Το πρωτεϊκό ηχητικό σύμπαν του Olivier Messiaen

Ευάγγελος Λ. Κοκκόρης

Το πρωτεϊκό ηχητικό σύμπαν του Olivier Messiaen

( 10 Δεκεμβρίου 1908 – 27 Απριλίου 1992 )

Αναζητώντας την εποχή

«Η τέχνη είναι το μέσον που οδηγεί τον άνθρωπο στο να απελευθερώσει την πιο δημιουργική του φαντασία και πράξη. Η τέχνη, με άλλα λόγια , μπορεί να λειτουργήσει ως η απελευθερωτική δύναμη του κόσμου ».

Η ρήση αυτή ανήκει στον Ιάννη Ξενάκη, που σε μια εποχή συσσωρευμένων, μεταβολών σε όλους τους τομείς της ζωής και της γνώσης αλλά και δημιουργικών αλληλεπιδράσεων, η μετάδοση ιδεών έχει αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη σημασία.

Το σημερινό μας παρόν δεν έχει ακόμα συνειδητοποιήσει την ένταση και τις επιπτώσεις των ίδιων των μεταβολών στην τέχνη. Προσηλωμένοι μάλιστα στον χώρο του προβλήματος της « Νέας Μουσικής », δεν αντιλήφθηκε παρά περιστασιακά την καθεαυτό επανάσταση του αιώνα μας και τη θεώρησε σαν μια από τις πολλές επιμέρους εμφανίσεις των καιρών. Το πιο επείγον είναι να συνειδητοποιήσουμε τις αλλαγές του παρόντος σε ολόκληρη την έκτασή τους και σε όλους τους τομείς.

Με τη ματιά στο μέλλον

Ένας ¨ ιπτάμενος ταξιδευτής ¨ από τους σπουδαιότερους  συνθέτες του 20ου αιώνα υπήρξε ο Oliver Messiaen.

Πρόκειται για μια μουσική προσωπικότητα εντελώς ανεξάρτητη από όλες τις σχολές και από οποιαδήποτε άλλη ομάδα συνθετών, αλλά συν τοις άλλοις έχει παίξει και ένα πολύ βασικό ρόλο στην ανάπτυξη της σύγχρονης μουσικής σκέψης.

Εμφανίζεται στο στερέωμα πριν τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και παραμένει έως τις ημέρες μας ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της μουσικής πρωτοπορίας, αφήνοντας πίσω του ένα σημαντικό έργο.

Η μουσική του κλήση έγινε ορατή σε πολύ νεαρή ηλικία χάρη στην ενθάρρυνση που είχε από τον πατέρα του Pierre Messiaen και τη μητέρα του, ποιήτρια Cecile Sauvage.

O Messiaen  άρχισε να συνθέτει σε ηλικία 7 ετών. Το 1918 στη Nantes ο J. de Cibon τον εδίδαξε θεμελιώδη αρμονία. Ανακαλύπτει τον Debussy εξερευνώντας την παρτιτούρα του  ¨Πελέας και Μελισάνθη¨.Η ανακάλυψη αυτή του ενδυνάμωσε την αποφασιστικότητα του να γίνει συνθέτης, μια αποφασιστικότητα που ήταν σταθερή και έντονη για κάποιο τόσο νέο. Φοίτησε στο Conservatoire του Παρισιού το 1919 σε ηλικία 11 ετών.

Γεννήθηκε άλλωστε στην Avinion τον Δεκέμβρη του 1908. Σπούδασε συστηματικά Αρμονία, Αντίστιξη και Φούγκα όπως επίσης πιάνο αποφοιτώντας το 1928 αποσπώντας το Α’  Βραβείο και σύνθεση,  αποφοιτώντας δύο χρόνια αργότερα το 1930 αποσπώντας και εκεί το πρώτο βραβείο, μια σημαντική διάκριση.

Δάσκαλοι του υπήρξαν ο Gallon , Caussade ( Αντίστιξη και Φούγκα ) Duprė ( Αυτοσχεδιασμό και Oργανο ) και Dukas ( σύνθεση ) .

Τα πρελούδια του για πιάνο έχουν ημερομηνία από τα τελευταία του χρόνια στο Conservatoire ( 1929 ).

O Messiaaen έγινε βασικός οργανίστας της Trinite στο Παρίσι το  ( 1930 ) μια θέση που είχε για 40 χρόνια.Το 1936 εντάσσεται στο διδακτικό προσωπικό της Ecole Normale de Musique στο Παρίσι και συγχρόνως στην Schola Cantorum. Το ίδιο έτος μαζί με τους Lesur, Baudrier και Jolivet ίδρυσε την ομάδα “ La Jenne France ” . Η ομάδα αυτή είχε μια κοινή αισθητική ιδεολογία. Δεν ενεργοποιήθηκε όμως και τα οράματά τους διακοπήκαν από τον πόλεμο του 1940.

O Messiaen συνελήφθη και όντως αιχμάλωτος συνέθεσε το “Quatuor pour la fin du temps”  κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου, ημερομηνία 1941.Αυτό το έργο παρουσιάστηκε μπροστά σε 5.000 φυλακισμένους. Μετά την απελευθέρωση του τον ίδιο χρόνο, ο Messiaen έγινε καθηγητής αρμονίας στο Conservatoire του Παρισιού και το 1944 δημοσίευσε ένα θεωρητικό έργο. ‘ Technique de mon langage musical’ . Η τεχνική για τη μουσική μου γλώσσα. Στο έργο αυτό παρουσίαζε τις ιδέες του για τη μουσική.

Από το 1943-1947 όλη αυτή την περίοδο παρέδιδε ιδιαίτερα μαθήματα στο σπίτι του Guy- Bernard Dalapierre αλλά και κάποια ακόμα σεμιναριώδη  μαθήματα.

Οι παρουσιάσεις αυτές είχαν να κάνουν με την ανάλυση και τη σύνθεση, αντίποδας το ένα του άλλου. Αλλά το σημαντικότερο είναι ότι ήλθαν σε επαφή πολλοί νέοι συνθέτες μεταξύ τους, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Boulez, Yvonne Loriad αργότερα υπήρξε γυναίκα του Olivier, Yvette Grinand, Jean-Luis Martinet, Maurice de Roux, Ιάννης Ξενάκης και Karlheinr  Stockhausen. Αυτοί οι μαθητές ονόμαζαν τους εαυτούς τους ΄ Les Flèches ‘ ( τα τόξα ) σαν ένα σύμβολο του πρωτοποριακού πνεύματος τους.

Σ’ αυτή τα μαθήματα ο Messiaen χρησιμοποίησε στις αναλύσεις του έργα του Stravinsky’s και πιο συγκεκριμένα το έργο ‘ ιεροτελεστία της άνοιξης ‘  εγκαινιάζοντας μ’ αυτό τον τρόπο και την επέκταση της διδασκαλίας του εκτός συνόρων της Γαλλίας όπως στη Βουδαπέστη

( 1947 ) Darmstadt ( 1950-1953 ).

Στη Γαλλία η δραστηριότητά του ως δασκάλου ήταν πολύ μεγάλη. Η τάξη της μουσικής ανάλυσης στο conservatoire de Paris ήταν φημισμένη επί σειρά ετών, πάνω από 20 χρόνια έκανε προσπάθεια να σπάσει τα στεγανά πλαίσια του Ακαδημαϊσμού, χρησιμοποιώντας  και εντάσσοντας στη διδασκαλία του στην Ελληνική μετρική – ινδικούς ρυθμούς  σε συνάρτηση με τους ήχους των πουλιών.

Κατά τη διάρκεια του 1950 ο Olivier Messiaen ανέπτυξε πιο στενές επαφές με νέους και προικισμένους συνθέτες , ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξαν και πολλοί μαθητές του. Αλλά από δω και πέρα δραστηριοποιήθηκε περισσότερο σαν συνθέτης παρά σαν καθηγητής.

Η αφύπνιση των πουλιών

Υπήρξε ένθερμος υποστηριχτής των κονσέρτων του ( Μουσικού πεδίου ) που ιδρύθηκε το 1954 με την επωνυμία “Domaine Musical “ από τον P.Bouleze.

Αυτά τα κονσέρτα έδωσαν την ευκαιρία, παρά τα πολλά έργα του Messiaen όπως  ¨catalogue de oiseaux ‘ ( κατάλογος πουλιών ) να παρουσιαστούν ευρύτερα με αφορμή των 50ων γενεθλίων του Messsiaen. Από τα νιάτα του ο Olivier λάτρευε τους ήχους των πουλιών και μάλιστα σημείωνε το κελάηδισμά τους σαν μουσική υπαγόρευση χρησιμοποιώντας μια σημειολογία χωρίς χρήση μαγνητοφώνων και λοιπών συσκευών καταγραφής ήχου.

Υπήρξε μέλος διαφόρων ορνιθολογικών οργανώσεων και οι ήχοι των πουλιών ήταν άμεση πηγή έμπνευσης για το έργο του « Reveil des oisaeaux “ ( το ξύπνημα των πουλιών ) το 1953. Τα άλλα του έργα  ‘ Oiseocux exotigue ‘ τα ( εξωτικά πουλιά ) ( 1955-1956 ) και cαtaloque d’ oiseaux (κατάλογος πουλιών ) είχαν και αυτά κύριο θέμα τα πουλιά όπως και το έργο του “‘ Le Merle Noir “ o Μαύρος Κότσιφας για φλάουτο και πιάνο έργο του 1951.

Επισκέφθηκε τη Βουλγαρία και την Αργεντινή το 1964 διδάσκοντας ρυθμολογία στο πανεπιστήμιο του Buenos Aires με κύριο πεδίο αναφοράς τους ήχους των πουλιών.

Η επίσημη αναγνώριση του συνθέτη ήρθε το 1965 όταν η Γαλλική κυβέρνηση του ανέθεσε τη σύνθεση έργου που αφορούσε τα θύματα των δύο παγκοσμίων πολέμων .

Το έργο αυτό με την επωνυμία ¨et exspecto zesurrectionem mortuorium¨  παρουσιάσθηκε στη sainte-chapelle in Paris και  εν συνεχεία  στον καθεδρικό ναό της Chartres στις 20 Ιουλίου του 1965. Στη συναυλία αυτή παρών ήταν ο Στρατηγός de Gaulle.

Αργότερα το ίδιο έργο παρουσιάστηκε στην “ Domaine Musical “ με διευθυντή ορχήστρας τον P.Boulez.

Το 1966 ταξίδευσε στη Φιλανδία. Το 1967 εξελέγη μέλος του εκεί Ινστιτούτου και το 1971 κέρδισε το Βραβείο Εράσμους.

Ο Messiaen και οι σύγχρονοί του

Το έργο του Olivier Messiane διακρίνεται κυρίως για την πολυμορφία στις επιλογές αν και σε κάθε δημιούργημα του υπάρχει σαφώς η αντανάκλαση των άλλων του έργων, η σφραγίδα του προσωπικού του στυλ.

Το ακανόνιστο, απόρεια της ρυθμικής διάρθρωσης δημιουργεί μια καθοριστική και ισορροπημένη αίσθηση που καθησυχάζει αναστατώνοντας συνάμα.

Μέσα από τη δομική σαφήνεια και την εφαρμογή μιας νομοτέλειας με μαθηματική καθαρότητα μιμείται υποστηρίζοντας πως τα έργα τέχνης προσιδιάζουν στα δημιουργήματα της φύσης.

Ένας άλλος συνθέτης σύγχρονος του Messiaen o René Leibowits 1913-1972 αναφερόμενος στο γνωστό ζήτημα της ανάγκης των κατεστημένων προτύπων, διατυπώνει ότι: : “όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες,, χωρίς εξαίρεση, ήταν στα πρώτα βήματά τους συμβατικοί. Προσπαθούσαν να μιμηθούν όσο καλύτερα μπορούσαν την τέχνη των προκατόχων τους. Μ΄ αυτό τον τρόπο μάθαιναν την τεχνική. Μέσα από την εξέλιξή τους γίνονταν ¨ επαναστάτες ¨ σε μια περίοδο κατά την οποία η προσωπικότητά τους έφτανε σε πλήρη άνθηση.

Αντίστροφα οι περισσότεροι από τους μέτριους καλλιτέχνες δείχνουν αρκετά μεγάλη τόλμη στα χρόνια της νεότητας ενώ καταλήγουν ακαδημαιστές στα χρόνια της ωριμότητας.

Οι μεγάλοι πρωτοπόροι δημιουργοί ποτέ δεν αρνήθηκαν τις επιρροές από τους μεγάλους δασκάλους του παρελθόντος.

Ένας αρχιτέκτονας του καιρού μας ο Ludwig Μies van der Rohen παρομοίαζε την αρχιτεκτονική με τη γλώσσα. « Η αρχιτεκτονική » έλεγε « αρχίζει όταν δύο τούβλα συνδυασθούν μαζί προσεκτικά». Η αρχιτεκτονική είναι μια γλώσσα υποταγμένη στην πειθαρχία μιας γραμματικής. Η γλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τους συνηθισμένους καθημερινούς σκοπούς σαν πρόζα. Και αν είσαι πολύ καλός σ’ αυτήν, μπορείς να μιλήσεις μια θαυμάσια πρόζα.Και αν είσαι πραγματικά καλός μπορείς να γίνεις ποιητής.

Σαν πειθαρχία της αρχιτεκτονικής σε μια γραμματική, σαν εσώτερο νόμο της, ο Mies έβλεπε την αναγκαιότητα της δομής. Και λέγοντας « δομή » εννοούσε « ένα πλήρη μορφολογικό οργανισμό και όχι απλώς τα υποστυλώματα και τις δοκούς ».

« Πρέπει » έλεγε « βήμα προς βήμα » ν’ αποσαφηνίσουμε ποια πράγματα είναι δυνατά, αναγκαία και σημαντικά » και σαν μέθοδο πρότεινε την πειθαρχημένη και επίμονη αναγωγή από το υλικό που καθορίζει τις δυνατότητες μέσω της λειτουργίας που προσδιορίζει τις ανάγκες, στην καθαρά δημιουργική εργασία που φτάνει τελικά στη γεμάτη σημασία μορφή.

Απ’ τα φαράγγια ως τ’ αστέρια

Ο Messiaen συνεχώς ανέπτυσσε νέες τεχνικές σύνθεσης, πάντοτε συμπεριλαμβάνοντας τις στο υπάρχον μουσικό του ύφος ακόμα και τα τελευταία του έργα διατηρούν την τροπική αρμονία.

Ο ίδιος περιέγραψε τον εαυτό του ως συνθέτη και rhythmicien ( ειδικό για τους ρυθμούς ). Αυτό είναι κάτι που υπογραμμίζει τη μεγάλη σπουδαιότητα που έπαιζε γι΄αυτόν ο ρυθμός στην μουσική του γλώσσα.

Η ρυθμική φαντασία του συνθέτη είχε εμπλουτισθεί από ένα μεγάλο αριθμό αρχαίας ελληνικής μετρικής αλλά και από Μεσαιωνικούς ρυθμούς και ρυθμικές αναπτύξεις. Ξεδίπλωσε τον ελληνικό ρυθμό χάρη στους καθηγητές του Dupré και Emmanuel και όμως συνέχισε να μελετά με τον δικό του τρόπο. Ένας μεγάλος αριθμός των έργων του χαρακτηρίζεται από ( complex – rhythmic structures ) ( σύνθετες ρυθμικές δομές οι οποίες πηγάζουν από ελληνικούς ρυθμούς και μέτρα. Στον τομέα του ρυθμού “Hindu ” η βασική πηγή του Messiaen ανάγεται στον 13ο αιώνα στο ινδικό έπος “ Salgitra Rathakara ” από τον Carhagadeva. Ο συνθέτης ξόδεψε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα για να μελετήσει και να κατασταλάξει στους γενικούς κανόνες που διέπουν τα ρυθμικά στοιχεία αποσαφηνίζοντας τους θρησκευτικούς και φιλοσοφικούς συμβολισμούς της.

Έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο που εναλλασσόντουσαν οι ρυθμοί. Η πρόσθεση και η αφαίρεση στοιχείων μπορούσε να μεταβάλει τα ρυθμικά σχήματα. Ο Messiaen μελέτησε τους δυτικούς ρυθμούς στα έργα των Mozart, Beethoven, Chopin, Stravinsky και Debussy.

Στην ανάλυσή του σχετικά με την «ιεροτελεστία της άνοιξης » του Stravinsky ανακάλυψε τα “ personnages rytmigues “.Οι ρυθμικές δομές παραμένουν αναγνωρίσιμες μολονότι υφίστανται κάποιες αναπτύξεις ή ελαττώσεις με συμμετρικούς ή ασύμμετρους τρόπους.

O ρυθμός του Debussy φαίνεται να έχει ασκήσει επιρροή στο έργο της Messiaen. Αυτή  η ιδιαιτερότητα είναι εμφανής στα πιανιστικά έργα του Debussy.

Αρμονικά χρησιμοποιεί μια προσωπική γλώσσα. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την τονική αντίληψη του Debussy ο Messiaen ανέπτυξε ένα τροπικό σύστημα, με ένα εντελώς προσωπικό τρόπο.Χρησιμοποίησε μια τοναλιτέ ή ατοναλιτέ μια μονταλιτέ και ένα σειραϊσμό. Βασικό στοιχείο της μουσικής τεχνικής του είναι οι τρόποι μεταφορών.

Ο Messieaen ήταν ικανότατος να εμπλουτίσει τον τονικό ορίζοντα εν ολίγοις και να προβάλει ιδιαίτερα το τραγούδι των πουλιών.Αυτή η σύλληψη του χρώματος είναι εντελώς μοναδική. Πολλές φορές βλέπει τα χρώματα όταν γράφει ή ακούει μουσική.

Όταν συνθέτει ήχους νομίζεις ότι είναι ένας ζωγράφος που αναμιγνύει τα χρώματά του και γεννά το έργο.

Σε ορισμένες παρτιτούρες του έχει σημειώσει τα χρώματα ¨ Couleurs de la cite céleste”  ( χρώματα της ουράνιας πόλης ) και “ des Canyons aux étoiles “  ( απ’ τα φαράγγια στ΄αστέρια ).

Για το Messiaen το χρώμα συνδέεται μ’ αυτό που αποκαλεί ‘ ευαισθησία ‘. Η λογική έγκειται στο ότι ο συνθέτης συναισθάνονταν κάποιο χρώμα στο άκουσμα και δεν εκλάμβανε τα χρώματα ως οπτική έκφανση.

Στα έργα του για πιάνο χρησιμοποιεί μια νέα χρωματική παλέτα την οποία ονομάζει ¨ ουράνιο τόξο ¨.

Επικαλέστηκε τη σειρά των φυσικών αρμονιών που μπορεί να αποτελέσει το πλαίσιο μιας συγχορδίας. Το φαινόμενο αυτό ονόμασε αντίχηση ( resonance) όπου οι νότες της συγχορδίας αναπτύσσονται από τους αρμονικούς του θεμέλιου φθόγγου.

Όπως ο Debussy, o Messiaen χρησιμοποιεί την ¨ ποιότητα του τόνου ¨ .

Ο τόνος του χρώματος είναι πολύ βασικό γι΄αυτόν και το περίφημο έργο του Chronochromie είναι αυτό που μας δείχνει καθαρά το ρόλο της ποιότητας του τόνου.

ΕΠΙΤΟΜΗ

Θα πρέπει στο μέλλον ο άνθρωπος να μάθει να παρακολουθεί από κοντά την αλλαγή των φαινομένων και να τα αφήσει να τον οδηγήσουν σε δική του δημιουργική επικοινωνία.

Ο άνθρωπος θα πρέπει να μάθει να δέχεται όλο και νέες πληροφορίες και να τις συνδέει δημιουργικά μεταξύ τους.

Τι αυτό και η μουσική του παρόντος ως νέος κλάδος σπουδής θα πρέπει να θεωρηθεί χώρος πειραματισμών , μέσα στο οποίο γεννιούνται και δοκιμάζονται τα πιο διαφορετικά είδη από διαδικασίες συγχώνευσης και συνδυασμούς.

Στον ορμητικό αιώνα της τεχνολογίας  η μουσική του παρόντος δεν επιδέχεται μέτρηση με τα παλιά σταθμά, αλλά αξιώνει να γίνει αντικείμενο βίωσης και εμπειρίας ως πείραμα, ως περιπέτεια ως ………

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αμαργιαννάκης Γ., Ο Αρχαιοελληνικός μουσικός νόμος, ο Βυζαντινός ήχος και η Ινδική ράγκα, Αθήνα 1985

Αντόρνο Τ., Τρία Κείμενα Μουσικής Κοινωνιολογίας, μτφρ. Θοδ.Λουπατσάκη, Φωτ.Τερζάκη, Πρίσμα, Αθήνα 1991.

Βυλερμόζ Ε., Ιστορία της Μουσικής Ι-ΙΙ, μτφρ. Γιωργ. Λεωτσάκου, Υποδομή, Αθήνα 1979.

Κένεντι Μ., Το  Μουσικό Λεξικό της Οξφόρδης, τόμοι 3, μτφρ.-επιμ. Τ. Καλογεροπούλου , Μ.Φιλίππου , Ηρ.Διαμαντούρου , Α.Παντελούς, Γιαλλελή, Αθήνα 1993.

Μικέλι Μ., Οι Πρωτοπορίες της Τέχνης του Εικοστού Αιώνα, μτφρ. Λ.Παπαματθεάκη , Οδυσσέας, Αθήνα 1983

Μίτσελ Ν., Η Γλώσσα της Σύγχρονης Μουσικής ,μτφρ. Τζ.Μαστοράκη, Επίκουρος 1977.

Ξενάκης Ι., Κείμενα περί Μουσικής και Αρχιτεκτονικής, μτφρ.Τίνας Πλυτά, Ψυχογυιός, Αθήνα 1980.

Σάλτσμαν Ε., Εισαγωγή στη Μουσική του 20ου Αιώνα, μτφρ Γιωργ.Ζερβού, Νεφέλη, Αθήνα 1983.

Στραβίνσκι Ι., Μουσική Ποιητική, μτφρ.Μιχ.Γρηγορίου, Νεφέλη, Αθήνα 1980.

Michels Ulrich, Άτλας της Μουσικής, τομ Ι – ΙΙ, μτφρ.- μουσικολογική επιμέλεια ΙΕΜΑ, Νάκας, Αθήνα 1995.

Nef K., Ιστορία της Μουσικής, μτφρ. Φοίβου Ανωειαννάκη, Απόλλων, Αθήνα 1960.

Read H., Η Φιλοσοφία της Μοντέρνας Τέχνης, μτφρ. Στέφανου Ροζάνη, Κάλβος, Αθήνα 1969.

Read H., Πέντε δοκίμια για την Τέχνη, μτφρ. Δημήτρη Θεοδωρακάτου, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1992.

Borsi F., L.B. Alberti, Oxford Phaldon 1977

Boulce P.Alea, Darmstadter Beiträge I.Mainz 1958

Graf M., Modern Music, The Philosophical Library, New York 1946

Grout D.J., A History of Western Music, New York 1960, 1973

Headington C., A History of Western Music, Gr.Britian, Boldey head Ltd 1974

Huches R., The Shock of the New Art and the Century of Change, London 1980

Larousse, Encyclopedie de la Musique, Larousse-Paris 1967

Reimann H., Music Lexikon , Payot Paris 1931

Roland D.C., Dictionaire des Musiciens Microcosme Senil-Paris 1964

Le monde de la Musigue No 218 Febr.1998

Δημιουργίες ,επιθεώρηση τέχνης και προβληματισμού , Μάρτιος 1970