ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Α. Μαστρογιάννη

ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Θα ήθελα κι εγώ με τη σειρά μου να επισημάνω ότι τα άρθρα του παρόντος τόμου, είναι προϊόν μακροχρόνιων ερευνών του Εργαστηρίου μας, καλύπτουν μια συγκεκριμένη και κρίσιμης σημασίας εκδοτική ανάγκη.

Έχει ιδιαίτερη σημασία η γνώση και η μελέτη των αισθητικών και καλλιτεχνικών πρωτοποριών, οι οποίες ποτέ δε σταμάτησαν να εργάζονται συνειδητά, καινοτόμα και ανατρεπτικά.

Θα αναφερθούμε για τις πρωτοπορίες στην τέχνη αρχίζοντας από τα μέσα του 19^ου αιώνα. Ο πρώτος καλλιτέχνης του μοντερνισμού είναι ο Courbet, με βασικό στόχο την αντιπαράθεση τόσο στον κλασικισμό όσο και στο ρομαντισμό. Την ολοκλήρωση των κατακτήσεων του ρεαλισμού την έχουμε με το έργο του Courbet (πιν. 1), τον καλλιτέχνη που έρχεται να εντάξει την καθημερινή ζωή στη ζωγραφική. Και ενώ στον Κορό, ο ρεαλισμός είναι συνδεδεμένος με την τοπιογραφία και στο Ντωμιέ κυριαρχεί η έντονη τάση κοινωνικής κριτικής, με τον Courbet έχουμε τη στροφή στην καθημερινότητα (πιν. 2,3,4). Στα έργα του δεν έχουμε μια μυθολογική παράσταση ή μια αλληγορική σκηνή, αλλά έχουμε το άμεσο, το συγκεκριμένο, αυτό που ο θεατής μπορεί να καταλάβει ως θέμα. Ο Courbet είναι καθαρά αντιδιανοητικός καλλιτέχνης, ο οποίος ενδιαφέρεται να μορφοποιήσει πεποιθήσεις δηλαδή και να εμψυχώσει ό,τι υπάρχει δίπλα του. Πρόκειται για έναν αντικειμενικό ρεαλισμό που προσδίνεται στο έργο του.

Ο Courbet παρέμεινε σε όλη του τη ζωή αντιδιανοητικός, αντιδεαλιστής και αντιρομαντικός παρά τη στενή φιλία του με τον Μπωντλέρ και τον Προυντόν. Ο ρεαλισμός του προδίδει μια πολιτική και κοινωνική εγρήγορση.

Το 1863 η χρονιά που πέθανε ο Delacroix μπορεί να θεωρηθεί η αρχή της πορείας προς την τέχνη του 20^ου αιώνα. Στην έκθεση στο σαλόνι των απορριφθέντων ο καλλιτέχνης που σημάδευσε τη γέννηση της πρωτοπορίας είναι ο Manet με το έργο «Πρόγευμα στη χλόη» (πιν. 5). Το σαλόνι των αποριφθέντων έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προβολή νέων τάσεων. Την ιδέα για το θέμα την πήρε σε ένα περίπατο στις όχθες του Σηκουάνα. Το έργο έχει επιρροές από τη Θύελλα του Giorgiane και όχι την κρίση του Πάρη, του Rafael. Τα κύρια πρόσωπα του πίνακα είναι η Victorine Meurent, ο αδελφός του Gustave και ο ολλανδός γλύπτης Leenhott. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα collage με στοιχεία από διάφορες θεματικές κατηγορίες, πορτραίτο, ηθογραφική σκηνή, τοπιογραφία και νεκρή φύση. Ο Manet ρεαλιστής ζωγράφος ξεσκέπαζε μια πλευρά της κοινωνικής υποκρισίας, συνδέοντάς την με την τάση μιας ορισμένης τάξης. Ήταν άλλωστε η χρονιά της βιομηχανικής επανάστασης που άλλαξε το πρόσωπο των πόλεων και του τοπίου. Δημιούργησε έντονες αντιθέσεις ανάμεσα στο άσπρο και το μαύρο, αποφεύγοντας τους ενδιάμεσους τόνους.

Η τόλμη του Manet στην επιλογή του θέματος, η αδιαφορία του για την κριτική και οι τεχνικές καινοτομίες του, συνιστούν επαρκή αιτιολογία για να τον θωρήσουμε αφετηρία για την τέχνη του 20^ου αιώνα (πιν. 6,7,8).

Ένας επίσης σημαντικός καλλιτέχνης ο Monet από τον οποίο πήρε και το όνομα ο ιμπρεσιονισμός  και πιο συγκεκριμένα, από ένα έργο του με θέμα “Impression„ (πιν. 9),  το οποίο σχολιάστηκε ειρωνικά στην έκθεση των απορριφθέντων.

Η σειρά με τα “Νούφαρα„ είναι η αρχή της αφαίρεσης (πιν. 10,11,12,13).

Οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφιζαν τα έργα τους στη φύση με κύριο στόχο να αποτυπώσουν την εντύπωση που τους προκαλούσαν τα πράγματα σε μια ορισμένη στιγμή και σε ορισμένες ατμοσφαιρικές συνθήκες.

Στη δεκαετία του 1880, ο Cézanne μπόρεσε να εκφράσει τις ιδέες του για τη φύση, τον άνθρωπο και τη ζωγραφική μέσα από μια σειρά αριστουργηματικών τοπίων νεκρής φύσης και πορτραίτων (πιν. 14,15,16). Το σημαντικό για τον Cézanne ήταν η ανακάλυψη ότι το ανθρώπινο μάτι συλλαμβάνει μια σκηνή στιγμιαία όσο και διαδοχικά. Θεωρείται ο πατέρας του κυβισμού και της αφηρημένης τέχνης. Ο ίδιος έλεγε ότι στην τέχνη τα πάντα είναι θεωρία: π.χ. η οπτική παρουσία ενός μπουκαλιού και ενός μήλου όταν περάσει στο μορφικό στοιχείο εξελίσσεται σε αφηρημένη φόρμα, δηλαδή γίνεται κώνος και κύλινδρος. Μ’ αυτό συνδέεται και η φράση του, ότι στη φύση όλα σχηματίζονται με βάση τη σφαίρα, τον κύλινδρο και τον κώνο, κάτι που πλησιάζει στις επιφάνειες και στερεές μορφές του Πλάτωνα. Αργότερα οι πινελιές του έγιναν μεγαλύτερες και η έκφρασή τους πιο αφηρημένη, το περίγραμμα άρχισε να διαλύεται. Οι πίνακες “Οι μεγάλοι λουώμενοι„ (πιν. 17,18) αποτελούσε το πρωτότυπο των φωβιστών και των κυβιστών.

Το 1905 επικεφαλής των Φωβιστών ήταν ο Mattise, ο Dairene και ο Vlaminck, οι οποίοι επηρεάστηκαν από τον Βαν Γκογκ και τον Γκωγκέν.

Ο Matisse αντλούσε την έμπνευσή του από τις παραδόσεις της δυτικής και ευρωπαϊκής τέχνης. Το αποκορύφωμα του πρώιμου έργου του, είναι ο “Ο χορός„ (πιν. 19),  δείχνει έναν κύκλο μορφών που χορεύουν πάνω σε ένα τολμηρό απλοποιημένο φόντο.

Ο Φωβισμός άσκησε μεγαλύτερη επίδραση στη Γερμανία από ότι στη Γαλλία. Την εποχή εκείνη ιδρύθηκε η πρώτη εξπρεσιονιστική ομάδα στη Γερμανία από μια ομάδα καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν στη Δρέσδη για να σχηματίσουν τη Γέφυρα του Brücker και το 1911 ακολούθησε η ίδρυση του Γαλάζιου καβαλάρη μιας άλλης ριζοσπαστικής ομάδας στο Μόναχο.

Μεταξύ των κορυφαίων μελών της Γέφυρα του Brücker συγκαταλέγονται ο Κίρχνερ (πιν. 20) και ο Χάνσεν οι οποίοι ασχολήθηκαν με τη δυστυχία της αστικής ζωής.

Η ομάδα του Γαλάζιου καβαλάρη στο Μόναχο ήταν πιο κοσμοπολίτικη κυρίως χάρη στην επίδραση του Καντίνσκι (πιν. 21,22). Άλλα μέλη ήταν ο Κλεε, ο Φραντς Μαρκ κτλ.

Ο Κλεε όπως και ο Καντίνσκι έγινε ο σημαντικότερος κρίκος ανάμεσα στον προπολεμικό εξπρεσιονισμό και στο Μπαουχάουζ.

Ο Φουτουρισμός ξεκίνησε το 1909 με ένα μανιφέστο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Le figaro„ από τον Μαρινέτι, ο οποίος ήταν επιπλέον ποιητής και μυθιστοριογράφος. Ο Φουτουρισμός ήταν ένα μίγμα από εθνικά και διεθνή στοιχεία. Τα πρώτα μέλη ήταν ιταλοί οι οποίοι διακατέχονταν από την έμμονη ιδέα του παρελθόντος.

Η φουτουριστική ζωγραφική οφείλει πολλά στον κυβισμό, ως προς τη χρήση αλληλεπικαλυπτόμενων επιπέδων και στοιχεία από τα πειράματα φωτογραφίας που έκανε ο Μαρέ στο τέλος του 19^ου αιώνα, ο οποίος επινόησε έναν τρόπο καταγραφής διαδοχικών φάσεων κίνησης (πιν. Ντυσάν-23), Boccioni (πιν. 24,25).

Αφηρημένος εξπρεσιονισμός, είναι μια πρωτοπορία βασισμένη στα ευρωπαϊκά μοντέλα, τα οποία δημιουργήθηκαν από αμερικανούς καλλιτέχνες της περιόδου του μεσοπολέμου στη Ν. Υόρκη. Ο πρώτος ζωγράφος που κέρδισε ευρύτερη αναγνώριση είναι ο Πόλλοκ (πιν. 26,27,28). Το 1947 έφτασε στον τρόπο ζωγραφικής για τον οποίο έγινε γνωστός την Αction painting, την ελεύθερη άμορφη αφαίρεση που βασίζεται σε μία τεχνική σταγόνων και λεκέδων. Άλλοι καλλιτέχνες είναι ο Rothko (πιν. 29,30) ο οποίος ζωγράφιζε χρωματιστά τετράγωνα, ο Γκόρκι, ο οποίος ανέπτυξε ένα προσωπικό δημιουργικό ύφος στη ζωγραφική, τα λεγόμενα βιομορφικά έργα με τις ακανόνιστες αφηρημένες μορφές, που βασίζονται σε σχήματα της φύσης (πιν. 31), προετοιμάζοντας με το έργο του την κατοπινή εξέλιξη της αμερικάνικης τέχνης. Συγχρόνως  υπήρξε ήδη η “γέφυρα„ ανάμεσα στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και στον αμερικάνικο αφηρημένο εξπρεσιονισμό.