ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση.(…)

Είμαι απαισιόδοξος λόγω σκέψης και αισιόδοξος λόγω θέλησης.

Α. Γκράμσι

Τα κείμενά μας για την τέχνη δεν είναι ιστορία της τέχνης, αν και στηρίζονται στην καλύτερη πάντοτε δυνατή γνώση της. Είναι αντίθετα κείμενα θεωρίας της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας. Πρόκειται πάντοτε για φιλοσοφία και κοινωνιολογία της τέχνης, της κουλτούρας, της επικοινωνίας.

Πρόκειται για κείμενα Αισθητικής με μία διευρυμένη αντίληψη και παραπέμπουν σε μία κριτική αντίληψη της ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού, σε μία εξίσου κριτική θεωρία πολιτισμού. Μπορούμε να θεωρήσουμε δηλαδή ότι συνιστούν μία διευρυμένη ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. Ακόμη καλύτερα μία σύγχρονη κριτική πολιτισμική ιστορία.

H ιστορία της τέχνης, όπως και κάθε ιστορία, , συγκροτείται εκ των υστέρων (a posteriori).

Η ιστορία της τέχνης δεν μπορεί παρά να είναι αποσπασματική, θεματική: θεματοποιήσεις (H.Lefebvre) σε παράταξη (Adorno).

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι και αυτή φιλοσοφία.

Κατά τον ίδιο τρόπο η ιστορία της τέχνης είναι και αυτή μια θεώρηση - θεωρία της τέχνης και ειδικότερα της μοντέρνας.

Η ιστορία της τέχνης που θεραπεύουμε από το 1985 μέχρι σήμερα, είναι μια ιστορία του φιλόσοφου. Μια φιλοσοφική θεώρηση – θεωρητικοποίηση των μορφών στην ιστορικογενετική εμφάνισή και διαδοχή τους, συγχρόνως με μια διαλεκτική ερμηνεία τους στην αλληλουχία, στην αλληλοεπίδραση, στην εξέλιξή τους κ.α. Διαφορετικά δεν θα είχε νόημα για εμάς. Ούτως ή άλλως δεν υπάρχει ιστορία της τέχνης καθαυτή, μακριά δηλαδή από τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες, τις ιδεολογικές σχέσεις, τις θεωρήσεις του κόσμου κ.τ.λ. Οι μορφές εξάλλου είναι «ιερογλυφικά της ιστορίας», όπως έλεγε ο Αντόρνο, δηλαδή των ιστορικοκοινωνικών, πολιτισμικών, ιδεολογικών μορφών εν τω γίγνεσθαι.

Υπάρχουν ιστορία και ιστορίες της τέχνης. Αυτό που μας ενδιαφέρει πρώτιστα είναι η κριτική θεώρηση των ιστοριών της τέχνης. Η διαλεκτική της ιστορίας της μοντέρνας τέχνης με την κοινωνία του ΧΧ^ου αι., της ιστορίας πρώτιστα των μοντέρνων μορφών, θεωρημένων ως αυτόνομων, έστω και σχετικά, ιστορικο-κοινωνικών αποκρυσταλλώσεων (Μ. Horkheimer).

Η ιστορία της τέχνης, ακόμη και της μοντέρνας είναι νορμοποιητική (normative). Η ίδια όμως η μοντέρνα τέχνη αντιβαίνει στη νόρμα, προσπαθεί πάντοτε να την ξεπεράσει, να δημιουργήσει νέες – και μάλιστα απελευθερωτικές – νόρμες. Άρα προέχει μια δομικά, θεμελειακά αντι-νορμιστική προσέγγιση, θεωρητικοποίηση, που μόνον η αισθητική στην αντορνική της εκδοχή  παρέχει. Η αντινορμιστική αυτή αισθητική αναζητά εναγώνια το ξεπέρασμα κάθε νόρμας, άρα και του συστήματος, το οποίο από τη φύση του δεν κάνει τίποτε άλλο από το να δημιουργεί και να επιβάλλει νόρμες, και μέσω αυτών την κυριαρχία του και ακόμη χειρότερα να διαιωνίζει, με ανανεούμενες συνεχώς μορφές την κυριάρχησή του: «Να βγούμε από τη νόρμα, να βγούμε από το σύστημα» έλεγε και ξαναέλεγε με έμφαση ο O. Revault d’Allonnes.

Όπλο μας σε αυτή την προσπάθεια το απόσπασμα, η παράταξη, η αφοριστικότητα (Αντόρνο). Η δημιουργία καταστάσεων¹. Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης στην αντορνική εκδοχή της δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, ως δομικά μη παραδοσιακή. Ούτε έχει ανάπτυξη επιχειρηματολογίας, επαγωγικής και κυρίως παραγωγικής (ή απαγωγικής). Συνίσταται στην παράταξη αποσπασμάτων, χωρίς αιτιολογήσεις ή άλλες συνδέσεις, λιγότερο ή περισσότερο αφοριστικού χαρακτήρα, όπως ακριβώς είναι και η μοντέρνα τέχνη. Απέναντι στο συστημικό ή ακόμη και στο συστημίζων σύστημα και την αντίστοιχα αυτοαναιρετική λογική του αντιπαραβάλλει την εμμενή τάση της (αισθητικής) προς την απελευθέρωση και την χειραφέτηση, σε φάση με το μοντέρνο πρόταγμα των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών, την πρωτοπόρα πράξη της μοντέρνας τέχνης για να αποδεσμευτούν, να πάνε πέρα από το σύστημα, να απελευθερωθούν από αυτό, σύμφωνα με την ιστορική συνείδησή τους. Το ίδιο ισχύει και για την κριτική. Και αυτή είναι χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, χωρίς σύστημα και κυρίως είναι μόνιμα και σταθερά ενάντιά του συστήματος. Η ιδεολογική κριτική ειδικότερα, στη συνέχεια των G. Lukács, J. Gabel και της Σχολής της Φραγκφούρτης.

Αυτό που προέχει πάντοτε είναι η ιδεολογική κριτική² ως συνείδηση και ως κατάσταση, ως συμπύκνωση και ως έκφραση του ιδεολογικού κριτικού στοιχείου της Μοντέρνας Τέχνης.

Από την άλλη, υπάρχει η διαλεκτική της μοντέρνας τέχνης με την Πρωτοπορία: Η Μοντέρνα Τέχνη ταυτίζεται με την πρωτοπορία και η πρωτοπορία δημιουργεί πάντα μοντέρνα έργα, μοντέρνες μορφές.

Ο μοντερνισμός ως διαρκές, ως αισθητικό και ιδεολογικό πρόταγμα παραμένει επίκαιρο και αναγκαίο και στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αλλά και της κρίσης.

Η μοντέρνα μορφή συνιστά εξάλλου διαρκή αντίσταση στο σύστημα, κοινωνική, αισθητική, ιδεολογική κ.α. Όμως είμαστε σταθερά αντίθετοι στον γκρηνμπεργιανό φορμαλισμό- νορματισμό. Αυτό που προέχει είναι με βάση τη μετάβαση από την καντιανή νόρμα στη μοντέρνα αντινόρμα.

Προέχει πάντοτε η γένεση των μοντέρνων μορφών στην ιστορικογενετική και απελευθερωτική-χειραφετησιακή διαδοχή τους. Πρόκειται για μια μη γραμμική, μη σύνθετη σχέση, (αν και αρκετές φορές αντιθετική), διαλεκτική μέσα στη μη προβλεψιμότητα της εξέλιξης της χρονικότητας, της αβεβαιότητας και της αντιφατικότητας του σύνθετου ιστορικογενετικού γίγνεσθαι προς το διαρκές άλλο, το πρωτοπόρο, το μοντέρνο, το νέο, το ανατρεπτικό.

Ο μοντερνισμός ήταν και παραμένει ένα ιστορικό κίνημα αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής πράξης διαρκούς ξεπεράσματος των ορίων, των νορμών, των πεδίων και δημιουργίας πάντοτε νέων, με μερικά μάλιστα ακρότατα όρια σε αυτήν την εποποιία: Μάλεβιτς, Τζιακομέττι, Μπέκετ, Μπ. Νιούμαν, Αντ Ράϊχαρντ, Ρόθκο, Σκλάβος, Σαραφιανός, Fr. Kline κ.ά. Η αναμέτρηση βέβαια με τα όρια, και η τάση για το ξεπέρασμα, παραμένουν διαρκείς, εμμενείς, δομικές: Διαρκής αντίσταση, ανατροπή και άρνηση, διαρκής ανατρεπτική νέα μορφογένεση… Και η παγκοσμιοποίηση μέσα και δια των πολλαπλών προκλήσεών της καλεί σε νέα στράτευση των υποκειμένων, των καλλιτεχνών ειδικότερα, με στόχο πάντοτε την πραγματοποίηση νέων ξεπερασμάτων, τα οποία εκ των πραγμάτων θα ενέχουν το στοιχείο της πολλαπλότητας, της αμφισημίας, της άρνησης – αυτοάρνησης, της συνθετότητας, της αβεβαιότητας.

Πρόκειται για μια νέα ιστορική μοντέρνα – μοντερνιστική, με την έννοια του Γκρήνμπεργκ, και συνάμα νεο-ανθρωπιστική πρόκληση. Πρόταγμά μας: «Πρώτα ο άνθρωπος».

Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης ως θεωρητικοποίηση της διαρκώς άλλης, της αυτόνομης πάντοτε μορφής, σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία, ως συμπύκνωση των κοινωνικών, και συγχρόνως σε διαδικασία διαρκών (ακόμη διαδοχικών και σύνθετων) ξεπερασμένων, μορφικών – μορφολογικών, ιδεολογικών κ.ά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. M. Horkheimer, Notes, T.II., Minuit.

2.        Βλ. Β.Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος Ι, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ.Ι.