρανκφούρτης, και ειδικότερα τη Διαλεκτική του Λόγου (Gallimard, TEL) του Χορκχάϊμερ και Αντόρνο, και κυρίως του Μαρκούζε, του Λούκατς και του Γκολντμαν, συνεχίζεται.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. M. Horkheimer – Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard, σελ. TEL

2.        Βλ. Th. Adorno, L’ achnative de la philosophie…, ed. R. d’ Ulm. P. 6.7.

3.        Βλ. Th. Adorno, Dialectiquenégative, Payot, TroisétudessurHegel, Payot.

4.         Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ.Ι, κεφ. «Η διαλεκτική της ασυνέχειας», σς. 163.

5.        Βλ. ib. σχ. 1.

6.        Βλ. Κ. Παπαϊωάννου, Ο Αρχαιοελληνικός και ο νεώτερος Ανθρωπισμός, εκδ. Παν/μιο Πειραιώς.

Βλ. Μ. Χόρκχάϊμερ, Παραδοσιακή και κριτική θεωρία, Έρασμος, Τα καθήκοντα του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών, Έρασμος.

7.        Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.

8.        Εκδ. Payot.

9.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Μέρος Β.

10.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Παγκοσμιοποίηση, Κρίση, Νέες πρωτοπορίες…», Διάλεξη στο Ακταίον, Ρόδος, 27-11-13. Βλ. αυτοθ. E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, ΜΙΕΤ, Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο, Β. Φιοραβάντες, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, και Β. Φιοραβάντες κεφ. «Το πρόταγμα της Νέας Ανθρωπολογίας», αυτούσιο.

11.     Ib. σημ.5.

12.     Ib. σημ. 3, 9.

13.     Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας

14.     Βλ. Ρ. Λούξεμπεργκ, Η συσσώρευση κεφαλαίου, Δ. Βιβλιοθήκη, Β.Ι. Λένιν, Ιμπεριαλισμός…, Θεμέλιο, Π. Μπάραν–Π. Σουήζη, Μονοπωλιακός καπιταλισμός, Guttenberg, Ε. Μαντέλ, Ύστερος καπιταλισμός, Guttenberg.

15.     Βλ. Ν. Παλαντζάς, Φασισμός και δικτατορία, Θεμέλιο.

16.     Βλ. Χ. Μαρκούζε, Σοβιετικός μαρξισμός, Κάλβος.

17.     Εκδ. Gallimard, μ.σ. TEL.

18.     Βλ. G. Sorel, Les illusions du progrès, Le Sycomore.

19.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Η απαρχή της καθορισμένης  άρνησης», blogΝέα Κριτική Θεωρία και Πράξη, 17/10/15 και αυτοθ.

20.     Ib. σημ. 3.

21.     Ib. σημ. 17.

22.     Παράφραση μιας ιστορικής φράσης του Μαρξ στο κείμενό του για την κριτική της Κομμούνας. «Το πιο σημαντικό γεγονός ήταν η ύπαρξη της Κομμούνας με πράξεις».

23.     Αναφορά παράφραση του τίτλου του κειμένου του Αντόρνο, «Skoteinos ou commentlire»,Trois étudessur Hegel, Payot, σσ. 101-161.

24.     Βλ. Μ. Χόρκχάϊμερ - Θ. Αντόρνο, Διαλεκτική του Λόγου, εκδ. Υ/βιβλία. Βλ. και το εξίσου σημαντικό βιβλίο του Μαρκούζε, RaisonetRévolution,Minuit, (στα ελληνικά: Λόγος και Επανάσταση, Αρσενίδης). Για τα θέματα αυτά έχουμε αναφερθεί λεπτομερώς στα βιβλία μας Κοινωνική θεωρία και αισθητική (Αρμός), Θεωρία πολιτισμού (Ψηφίδα, Τ.ΙΙ.) και Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης (Επίκεντρο).

25.     Βλ. Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα και Raison et Revolution, Minuit.

26.     Βλ. πάντοτε Κ. Παπαϊωάννου, Αρχαιοελληνικός και νεότερος Ανθρωπισμός, Εκδ. Παν/μίου Πειραιώς.

27.     Βλ. Fr. Châtelet, Mytheet raison, Points.

28.     Ib. σχ.1.

29.     Εκδ. Νήσος.

30.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, όπου παρουσιάζει με συνοπτικό τρόπο και επικαιροποιημένη την όλη προβληματική και θεωριτικοποίηση της πραγμοποίησης από την Αθλιότητα της φιλοσοφίας του Μάρξ μέχρι σήμερα, περνώντας από τον Λούκατς, τη Σχολή της Φρανκφούρτης, τον Γκολντμάν κ.α.

31.     Εκδ. Minuit.

32.     Εκδ. Minuit.

33.     Βλ. το Διδακτορικό μας, με θέμα, «Εισαγωγή στη μελέτη της μοντέρνας γλυπτικής. Μεθοδολογικά και επιστημολογικά θέματα. Η περίπτωση του γλύπτη Γ. Σκλάβου», Pantéon – SorbonneI., Ένα μέρος της δημοσιεύτηκε στο βιβλίο μας, Κριτική Θεωρία της Μοντέρνας Τέχνης, Επίκεντρο, μέρος Ι.

34.     Εκδ. Gallimard, σ. TEL.

35.     Βλ. το εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο του Ε. Φρομ, Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, Μπουκουμάνης. Ο Φρομ ανέλυσε τη διαδικασία αυτονόμησης και των κοινωνικοϊδεολογικοπολιτικών ιδεών της τάξης που συγκροτήθηκε με την εμφάνιση και την παγίωση του καπιταλισμού και της αστικής τάξης, και που στη συνέχεια σταμάτησε, ως γνωστόν, για ιστορικούς λόγους. Την ίδια διαδικασία αυτονόμησης κατά τον νεαρό Μαρξ, πρέπει να ακολουθήσει και η νέα τότε τάξη που δημιούργησε ο ανερχόμενος καπιταλισμός, το προλεταριάτο, το οποίο συνειδητοποιεί την αλλοτρίωση του και επαναστατικοποιείται: γίνεται μια τάξη για τον εαυτό της, η οποία ως ιστορικό υποκείμενο πλέον θα γίνει η τάξη-άνθρωπος, ο καθολικός άνθρωπος και θα λύσει το κοινωνικό πρόβλημα στην ολότητά του. Θα γίνει, δηλαδή, μέσα από τη διαδικασία συνειδητοποίησής του μία ιστορικά ολική τάξη, ο καθολικός άνθρωπος (a l’ home géneriques), η τάξη για όλη την κοινωνία. Η τάξη αυτή έχει σήμερα διαλυθεί από την παγκοσμιοποίηση. Θα αντικατασταθεί από τον φτωχοποιημένο παγκόσμιο λαό, που θα ακολουθήσει το ίδιο διαλεκτικό, ιστορικό σχήμα της επιβεβλημένης αυτονόμησης, απελευθέρωσης, χειραφέτησης: αυτοπροσδιοριμού της. Βλ. Habermas, Αυτονομία και αλληλεγγύη, Υψιλον/Βιβλία, E. Laclau, «Η δημοκρατία ανάμεσα στην αυτονομία και την ετερονομία» στο Η ανογματοποίση δημοκρατία, Futura, σς. 143-158 αυτοθ.

36.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Από τη συστημική κρίση στην έκρηξη των αντινομιών του συστήματος», (Εισαγωγή στο Προς τη νέα ανθρωπολογία, Αρμός (συλλ. Έκδ. Επ. Επ. Β.Φ.) σσ. 25-42).

37.     Βλ. H. Lefebvre, La survie du capitalisme, Anthropos.

38.     Βλ. G. Agnoli, Ο μετασχηματισμός της δημοκρατίας, ΚΨΜ.

39.     Βλ. το ιστορικής σημασίας βιβλίο της Ε. Μπλοχ, Leprincipedel’esperance, Gallimard, το οποίο είχε επηρεάσει καθοριστικά τον Αντόρνο.

40.     Βλ. Th. Adorno, Dialectiquenégative, Payot (ηακριβήςδιατύπωσητηςιστορικής αυτής φράσης του Αντόρνο, σε μετάφραση δική μας από τα γαλλικά έχει ως εξής: «Ένας τέτοιος διανοητής είναι αλληλέγγυος της μεταφυσικής τη στιγμή της πτώσης».

41.     Βλ. και Th. Adorno, Dialectipre negative, Payot, Modeles eritipres, Payot.

42.     Εκδ. Payot.

43.     Βλ. H. Lefebrve, Fetichisme… Syllepse.

44.     Βλ. ib.σημ. 5.

45.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι.

46.     Βλ.ib. σημ. 32.

47.     Βλ. E. Husserl, La crise de l’ hummanité europeénne et philosophie – La crise de sciences européennes et la philosophieΔιάλεξηστηΒιέννητο 1935.

48.     Εκδ. Θεμέλιο.

49.     Εκδ. Gutenberg.