ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Βήμα το βήμα

Προς το πουθενά

Κανείς δεν ξέρει

Πώς να δείξει

Μικρά βήματα

Προς το πουθενά

Εντελώς προσωπικά

Μπέκετ

Ι.

H κριτική ανάγνωση της ιστορίας της σκέψης (και της φιλοσοφίας ειδικότερα) οδηγεί σε μια νέα σύλληψη της φιλοσοφικής σκέψης, της γνώσης, της ορθολογικότητας¹, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη σύλληψη νέων ορθολογικοτήτων. Αλλά και η μεταφιλοσοφία ανοίγει νέους δρόμους² στη σκέψη και τη φιλοσοφία. Όπως και ο Επίκουρος, που ήταν ο μεγάλος συνθετοποιός φιλόσοφος της εποχής του, έτσι και εμείς σήμερα είναι απόλυτη ανάγκη να λειτουργήσουμε με το ίδιο τρόπο, δηλαδή όσο μπορούμε περισσότερο συνθετικά, δημιουργώντας έτσι τουλάχιστον τις βάσεις των απαιτούμενων νέων μεγάλων συνθέσεων, μετά από μια μακρά και παρατεταμένη περίοδο κυριαρχίας της ενιαίας σκέψης, της μονοδιάστατης κουλτούρας, του ξηρού επιστημονισμού, του χυδαίου εμπειρισμού. Η σκέψη και η φιλοσοφία κάνουν μεγάλα και σημαντικά προχωρήματα μόνο μέσα από την επίτευξη μεγάλων συνθέσεων, με πιο πρόσφατες αυτές του Χέγκελ και του Μαρξ. Και αυτό παρά το γεγονός ότι και οι δύο θεώρησαν με υπερβάλουσα αυτοπεποίθηση ότι ήλθε η ώρα της κατάργησης, του τέλους της φιλοσοφίας. Από τότε βέβαια έχει κυλήσει πολύ νερό κάτω από το αυλάκι, η φιλοσοφία συνεχίζοντας να γνωρίζει μια σημαντική εξέλιξη, μια συναρπαστική εμβάθυνση, με τους Γκράμσι, Λούκατς και κυρίως με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, τον Γκολντμάν, τον Παπαϊωάννου, τον Λεφέβρ, τον Βανεγκέμ, τον Γκορζ, τον Κόζικ, τον Κορς, τον Μπλοχ, κ.ά. Δεν ήταν εξάλλου καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Μαρξ επέλεξε τον Επίκουρο για την διδακτορική διατριβή του, αρχίζοντας έτσι μια νέα περιπέτεια για την κριτική σύνθεση που αποπειράθηκε στη συνέχεια. Η εποχή της κρίσης του Κράτους-πόλης ώθησε τον Επίκουρο στη μεγάλη σύνθεσή του, μέσα από τη συστηματική (ανα-) σύνθεση όλων των προηγούμενων φιλοσοφικών αντιλήψεων ή θεωρήσεων που αποπειράθηκε. Η τότε κρίση του Κράτους-πόλης οδήγησαν στην ανάδειξη μιας άλλης, νέας κουλτούρας, με κυρίαρχα στοιχεία την αμφιβολία, τη αναζήτηση, τη επανεξέταση των θεμελίων, της μεθόδου κ.ά. που ήταν διαδεδομένα μέχρι τότε. Έτσι δημιουργήθηκε ένας άλλος τρόπος σκέψης και κυρίως σύλληψης του ανθρώπου και του κόσμου, λιγότερο βέβαιου, και αυτο-ικανοποιητικού. Δεν μπορούμε εδώ να παρουσιάσουμε το σύστημα του Κήπου³, παρά μόνο να επισημάνουμε ότι το θέμα της ελευθερίας, η σημασία της ελευθερίας για πρώτη ίσως φορά στην ιστορία τέθηκε κεντρικά από τη φιλοσοφία, θεωρώντας ότι ακόμη και οι σκλάβοι φιλοσοφούν, όντας και αυτοί μέρος της αρχής της ελευθερίας, η οποία ήταν πάντα υπό αναζήτηση, συγκρότηση, επίτευξη, πραγματοποίηση. Έτσι και σήμερα, το ίδιο αίτημα ή πρόταγμα της ελευθερίας, με βάση και αναφορά όλη την Ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά κυρίως της αριστερο-χεγκελομαρξικής εκδοχής της, λόγω της κρίσης της παγκοσμιοποίησης με τις δομικές αλλαγές που αυτή η κρίση επιφέρει σε όλα τα επίπεδα και κυρίως στην κουλτούρα, στις «mentalités» (όπως λέει και ο Λεφέβρ⁴), αναδεικνύεται σε πρωταρχική με μετακριτικό και μεταφιλοσοφικό τρόπο.

ΙΙ.

Με τον Σωκράτη στην εποχή της ακμής της Αθήνας, η φιλοσοφία γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία κοινωνική και πολιτισμική. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι πάντοτε παρούσα στη σκέψη του Σωκράτη, συγχρόνως με την κριτική της, που αποπειράται κάθε μέρα. Έτσι δημιουργεί στην πράξη μια νέα αντίληψη για τη φιλοσοφία, μια νέα εκδοχή, μια το ίδιο νέα θεώρηση της φιλοσοφίας σε συνδιασμό μάλιστα με μια νέα θεώρηση του κόσμου, στο κέντρο της οποίας εγκαθιστά την αμφιβολία. Ο Σωκράτης με τις καθημερινές διαφορετικές, επίμονες και επίπονες αναζητήσεις του συνιστά την πρώτη ιστορική προσπάθεια δημιουργίας του Λόγου, και της Λογικής, ενός Λόγου που πάντοτε αυτοπροσδιορίζεται ή ακόμη και αυτοκαθορίζεται, αλλά που πλην όμως θα πρέπει να υφίσταται τη διαδικασία αυτοελέγχου, αμφισβήτησης, αμφιβολίας. Επρόκειτο δηλαδή για ένα Λόγο, που δομικά, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήταν αυτο-αναιρούμενος, στην ατέρμονη προσπάθειά του αναζήτησης με κάθε αντίτιμο της αλήθειας. Έτσι κρατώντας σήμερα ως βασικό, θεμελειώδες τη σωκρατική απορητική μέθοδο και την αντισυστηματικότητα της όλης του πρακτικής, σύλληψης, λειτουργίας, και τουλάχιστον απόπειρας (démerche), η γενικότερη κρίση και η παρακμή των πάντων θα πρέπει να μας οδηγήσει να υιοθετήσουμε το ιστορικά μοναδικό αυτό παράδειγμα ανθρώπου και κολοσιαίου φιλοσόφου ως πρότυπο αναφοράς, στη συστηματική μετακριτική και μεταφιλοσοφική προσπάθειά μας επαναθεμελείωσης του Λόγου, επανεύρεσης της αλήθειας του είναι, και κυρίως του γίγνεσθαι, καταφεύγοντας και στο μέγα Ηράκλειτο, τον οποίο θαύμαζε τόσο ο Σωκράτης, όσο και ο μέγιστος νεότερος θεμελιακά, δομικά ως προς τη σκέψη και τη μεθοδολογία βαθύτατα σωκρατικός φιλόσοφος Μαρξ. Το σύγχρονο είναι έχει μετατραπεί από τη κρίση της παγκοσμιοποίησης ουσιαστικά σε μη είναι, στο τίποτα, στην προϊούσα ανυπαρξία της ύπαρξης, ενώ το γίγνεσθαι σχεδόν μια νέα ουτοπία, λόγω της γενίκευσης των αδιέξοδων του καταρρέοντος συστήματος. Οπότε γίνεται εύκολα αντιληπτό το μέγεθος του καθήκοντος, του έργου, της προσπάθειας για να ανατραπεί ολικά αυτή η απόλυτα υποβιβαστική κατάσταση για το σύγχρονο άνθρωπο.

ΙΙΙ.

Η κρίση της παγκοσμιοποίησης και η προϊούσα αποπαγκοσμιοποίηση, με τις καταστροφές και τα αδιέξοδα που επιφέρει, θέτει επιτακτικά την ανάγκη της πραγμάτωσης (ή κατά μια άλλη διατύπωση της πραγματοποίησης) της χειραφέτησης, της απελευθέρωσης και του αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου. Και το πρόταγμα αυτό τίθεται για πρώτη φορά με τόση ένταση και έμφαση και μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο. Το περίφημο τέλος της ιστορίας ήταν μία φενακιστική θεωρία, ίσως και ιδεολογία, που προετοίμαζε το έδαφος για την επερχόμενη σύγχρονη ανατριχιαστική και νεοβάρβαρη μετωπική επίθεση του συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο για τη ριζική ανασυγκρότηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου προς όφελος των παγκόσμιων επικυρίαρχων. Αντίθετα, η σύγχρονη πρωτόγνωρη κρίση αναδεικνύει την αξία, τη σημασία, τη σπουδαιότητα, τη μοναδικότητα της φιλοσοφίας, κυρίως στην κριτική, και ακόμη καλύτερα στη μετακριτική της εκδοχή ως μέσο, μέθοδος, εργαλείο κατανόησης αρχικά και ως ανάγνωσης, αλλά κυρίως ως επιβαλλόμενης προσπάθειας αλλαγής στη συνέχεια του κόσμου. Αυτό είναι το κύριο πρόταγμα, σύμφωνα με την 11^η θέση για τον Φόυερμπαχ⁵ του Μαρξ. Όλα τα άλλα είναι δευτερεύοντα.

Η πραγματοποίηση της απελευθέρωσης του ανθρώπου, της αλλαγής του κόσμου θα σημάνει και το τέλος της φιλοσοφίας; Ερώτημα μάλλον αδιάφορο σήμερα, ίσως και άνευ οποιασδήποτε σημασίας, καθόσον ο απελευθερωμένος άνθρωπος θα κρίνει ελεύθερα τί θα κάνει. Σε κάθε περίπτωση η μη κατάργηση της φιλοσοφίας δεν αποτελεί εμπόδιο για την κατάργηση του συστήματος, την απελευθέρωση του ανθρώπου. Η θέση αυτή μπορεί να θεωρητικοποιήθηκε με ένα σχετικά απόλυτο τρόπο από τον Μαρξ⁶, και γενικότερα από τους αριστεροχεγκελιανούς φιλοσόφους, όμως ο κριτικός έλεγχος αυτής της θέσης από τη Σχολή της Φρανκφούρτης ανοίγει και άλλους δρόμους. Εξάλλου και η παρόμοια θέση, σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία ως μια ειδική μορφή ιδεολογίας (και για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί δεκάδες, εκατοντάδες εκπληκτικές σελίδες, με προέξαρχουσα την Dialectique négative⁷ του Αντόρνο, είναι το ίδιο ακραία. Σήμερα θεωρούμε ότι οι συζητήσεις αυτές ήταν περισσότερο μαρξολογικές παρά μαρξικές ή μαρξιστικές. Το κύριο ζητούμενο πάντοτε για την κριτική φιλοσοφία είναι η ανάλυση και η εμμενής, όπως έλεγε ο Γκολντμάν, κατανόηση του συστήματος, με στόχο πάντοτε την αλλαγή του, την απελευθέρωση και την χειραφέτηση του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Μαρκούζε⁸. Μπορεί η απογοήτευση από τις απίθανης έκτασης ενσωματωσιακές δυνάμεις που ανέδειξε ο ύστερος καπιταλισμός, με ακρογωνιαίο πάντοτε λίθο την κυριάρχηση, να οδήγησαν τον Αντόρνο στη θεωρητικοποίηση της μεγαλειώδους αρνητικής διαλεκτικής, αλλά αυτή καταλήγει κυρίως στην κριτική εμβάθυνση πάνω στη φιλοσοφία και την πρωτοπόρα τέχνη (βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique⁹), τη διαλεκτική του πολιτισμού γενικότερα, στον εσωτερικό-μοναχικό μονόλογο ή διάλογο μόνο και μόνο για να επιβιώσει χωρίς να διαφθαρεί ο φιλόσοφος από τις συναλλαγές και τις διαπλοκές με το σύστημα. Αυτό που έχουμε ανάγκη σήμερα όμως είναι η συνειδητή σύλληψη της διαλεκτικής της άρνησης, με σύγχρονους όρους, με παγκόσμια εμβέλεια, επικεντρωμένη στην έννοια της παγκοσμιοποιότητας, με στόχο την παγκόσμια απελευθέρωση του ανθρώπου από τον «καπιταλιστικό ζυγό», όπως έλεγε ο Μαρξ, ζυγός που ποτέ άλλοτε δεν ήταν πιο απάνθρωπος, από όσο σήμερα, καθόσον έχει και αυτός εμπλουτιστεί από τις κατακτήσεις της ανάπτυξης, τα νέα όπλα της επιστήμης, της τεχνικής-τεχνολογίας και της προπαγάνδας ή ιδεολογίας. Μόνον που σήμερα το βάθεμα της παγκόσμιας κρίσης αναδεικνύει μια νέα άγρια κατάσταση στα όρια της αποκάλυψης. Και αυτή η άκρως αρνητική και σύγχρονη συνθήκη ξεπερνιέται μόνο μέσα από μια ριζοσπαστική φιλοσοφική θέαση-θεώρηση και την αντίστοιχη ριζοσπαστική παγκόσμια πράξη. Διαφορετικά το σύστημα θα επιβιώσει μέσω μιας νέου τύπου διευρυμένης αναπαραγωγής¹⁰, που θα προσπαθήσει να δημιουργήσει και να επιβάλλει με κάθε θυσία, με κάθε αντίτιμο.

IV.

Είναι αναμφίβολα αναγκαία η πραγματοποίηση της φιλοσοφίας. Συνάμα είναι το ίδιο αναγκαίο να κατανοηθεί ο (σύγχρονος) κόσμος, άρα και να ερμηνευτεί, και μάλιστα, σύμφωνα πάντα με τον Γκολντμάν, με έναν εμμενή τρόπο. Η ερμηνεία είναι βασική προυπόθεση για την αλλαγή του, για τη χειραφέτησή του. Άρα μιλούμε για μια «χειραφετησιακή ερμηνευτική», σύμφωνα με τον Μάρκους. Σε κάθε περίπτωση είναι υπαρκτή η ανάγκη της φιλοσοφίας, της θεωρίας, της προβληματικής με κριτικό, δηλαδή πάντοτε αυτόνομο, τρόπο. Ως εκ τούτου, αναδεικνύεται η απόλυτη ανάγκη μη διάλυσης της φιλοσοφίας και της (κριτικής) θεωρίας μέσα στην κοινωνία (και ειδικότερα στις λεγόμενες κοινωνικές επιστήμες) και μάλιστα υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Με άλλα λόγια, διά μέσω της μακραίωνης ιστορίας της φιλοσοφίας, επιβεβαιώνεται όχι η επιβίωσή της, η αξία και η σημασία της σήμερα, αλλά λόγω της βαθύτατης κρίσης εκτός των άλλων της κουλτούρας, του πολιτισμού και γενικότερα της συνείδησης, επισημαίνεται η ιδιαιτερότητά της, ακόμη και πολλές φορές και η προτεραιότητά της, επιστημολογική και μεθοδολογική. Ως ειδική ανώτερη μορφή κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας δίπλα στην ποίησις και την πράξις, σύμφωνα με τον Λεφέβρ¹¹. Η θεωρία και η φιλοσοφία, ειδικά στη μετακριτική τους εκδοχή, από ότι φαίνεται θα γνωρίσουν μια νέα περίοδο αναγέννησής της, ξανακερδίζοντας μέσα από την ίδια την κρίσιμη βίωση των ακραίων αντινομιών της σύγχρονης κοινωνίας την κεντρική θέση, τη θέση-αναφορά που είχαν κατά μεγάλες περιόδους στο παρελθόν. Φιλοσοφείν λοιπόν και πάλι με σύγχρονο, μοντέρνο, δηλαδή μετακριτικό τρόπο: αυτό είναι το ύψιστο καθήκον κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου σήμερα, με ανώτερο και μοναδικό σκοπό την ανίχνευση διαδικασιών και πρακτικών για την απελευθέρωσή του, για την πραγματοποίηση της χειραφέτησής του. Χωρίς όμως μετακριτικό ή μεταφιλοσοφικό στοχασμό και αναστοχασμό, είναι αδύνατη η πραγματοποίηση του παραπάνω υπέρτατου στόχου για την χειραφέτηση της ανθρωπότητας.

V.

Παρά την κρίση, αλλά και εξαιτίας της, διαμορφώνονται οι προυποθέσεις για τη δημιουργία μιας νέας κριτικής στάσης (attitude) σε όλα τα επίπεδα: ιδεολογικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, μια στάση ιδεολογικά κριτική, αυτόνομη, αυτοπροσδιοριζόμενη, με βάση τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι η ανάγκη ερμηνείας του κόσμου συνδέεται διαλεκτικά, αναπόσπαστα με τη διαδικασία (μετα-)αλλαγής του. Ως εκ τούτου, συνειδητοποιείται έτσι και πάλι ο κεντρικός ρόλος της μετα-φιλοσοφίας, με βασική έκφανσή της, τη διυποκειμενικότητα, με ιστορικό πάντοτε χαρακτήρα ή τουλάχιστον με σοβαρές και ανθεκτικές (solides) ιστορικές αναφορές. Το πρόβλημα της ιστορικότητας της σκέψης και της δράσης είναι ένα από τα κρισιμότερα της σύγχρονης μετακριτικής και μεταφιλοσοφικής σκέψης, η δε παράβλεψή του οδηγεί συνήθως σε ανιστορικές καταστάσεις, ή ακόμη και αντι-ιστορικές, σε αντιμοντέρνες, σε τάσεις αποκατάστασης ξεπερασμένων οριστικά κοινωνικο-πολιτισμικών καταστάσεων κ.τ.λ. Έτσι μπορούμε με βάση την αυστηρή και εκ του σύνεγγυς κριτική εξέταση της ιστορίας της φιλοσοφίας¹² και γενικότερα της σκέψης και της τέχνης, ότι η σύγχρονη δια-υποκειμενικότητα: συλλογικότητα-κοινωνικότητα υπό συγκρότηση, θα έχει από την ίδια την φύση της, έναν ιστορικό χαρακτήρα, θα εμπεριέχει μια διαλεκτική σχέση με το παρελθόν¹³, χωρίς να ξεπέφτει σ’ έναν στείρο, ανούσιο ακόμη και δογματικό ιστορικισμό, και θα προσπαθήσει με βάση αυτά τα δεδομένα να δημιουργήσει ένα νέο ιστορικό μέλλον. Η χρονικότητα της δράσης, ο μοντερνισμός της σύλληψης, η ιστορικότητα της πράξης, εξοβελισμένες στα τελευταία χρόνια από την ανιστορική ενιαία σκέψη, τον αντιδραστικό μεταμοντερνισμό και το φονταμενταλιστικό φιλελευθερισμό, επανέρχονται εκ νέου και με μεγαλύτερη ορμή, προετοιμάζοντας το έδαφος για τη σύλληψη και επεξεργασία της ολικά εναλλακτικής λύσης, που έχει ανάγκη η σύγχρονη κοινωνία, η οποία είναι πλήρως ανυπεράσπιστη στο έλεος των Hedge Funds, των κεφαλαίων γυπών, των ύαινων των αγορών, της δικτατορίας των λεγόμενων αγορών, δηλαδή της μαφίας των μεγαλοσπεκουλαδόρων.

VI.

H σύγχρονη διακειμενικότητα, ως σύνθετο προϊόν ποικίλων μορφών ορθολογικού διαλόγου της δια-υποκειμενικότητας, της διεπιστημονικότητας και διακαλλιτεχνικότητας κ.ά. συνιστούν συγκροτησιακές καταστάσεις ή οντότητες της σύγχρονης μοντέρνας συνθετότητας και πολυπλοκότητας, αποκλείοντας έτσι οριστικά απλές, απλοϊκές, γραμμικές σχέσεις, αντιλήψεις και μανιχαϊστικές θεωρήσεις που βασίζονται στην εποχή του κυρίαρχου θετικισμού σε απλοϊκά μοντέλα αιτιότητας. Η σύγχρονη κρίση της παγκοσμιοποίησης και η προιούσα αποπαγκοσμιοποίηση που απειλεί να συμπαρασύρει τα πάντα στο πέρασμά της, επιβάλλει ως επιτακτική ανάγκη την πλήρη, την ολική και μοντερνιστική ανασυγκρότηση του μοντέλου, προς νέες κατευθύνσεις, προς την ανεύρεση νέων και κριτικών ορθολογικοτήτων, προς τη σύλληψη νέων κοινωνικών και πολιτισμικών πρακτικών και μεθοδολογιών, απαλλαγμένων από τις παθολογίες του παρελθόντος. Η κρίση της παγκοσμιοποίησης έτσι ίσως άθελά της οδηγήσει και στο θέσιμο οριστικού τέλους στην προϊστορία της ανθρωπότητας.

VII.

H οξύτητα της σύγχρονης κρίσης επανέφερε στην επικαιρότητα τη συνειδητοποίηση της σημασίας της διαλεκτικής, ως το σύνθετο αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης των αντινομιών του συστήματος, αλλά κυρίως της αδήριτης ανάγκης ξεπεράσματός τους. Η μακρόχρονη ανεξέλεγκτη διάδοση και κυριάρχηση της μορφής εμπόρευμα, και κυρίως της μορφής εμπόρευμα-χρήμα σε παγκόσμιο επίπεδο οδήγησε στα πρόθυρα της κατάρρευσης του συστήματος, στην ενδογενή αποσύνθεση της παγκοσμιοποίησης. Μέσα σε αυτές τις ιστορικά πρωτοεμφανιζόμενες συνθήκες σήμερα μπορούμε να μιλούμε και για το τέλος κάθε συστήματος, κάθε συστημισμού ως μεθόδου σκέψης και πράξης; Σε κάθε περίπτωση ο συστημικός χαρακτήρας της σύγχρονης κρίσης σταδιακά, αλλά συγχρόνως με ασύλληπτη ποσοτική και κυρίως ποιοτική επιτάχυνση των διαδικασιών, οδηγεί στη διαδοχική καταστροφή στηριγμάτων, δομών, διαδικασιών, που αποτελούσαν ακρογωνιαίους λίθους του συστήματος μέχρι πρόσφατα. Η ανεξέλεγκτη συστημική κρίση είναι σίγουρο ότι θα επιφέρει ένα ιστορικής σημασίας δομικό χτύπημα στο συστημισμό, στον απόλυτα, ολοκληρωτικά αλλοτριωτικό συστημισμό. Και ενώ η Κριτική θεωρία είχε διαγνώσει και αναλύσει με απόλυτη επιτυχία τα αδιέξοδα, τις αδυναμίες, ακόμη και τον ολικό δογματικο-φορμαλιστικό χαρακτήρα του συστημισμού γενικά, και της συστημικής σκέψης ειδικότερα (θεωρώντας τα ως καθαρό, πνευματικό, ιδεολογικό προϊόν της αλλοτρίωσης του συστήματος, ως ευθεία, γραμμική προέκτασή του), χωρίς να βρίσκει σοβαρή ανταπόκριση στο χώρο της σκέψης, λόγω της διάβρωσής της από τα κυρίαρχα φενακιστικά και αλλοτριωτικά σχήματα και μοντέλα, η απρόσμενη συστημική κρίση από το 2007 και εδώ με τη βιαιότητα, τη συστηματικότητα της διάδοσής της, τις καταστροφικές συνέπειές της για την ανθρωπότητα, τους απίθανους κινδύνους που εγκυμονεί, έτσι ώστε να έχει αναδείξει την αβεβαιότητα και την αστάθεια των πάντων στη μόνη κυρίαρχη κατάσταση, όχι μόνον επιβεβαιώνει την ανάλυση της Κριτικής θεωρίας, αλλά το σημαντικότερο: τείνει να θέσει ένα αντικειμενικό τέλος σε κάθε συστημισμό ως μέθοδο και πρακτική που οδήγησε πάντοτε, που οδήγησε πρόσφατα και θα οδηγεί με απόλυτη βεβαιότητα, αν δεν τροποποιηθεί ριζικά, δομικά, σε αδιέξοδο, αν βέβαια καταρχήν επιβιώσει και η ίδια η παγκόσμια κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση το τέλος του συστήματος και του σύστοιχού του συστημισμού οδηγούν σε μια νέα εποχή, σε μια νέα κατάσταση, στο βαθμό πάντοτε που επιβιώσει η ανθρωπότητα, και δεν επιβεβαιωθεί η σύγχρονη Κασάντρα, ο επανομαζόμενος και διαφορετικά, κ. Καταστροφή, Ν. Ρουμπίνι. Το προδιαγραφόμενο σε κάθε περίπτωση τέλος του συστημισμού, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο κατάρρευσης των υπερδομών της παγκοσμιοποίησης, οδηγεί στη συνειδητοποίηση της μόνης δυνατής λύσης που φαίνεται ότι θα λύσει, αν όχι απόλυτα, τουλάχιστον σε έναν καθοριστικό βαθμό, το μέγιστο πρόβλημα και που συνάμα συνιστά το μέγα ζητούμενο της ανθρωπότητας, και το οποίο συνειδητοποιήθηκε ως τέτοιο από τον Διαφωτισμό και εδώ και γενικότερα στην εποχή του μοντερνισμού που ακόμη διανύουμε. Το πρόβλημα αυτό είναι ο αυτοπροσδιορισμός του ανθρώπου. Το σύστημα στην χωρίς έλεος διαπάλη του με το αναδυόμενο αντι-σύστημα, θα δημιουργήσει τις προυποθέσεις έτσι ώστε να αναδυθεί εμμενώς η τάση προς το ξεπέρασμά του, τη κατάργηση sine die του κράτους, ειδική ιστορική νεώτερη μορφή κυριάρχησης και αλλοτρίωσης, που η νεώτερη σκέψη ξέχασε την μαρξική κριτική του, αλλά και την πλούσια εμπειρία των επαναστάσεων του 19^ου αι., χωρίς βέβαια να μας διαφεύγει και το ανυπέρβλητο Κράτος και Επανάσταση¹⁴, που μ’ έναν συμπυκνωμένο τρόπο έθετε τις βάσεις με σύγχρονους όρους για την κατάργηση αυτής της ιστορικά μοναδικά καταπιεστικής δομής, μορφής, οντότητας-ενορχηστρωτή των συμφερόντων του κεφαλαίου, που στην εποχή της απορρυθμισμένης παγκοσμιοποίησης, ενώ διέδωσε την αποχώρησή του, σε δεύτερο πλάνο, σχεδίαζε μυστικά την μετωπική αντεπίθεση των παγκοσμιοποιημένων ληστρικών κεφαλαίων ενάντια στην παγκόσμια ανθρωπότητα. Έτσι η βροντώδης κατάρρευση του συστημισμού ανοίγει το δρόμο στην δημιουργία ενός νέου ανθρωπισμού, βασισμένου όχι σε φορμαλισμούς και υποτιθέμενα αυτορυθμιζόμενα συστημικά μοντέλα, τα οποία δεν ήταν στην υπηρεσία της ανθρωπότητας, αλλά του αφιονισμένου κεφαλαίου για διαρκή αύξηση του κέρδους, της υπεραξίας κ.τ.λ., μέχρι που ξεπέρασε κάθε όριο, καθόσον η πρωτοφανής παραγωγή χρήματος, όχι αξίας, υποδούλωσε τους πάντες και τα πάντα, ακόμη και τους κατόχους του, κράτη, μεγαλόκαπιταλιστές κ.ά. Βασικά στοιχεία του νέου ανθρωπισμού, θετικά οριζόμενου, θα είναι: α) η αυτενέργεια των ανθρώπων, η ευρύτερη δυνατή απόκτηση συνείδησης των σύγχρονων συνθηκών, διαδικασιών, καταστάσεων, των καταστροφών που επέφερε και που θα επιφέρει η κατάρρευση της παγκοσμιοποίησης. β) ο Λόγος (ιστορικός και νεώτερος), γ) η Κριτική (κυρίως η μοντέρνα της Σχολής της Φρανκφούρτης) και η μετακριτική, δ) η αυτοσυνειδησία και κυρίως το ξεπέρασμα, το διαρκές ξεπέρασμα, το οποίο έτσι θα ακυρώνει στην πράξη και θα καταργεί κάθε νέα κατεστημένη κατάσταση που θα δημιουργείται, κάθε νέα αλλοτριωτική και καταπιεστική δομή, μορφή πρακτική. Ο νέος ουμανισμός έτσι υπό σύλληψη, συγκρότηση θα διαμορφώσει τις προϋποθέσεις για πρώτη ίσως φορά στην ιστορία για την ολική κατάργηση, για το ολικό ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης και του εργαλειακού λόγου, καταστάσεις που με την παγκοσμιοποίηση γνώρισαν λόγω των μειωμένων αντιστάσεων της κοινωνίας μία απίθανη έκταση και διάδοση, αλώνοντας κάθε δραστηριότητα του ανθρώπου, ακόμη και τον εσωτερικό του κόσμο μέχρι στα ενδότερα του. Ο νέος ανθρωπισμός θα αποπειραθεί ακόμη μια νέα κριτική σύνθεση (όχι ένα νέο σύστημα, το οποίο στην οποιανδήποτε μορφή του είναι ιστορικά ξεπερασμένο, καταδικασμένο), και η οποία θα καταπολεμήσει σε όλες τις μορφές της την ενιαία, δηλαδή τη μη διαλεκτική σκέψη, που και αυτή με την αλματώδη διάδοση της παγκοσμιοποίησης, έφθασε να γίνει η νέα θεολογικού χαρακτήρα μεθοδολογία, ακόμη και πίστη. Ο νέος ανθρωπισμός θα προσπαθήσει επίσης να ξεπεράσει και, αν μπορέσει να καταργήσει τη βαθιά ριζωμένη γραμμική σκέψη, τη γραμμικότητα της σύλληψης μιας δυναμικής από τη φύση της και πολύπλοκης σύγχρονης κοινωνικής κατάστασης και τη νόρμα σε όλες της τις μορφές, εκδηλώσεις, εκφάνσεις της, θεωρώντας την βασικό συστατικό στοιχείο της κυριάρχησης μέχρι σήμερα. Με αυτές τις προοπτικές, ο υπό συγκρότηση, υπό ανάδυση νέος ανθρωπισμός μπορεί να επιτύχει τη σύλληψη, ακόμη και πραγματοποίηση μιας διαλεκτικής-συνθετικής λογικής νέου τύπου, στην οποία προεξάρχουσα θέση θα έχει η ανάλυση-σύνθεση¹⁵, η διαλεκτική συνθετότητα και η πολυπλοκότητα. Αυτοί οι όροι θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για τη σύλληψη μιας σύγχρονης πολύπλοκης διαλεκτικής, με κινητήρια δύναμη πάντοτε την άρνηση, την έννοια της άρνησης, ώστε ν’ αποφευτεί μια για πάντα κάθε νέο σύστημα, κάθε σύστημα σκέψης και κάθε συστημισμός. Με άλλα λόγια, έτσι θα μπούμε στην περίοδο των ανοιχτών διαλεκτικών συστημάτων, πάντοτε αριστεροχεγκελιανής και νεομαρξικής προέλευσης, έμπνευσης, συγκρότησης.

VIII.

Η σύγχρονη κρίση και η διαδικασία της άγριας αποπαγκοσμιοποίησης που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη με καταστροφικές συνέπειες για το σύγχρονο άνθρωπο μέχρι τώρα, και με ίσως ακόμη χειρότερες στο μέλλον, συνιστούν εκφάνσεις του ιστορικού γίγνεσθαι (devenir) που για τη σύγχρονη δύστυχη συνείδηση ενδεχομένως να εμπεριέχουν νέες εν δυνάμει θετικότητες, ως προϊόν συλλογικής και γενικότερα συνειδητής κοινωνικής δράσης (άρνηση). Έτσι, μέσα από την αρνητική διαλεκτική, από ό,τι φαίνεται, μπορεί να αναπτυχθεί προοπτικά σε γενικευμένο –παγκόσμιο– επίπεδο, το πρόταγμα της χειραφέτησης και της απελευθέρωσης από τον βιομηχανισμό, τον χρηματο-οικονομισμό, τον εργαλειασμό, τον καταναλωτισμό κ.ά., που έχουν καταστρέψει τη σύγχρονη κοινωνία-κόσμο. Η αρνητική αυτή διαλεκτική (ή και διαλεκτική της άρνησης) θα οδηγήσει αναγκαστικά σε μια ριζική αμφισβήτηση των θεμελίων, των νόμων, των διαδικασιών, των αξιών του συστήματος, αμφισβήτηση και θα οδηγήσει στην ανάδειξη και τη θεσμοθέτηση των πραγματικά ανθρώπινων αναγκών, με τις αντίστοιχες νέες οριοθετήσεις, ιεραρχήσεις, προτεραιότητες, με προεξάρχουσες την επιστροφή στο κέντρο του ενδιαφέροντος της φιλοσοφίας, του φιλοσοφείν, την τέχνη, την κουλτούρα κ.ά. Έτσι θ’ ανοίξει ο δρόμος για νέες μεταμορφώσεις, νέους μετασχηματισμούς, κοινωνικούς, ιδεολογικούς, διανοητικούς, μεθοδολογικούς, αισθητικούς, καλλιτεχνικούς προς το συνεχώς άλλο, το νέο, το καινοτόμο, το μοντέρνο: για την πραγματοποίηση της φιλοσοφίας σε γενικευμένη κλίμακα.

Η συνεχής διαδικασία μεταμόρφωσης, μετασχηματισμού, ξεπεράσματος ήταν οι βασικές νέες καταστάσεις που εισήγαγε και συστηματοποίησε η μοντέρνα τέχνη, ιστορική και νεώτερη, ο μοντερνισμός ως στάση ζωής. Αυτή η ίδια στάση θα πρέπει να γίνει δομικό στοιχείο του σύγχρονου είναι και κυρίως του γίγνεσθαι στην απεγνωσμένη προσπάθεια που θα κάνει για να ξεπεράσει τις αιτίες που προκάλεσαν την κρίση, ενάντια σε κάθε συντηρητισμό, νέο, παλιό κ.τ.λ, αναζητώντας πάντα την αρνητική διαλεκτική: Καμιά συγκατάβαση (ή παραχώρηση) στην κατεστημένη τάξη και γενικότερα στο σύστημα. Κριτική χωρίς έλεος του συστήματος, ενός συστήματος σάπιου, υποκριτικού, καταπιεστικού, εκμεταλλευτικού σε διαδικασία μάλιστα προχωρημένης αποσύνθεσης, η οποία όλο και επιτείνεται. Πρόκειται για ένα σύστημα σε διάλυση. Όμως το σύστημα του προχωρημένου και στη συνέχεια παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, ενώ βρίσκεται σε διαδικασία κατάρρευσης, προσπαθεί μέσα από μια καταναγκαστική ανασυγκρότηση στρατηγικού χαρακτήρα που επιχειρεί από το 2007 και εδώ σε παγκόσμια κλίμακα, να αποφύγει αφενός την κατάρρευση, η οποία έρχεται νομοτελειακά, καθόσον υπάρχει πλέον πλήρης αναντιστοιχία μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος, οικονομικο-κοινωνικών συνθηκών και ιδεολογίας ή ιδεολογικών προσλήψεων, συγκροτήσεων, απαιτήσεων της παγκόσμιας κοινωνίας σε διαδικασία χειραφέτησης, ή τουλάχιστον απείθειας και αυτονόμησης. Η μέχρι πρόσφατα παντοδύναμη, αδιαμφισβήτητη κυριάρχηση έχει υποστεί σημαντικές ρωγμές, αν δεν έχει αμφισβητηθεί πλήρως. Η βίαιη αναδιάρθρωση των παραγωγικών σχέσεων σε βάρος της σχεδόν διαλυμένης εργασίας και κοινωνίας και σε κάθε περίπτωση ήδη υποβαθμισμένης και ακόμη χειρότερα όλο και περισσότερο υποβαθμιζόμενης, αγγίζει πλέον τα όρια της. Καθίσταται προφανές ότι με αυτά τα τραγικά δεδομένα επιβάλλεται η σύλληψη ενός άλλου παραγωγικού τρόπου, μοντέλου, νέων μεθόδων εργασίας, ανθρωπινότερων, στην υπηρεσία του ανθρώπου και της κοινωνίας που θα εξυπηρετούν πρώτιστα κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες. Το ξεχασμένο μαρξικό σχέδιο του νεαρού Μαρξ για την επαναθρωποποίηση του ανθρώπου ποτέ δεν ήταν τόσο επίκαιρο όσο σήμερα. Όλο και περισσότερο συνειδητοποιείται πλέον η εμμενής τάση της κοινωνίας προς το τέλος, το ξεπέρασμα κάθε συστήματος, διαμορφώνοντας έτσι τις προϋποθέσεις της σύλληψης νέων μορφών, όχι μόνο αισθητικών και καλλιτεχνικών, αλλά πρώτιστα κοινωνικών, μορφών απελευθέρωσης και συγχρόνως απελευθερωτικές από κάθε νόρμα και καταπίεση, κυριάρχηση, αλλοτρίωση κ.ά. Ο μοντερνιστικός αγώνας αλλάζει ριζικά σήμερα, πριμοδοτώντας την κοινωνική απελευθέρωση και χειραφέτηση, σε αντίθεση με τον αισθητικό μοντερνισμό των καλλιτεχνικών πρωτοποριών, αν και η διάκριση αυτή δεν είναι απόλυτη, αν κρίνουμε από την περίοδο της ρώσικης πρωτοπορίας, που μάλλον η αισθητική επανάσταση προηγήθηκε της κοινωνικής. Όμως σήμερα μέσα στο γενικευμένο πρωτόγνωρο άγριο αγώνα για την επιβίωση σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να δοθεί μια προτεραιότητα στο κοινωνικό, το οποίο τείνει να γίνει εκρηκτικό. Η απόλυτη απόγνωση που εξέπεμπε ο μεταμοντερνισμός ίσως ήταν ο προάγγελος της ερχόμενης από τότε γενικευμένης καταστροφής, την οποία ήδη βιώνουμε. Εναλλακτική λύση δεν έχει να προτείνει, παρά κάποια επιστροφή στο ξεπερασμένο παρελθόν, την επαναφορά κάποιας ανάμνησής του. Η σύγχρονη όμως εκρηκτική ιστορικότητα καλεί άμεσα σε νέες κοινωνικές συλλήψεις, σε μια νέα παγκόσμια κοινωνική πράξη. Η έρευνα για τις αισθητικές μορφές και περί μορφών, θα ανακόψει υποχρεωτικά την πορεία. Το σύγχρονο ανθρωπολογικό πρόβλημα σήμερα είναι πρώτιστα και παγκόσμια κοινωνικο-οικονομικό: Η αναζήτηση και η οικοδόμηση ενός νέου κοινωνικού μοντέλου ανθρωπινότερου και δικαιότερου.

IX.

H πεμπτουσία της κριτικής της Σχολής της Φρανκφούρτης είναι η επιδίωξη της πραγματοποίησης μιας ριζικά νέας κοινωνικής οργάνωσης, που θα βασίζεται σε μια νέα οικονομική ορθολογικότητα¹⁶. Με άλλα λόγια, σύμφωνα πάντοτε με τη Σχολή αυτή θα πρέπει να διαμορφώσουμε τις προϋποθέσεις για μια ολική δομική και λειτουργική ανασυγκρότηση του συστήματος, πριμοδοτώντας νέες αρχές, νέες αντιλήψεις, νέες και ανθρωπινότερες προτεραιότητες με βάση πάντα τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες. Εξάλλου, ούτως ή άλλως οδηγούμαστε εκ των πραγμάτων προς αυτή την κατεύθυνση. Οπότε και η θεωρία πρέπει να αναδείξει κριτικά τις εμμενείς αυτές τάσεις της κοινωνίας προς την απελευθέρωση.

X.

Σύμφωνα με τον Λεφέβρ¹⁷, φαίνεται ότι υπάρχει εσωτερική δομική αλληλουχία, αλληλόδραση, ακόμη και λογική συσχέτιση μεταξύ της απο-αλλοτριωτικής πράξης του ανθρώπου και της αποσύνθεσης ή του ξεπεράσματος του κράτους. Σήμερα το πρόβλημα αυτό αποκτά μία ακραία οξύτητα, λόγω πρωταρχικά της κρίσης της παγκοσμιοποίησης, η οποία συμπαρασύρει εταιρείες-κολοσούς, κράτη, Ενώσεις κρατών (π.χ. Ε.Ε.) στην ακάθεκτη καταστροφή χοάνη της. Οι ακραίες αντινομίες του συστήματος εκρήγνυνται διαδοχικά και απρόβλεπτα, λόγω της συστημικής δομής της κρίσης. Ακόμη βέβαια δεν έχουν διαφανεί οι τάσεις προς τη νέα κοινωνία, ούτε ακόμη λιγότερο το μελοντικό περίγραμμά της, παρά τη βιαιότητα και την ταχύτητα εξάπλωσης της κρίσης. Συνειδητοποιείται όμως όλο και ευρύτερα η ανάγκη σύλληψης και επεξεργασίας από τις ζωντανές–πρώτιστα πνευματικές δυνάμεις της κοινωνίας– ενός νέου ιστορικού και κοινωνικού σχεδίου. Το ξεπέρασμα της αποσύνθεσης του συστήματος θα γίνει μέσα από την οργάνωση μιας αντίστοιχης κοινωνικής πράξης σε ευρύτατη κλίμακα (όχι μόνον σε επίπεδο πρωτοπορίας) μέσα στην οποία κυρίαρχο στοιχείο θα είναι η αυτονομία¹⁸, η κριτική, η άρνηση, το ξεπέρασμα και ο εκφυλισμός του κράτους, σύμφωνα με τη θεωρία της μετάβασης του Μαρξ¹⁹. Και σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, αυτό πρέπει να γίνει σε παγκόσμιο (global) επίπεδο. Μέσα σε αυτό το γενικότερο δυναμικό παγκόσμια πλαίσιο διαμορφώνεται η νέα συγκεκριμενικότητα, η νέα κοινωνικοπολιτική ιδεολογική και πολιτισμική πρακτική. Το δίδαγμα των καλλιτεχνικών πρωτοποριών του ΧΧ^ου αιώνα κατατείνει στη γενίκευση της θέσης των συνεχών δυναμικών αλλαγών, διαφοροποιήσεων, μετασχηματισμών, ή τουλάχιστον μετατροπών σε όλα τα επίπεδα, όχι μόνο στο ιδεολογικο-πολιτισμικό, αλλά και στο κοινωνικό, παρά το γεγονός της σχετικής αυτονομίας τους, λόγω της βαθύτερης, της δομικής αλληλοσύνδεσης, αλληλοσυσχέτισης, αλληλόδρασής τους. Έτσι το ιδεώδες των αισθητο-καλλιτεχνικών πρωτοποριών ενός ειρηνευμένου κόσμου χωρίς αντιθέσεις, χωρίς αντινομίες, ενός επανανθρωποιημένου ανθρώπου, ως υπέρβαση του σύγχρονου ξεπεσμένου και σε βαθειά αποσύνθεση κόσμου, μπορεί να γίνει το ιδεώδες σήμερα του σύγχρονου ανθρώπου σε παγκόσμια κλίμακα, το οποίο θα προσδιορίζει, ακόμη και θα καθορίζει την πράξη του.

XI.

Μέσα στις γενικότερες δύσκολες συνθήκες που ζει η ανθρωπότητα σήμερα, χωρίς αναφορές και κυρίως χωρίς ικανοποιητική προοπτική, με την έννοια ότι αν αυτή (προοπτική) υπήρχε θα έδινε απαντήσεις στα σύγχρονα αδιέξοδα, προέχει η κριτική, η άρνηση, η συνειδητή δράση για τη διάλυση, την κατάργηση του συστήματος. Η δράση αυτή θα πρέπει μάλιστα να έχει ευρύτατη κοινωνική διάσταση, εμβέλεια, ένταση. Διαφορετικά δεν πρόκειται να προκύψει καμία ουσιαστική και ριζική αλλαγή. Κατόπιν θα μπορέσουμε να μιλήσουμε για σύνθεση, για θετικότητα, για μεταλλαγή, χωρίς να ξεχνούμε ότι οι όροι του προβλήματος συνέχεια μεταλλάσσονται, όπως είχε επισημάνει ο Μαρξ, σε μια από τις ιστορικές 11 θέσεις για τον Φόυερμπαχ²⁰, πλην όμως σήμερα λαμβάνοντας υπόψη την ιστορική εμπειρία από το 1844 και εδώ, η οποία μας διδάσκει ότι πολλές φορές η θετικότητα είναι στενά συνδεδεμένη με την κατάσταση και αυτή, με τη σειρά της, αποτελεί δομικό στοιχείο της κυριάρχησης, αυτό που προέχει είναι η κριτική και η άρνηση. Μια διαρκής και παρατεταμένη συνειδητή και ολική αρνητική διαλεκτική, η διαλεκτική της άρνησης. Ένα άλλο ακόμη συμπέρασμα-θέση της ίδιας ιστορικής πείρας είναι ότι η θετικότητα και η κατάφαση αποτελούν βασικές συγκροτησιακές οντότητες του συστήματος, τις οποίες, μάλιστα δημιουργεί εγγενώς. Ως εκ τούτου, η κριτική, η ιδεολογική κριτική, η άρνηση, η αρνητική διαλεκτική, η διαλεκτική της άρνησης ίσως αποτέλεσαν τις μόνες δομικές πλέον οντότητες που έχει ανάγκη η ανθρωπότητα στην εναγώνια πορεία της προς την απελευθέρωση και την χειραφέτησή της από το σύστημα, από κάθε σύστημα, αλλά και προς την αποτροπή κάθε δυνατότητας οπισθοδρόμησης, επαναφοράς, αναπαλαίωσης (restauration) του όποιου ξεπερασμένου ίσως και αποστεωμένου από την ίδια ιστορική εξέλιξη συστήματος. Και έτσι ανακύπτει ένα μέγιστο ερώτημα: θα μπορέσει ποτέ η κοινωνία να λειτουργήσει, να υπάρξει χωρίς σύστημα; Απάντηση στο κρίσιμο αυτό ερώτημα θα δώσει μόνον η ικανότητα και η δυνατότητα που θα διαμορφώσει η κοινωνία να δημιουργήσει και ν’ αναπτύξει πλήρως εναλλακτικές μορφές οργάνωσής της ήδη από τώρα, μορφές εξ ορισμού αντι-αλλοτριωτικές, αντι-πραγμοποιητικές, αντι-ορθολογιστικές, τελειώνοντας έτσι οριστικά την περίοδο της προϊστορίας της ανθρωπότητας, η οποία σημαδεύτηκε ανεξίτηλα μέχρι σήμερα από αυτές τις τρείς κύριες μεθοδολογικές καταστάσεις (και οι οποίες μάλιστα είχαν ευρύτερες επιπτώσεις και συνεπαγωγές, ακόμη και ανθρωπολογικές), την εκμετάλλευση, την καταπίεση και την εκμετάλλευση του ανθρώπου. Έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για την επιστροφή και την επανασύνδεση του ανθρώπου με τη φύση, το μέτρο, τη σκέψη, τη σοφία (Επίκουρος), την ηθική (Σωκράτης), την οργανικότητα των σχέσεων, των δομών, των καταστάσεων (Γκράμσι), κ.ά. Το βασίλειο της ελευθερίας που είχει συλλάβει ως λύση εμβρυωδώς ο Μαρξ, ίσως ήλθε η ώρα, λόγω της παγκοσμιοποίησης και των δομών που αυτή δημιούργησε και στη συνέχεια την κατάρρευση τους, για να πραγματοποιηθεί, με βασική συνιστώσα όμως πάντοτε την άρνηση, την αρνητικότητα ως κατάσταση και τον αυτο-προσδιορισμό του ανθρώπου. Δηλαδή μπαίνουμε σε μια νέα μεγάλη περίοδο της ανθρωπότητας, η οποία, με τη θετικότητα και την κατάφαση, θα προσδιορίζεται καθοριστικά από την εργασία του αρνητικού. Εξάλλου και το ίδιο το σύγχρονο πραγματικό παράγει κυρίως αρνήσεις, εμμενώς αρνήσεις. Η βαθιά διαπέραση της πραγματικότητας σήμερα από μια θεμελειακά αρνητική διαδικασία, η γενικευμένη άρνηση του πραγματικού, καθώς και η στενή σύνδεση της γενικευμένης αρνητικότητας με την αποπαγκοσμιοποίηση, που είναι και αυτή μια γενικευμένη αρνητική διαδικασία, δημιουργούν τις προυποθέσεις αρνητικών κοινωνικών τάσεων (δηλαδή διαλεκτικών) προς το άλλο, το νέο, το καινοτόμο, το ριζοσπαστικό. Δεν θ’ αργήσει δε να διαμορφωθεί μια γενικευμένη διαδικασία συγκρότησης της αντίστοιχης ιδεολογίας της άρνησης, μιας συνείδησης το ίδιο αρνητικής, καθώς και της αντίστοιχης πράξης. Η νέα πρωτοπορία που θα δημιουργηθεί μέσα στις γενικευμένες συνθήκες της καταρρέουσας παγκοσμιοποίησης, θα είναι και αυτή αρνητική, θεμελειακά, δομικά αρνητική, προετοιμάζοντας τη διαλεκτική στιγμή, δηλαδή την στιγμή του ξεπεράσματος. Χωρίς (το) ξεπέρασμα δεν υπάρχει εξάλλου η όποια διαλεκτική. Το ξεπέρασμα όμως ήδη άρχισε, ζούμε ήδη μορφές ξεπεράσματος ιδεολογικού, ιδεολογικών σχημάτων, πολιτικών, πρακτικών κ.ά. Πλησιάζει και η στιγμή της ολικής διαλεκτικής πράξης, δηλαδή του ολικού ξεπεράσματος, ή θα συνεχιστεί αυτή η διαδικασία, αποκτώντας και στην πορεία νέες –μη προβλέψιμες– μορφές; Αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να το λύσει παρά μόνον η ιστορία. Το σημαντικό είναι να συνεχιστεί η διαδικασία ξεπεράσματος και άρνησης. Και από ότι φαίνεται το σύστημα, ζώντας το μακρόχρονο επιθανάτιο βρόγχο²¹ του, δεν κάνει τίποτα άλλο από το να εργάζεται –συνειδητά ή ασυνείδητα δεν έχει σημασία– προς αυτή την κατεύθυνση.

XII.

H επιζητούμενη εναγώνια διαλεκτική στιγμή ταυτίζεται με τη στιγμή του ξεπεράσματος. Και αντίστροφα: χωρίς το ξεπέρασμα, δεν υπάρχει ποσώς διαλεκτική. Συγχρόνως, κανονικά δεν θα έπρεπε να προσθέτουμε και μάλιστα να επιμέναμε με έμφαση στον όρο αρνητική. Διαλεκτική σημαίνει άρνηση, θέση, σύνθεση. Όμως, λόγω της εμφάνισης και κυριάρχησης του σταλινισμού και του θετικισμού, αλλά και λόγω της εγγενούς διαδικασίας εργαλειοποίησης του λόγου στις κοινωνίες της ατέρμονης κατανάλωσης, που δημιούργησε ο ύστερος και στη συνέχεια ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός, σύμφωνα με τη μόνη διαλεκτική φιλοσοφική σχολή του ΧΧ^ου αι. που συνέχισε, εντατικοποίησε, εμβάθυνε, επέκτεινε τις (διαλεκτικές) έρευνες (εξάλλου δεν είναι τυχαίος και ο ομώνυμος τίτλος ενός ογκώδους βιβλίου και του Λ. Γκολντμάν²²), πρέπει να δώσουμε έμφαση στην αρνητική διαλεκτική και στη διαλεκτική της άρνησης. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος, άλλη μέθοδος για να αποφύγει η σκέψη την ενσωμάτωση, την αλλοτρίωση, τον εκφυλισμό. Διαφορετικά όλη η φιλοσοφική παράδοση, που είναι βασικά μια διαρκής κριτική διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας με αυτο-αμφισβήτηση μπροστά στα νέα προβλήματα που συνεχώς προκύπτουν, θα αυτο-ευνουχιστεί σε μια απολογητική της κατεστημένης τάξης και της ιδεολογίας²¹ της. Λόγω δε της κυρίαρχησης παγκόσμια στα τελευταία χρόνια της ενιαίας σκέψης και του νεοφιλελεύθερου ολοκληρωτισμού, η αρνητική θεώρηση και η ιδεολογικά κριτική στάση, η αρνητική διαλεκτική και κυρίως η διαλεκτική της άρνησης αποτελούν μια πρόσθετη σημασία, μια ιστορική ιδιαιτερότητα, τη μόνη ίσως που θα μπορέσει να βγάλει την παγκόσμια κοινωνία από τη νεοβάρβαρη καταστροφή που της έχουν επιβάλλει έντεχνα και φενακιστικά οι παγκόσμιοι επικυρίαρχοι. Διαλεκτική σημαίνει την άρνηση της όποιας στατικότητας, καθώς και της σύμφυτής της στατικής αντίληψης, σύλληψης, θεώρησης. Διαφορετικά ανοίγει ο δρόμος στον όποιο συντηρητισμό ή νεοσυντηρητισμό, και ακόμη χειρότερα στις αντιδραστικές θεωρήσεις, πρακτικές και προοπτικές. Οι κοινωνίες από τη φύση τους είναι δυναμικές. Στόχος μας είναι πάντοτε η διαλεκτική μετεξέλιξη, ο διαλεκτικός μετασχηματισμός τους προς μορφές πάντα ανθρωπινότερες. Όταν όμως υποχωρεί η διαλεκτική της άρνησης, όπως στα τελευταία χρόνια, δημιουργούνται συντηρητικές, ακόμη και άκρως συντηρητικές καταστάσεις, με στόχο την πλήρη υποταγή του ανθρώπου στο κέρδος, στην αναπαραγωγή χωρίς αντιστάσεις του συστήματος, στη διαιώνιση της καταστημένης τάξης, στη νεοβάρβαρη ανασυγκρότηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Για το λόγο αυτό και η νέα διαλεκτική της άρνησης που αναπτύσσεται πρέπει να γενικευτεί, να πραγμοσμοποιηθεί και αυτή, ώστε ν’ αποτελέσει το παγκόσμιο αντίπαλο δέος στο εκφυλισμένο, αλλά ακόμη με αντοχές, σύστημα.

XIII.

Για πρώτη σήμερα φορά έχει διαμορφωθεί ένα παγκοσμιοποιημένο ιστορικό πεδίο, στο εσωτερικό του οποίου, «τα πάντα ρει». Αυτό που προέχει πλέον μέσα σε αυτές τις συνθήκες όπως προδιαγράφονται είναι η διαμόρφωση και της αρμόζουσας (adéquate) θεώρησης του κόσμου, μιας θεώρησης δυναμικής, ολικής, που ως τέτοια θα συλλαμβάνει κατά το δυνατό τη γενικότερη κίνηση της κοινωνίας, τις υπόρρητες τάσεις της, τις εμμενείς δυναμικές αλλαγής που περικλείει, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη την καθοδική διαλεκτική, στην οποία έχει περιέλθει άθελά του ίσως το σύστημα, από την οποία όμως είναι δύσκολο να βγει ανέπαφο, ακέραιο. Για το λόγο αυτό, και θεωρώντας τη διαλεκτική ως ολότητα, θα πρέπει να εργαστούμε σχετικά για τη σύλληψη και τη διαμόρφωση των επερχόμενων εν δυνάμει νέων μορφών. Και αυτό θα συμβεί ως μια αρνητική διαδικασία, ως μια γενικευμένη, ολική διαλεκτική της άρνησης, η οποία θα δημιουργήσει εναλλακτικές κοινωνικές και ιστορικές μορφές οργάνωσης της απελευθερωμένης πλέον παγκόσμιας ανθρωπότητας. Διαφορετικά η καθοδική διαλεκτική που είναι σε εξέλιξη ήδη, η οπιστοδρομική διαδικασία (régressive) και συνάμα αποσυνθετική που συνδέεται στενά, οργανικά με την καθοδική περίοδο της παγκοσμιοποίησης, την περίοδο παρακμής, κρίσης, αποδόμησής της, θα παράγει συνέχεια όλο και πιο αποτρόπαιες μορφές βαρβαρότητας. Το ιστορικό δίλλημα, μέσα σε αυτές τις συνθήκες, όπως το έχει θέσει πρώτη η μεγάλη Ρ. Λούξεμπουργκ, Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα, ποτέ δεν είχε την αξία που έχει τώρα, ποτέ δεν είχε την επικαιρότητα που του έδωσε η σύγχρονη κρίση, ενώ ο σοσιαλισμός ποτέ άλλοτε δεν ήταν στην ιστορία η μόνη ανθρωπιστική προοπτική, η μόνη προοπτική απελευθέρωσης της κοινωνίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Και από αυτή την ολική διαλεκτική δεν θα μπορέσει να γλυτώσει το σύστημα, διότι το ίδιο στα τελευταία χρόνια με τη γενικευμένη απορρύθμιση που επέβαλλε και διέδωσε, κατέστρεψε τις βάσεις του παγκόσμια. Ο ιός της κρίσης είναι συστημικός, ο χαρακτήρας της κρίσης επίσης συστημικός, το σύστημα όλο έχει γίνει τοξικό. Με αυτά τα δεδομένα, δεν μπορεί πλέον ν’ αυτορρυθμιστεί για να διασωθεί. Η αυτορρύθμιση το ωθεί όλο και περισσότερο προς την (αυτο-)καταστροφή του. Όμως χωρίς την ολική διαλεκτική της άρνησης, δεν θα γίνει καμία ριζική αλλαγή προς την απελευθέρωση και την χειραφέτηση. Και εδώ αναδύεται το κρίσιμο θέμα της συνειδητοποίησης, της ανάγκης μετασχηματισμού και της υποκειμενικότητας, μέσα στη γενικευμένη μετασχηματιστική κίνηση που μπήκε και που θα μπει στη συνέχεια αναπόφευκτα η κοινωνία.

XIV.

Διαλεκτική, ολότητα, υποκειμενικότητα: καταστάσεις-προυποθέσεις για την πραγματοποίηση του ξεπεράσματος, του ιστορικού ξεπεράσματος στην παγκόσμια κλίμακα, που ήδη άρχισε… Η αρνητική διαλεκτική, στην αντορνική εκδοχή της, συνιστά από την ίδια της τη φύση μια εξαιρετική πρόκληση, ένα στοίχημα πασχαλικής μορφής, ένα ρίσκο στενά συνδεδεμένο με τον απορητικό λόγο της, ο οποίος ως τέτοιος τείνει να στρέφεται ενάντια στον εαυτό του. Ως τέτοιος δε είναι μια διαλεκτική που δεν αποσκοπεί στην σύνθεση και ακόμη λιγότερο δεν δημιουργεί την όποια σύνθεση, άρα και το όποιο σύστημα. Η αρνητική διαλεκτική δηλαδή είναι χωρίς σύστημα, αντιπαλεύει δομικά, στρατηγικά το σύστημα και αναζητά επίμονα την αποδέσμευση από αυτό. Και στο σημείο αυτό προκύπτει μια ιστορική συνάντηση: ο αγώνας ενάντια στο σύστημα της αρνητικής διαλεκτικής που έχει αρχίσει εδώ και τουλάχιστον 70-80 χρόνια (μεσοπόλεμος) συναντά τη σύγχρονη προϊούσα αποσύνθεση του παγκοσμιοποιημένου συστήματος, η οποία από τη φύση της οδηγεί εγγενώς στην εκδήλωση γενικευμένων αρνητικών πρακτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών, πολιτισμικών, ιστορικών. Το ζητούμενο από αυτή την ιστορική σύμπτωση ή ακόμη και συμπόρευση των αναζητήσεων της πρωτοπόρας φιλοσοφίας με τις σύγχρονες κοινωνικές τάσεις, είναι η διαλεκτική υπέρβαση, το ξεπέρασμα. Από την άλλη, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της αποσύνθεσης του παγκοσμιοποιημένου συστήματος, η αρνητική διαλεκτική είναι η μόνη που θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη κοινωνικά ριζοσπαστικών ή και ανατρεπτικών πρακτικών χωρίς καμία συγκατάβαση γενικά, στην κατεστημένη τάξη ειδικότερα σε παγκόσμιο επίπεδο. Και μόνον οι αρνητικές φιλοσοφικές θεωρήσεις (spéculations) είναι αυτές που μας επιτρέπουν να αποφεύγουμε, ακόμη και να γλυτώνουμε από τις συνθέσεις, άρα και από το σύστημα, κάθε μορφής σύστημα, κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτικό, κ.ά., και ιδιαίτερα από το υπάρχον και καταρρέον σύστημα της παγκοσμιοποίησης. Το παγκόσμιο-παγκοσμιοποιημένο γενικευόμενο, εξαπλούμενο, διαχυόμενο, κ.α. κυριάρχησε, πλην όμως φαίνεται ότι εμπεριείχε, υπέκρυπτε, ή ακόμη και γεννούσε συστηματικά το αρνητικό, «το οποίο μπαίνει σε δράση» (H. Lefebvre), άρχισε σιγά-σιγά, αλλά στη συνέχεια με εκρηκτικό τρόπο γενικευόμενο έτσι και αυτό, κατά τέτοιο τρόπο ώστε παγκοσμιοποιούμενο, τείνει ν’ αποδυναμώσει, να διαλύσει την ίδια την παγκοσμιοποίηση, δηλαδή τη μήτρα του. Έτσι διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας εναλλακτικής κατάστασης, ως προϊόν ακριβώς της έκρηξης του αρνητικού που την καταπίεζε, τουλάχιστον υπέκρυπτε η παγκοσμιοποίηση. Το αρνητικό σε όλες του τις εκφάνσεις με την έκρηξή της ψευδο-ολοποιούσας παγκοσμιοποίησης βγαίνει στην επιφάνεια, στο προσκήνιο, αποκτώντας προεξάρχουσα πρωταρχική θέση, την αφετηρία, την κινητήρια δύναμη όλων των εξελίξεων. Ακόμη αυτό το νέο αρνητικό, για να το ορίσουμε έτσι, αρνείται τις διαμεσολαβήσεις κάθε μορφής, ακόμη και τις αρνητικές, επιστρέφοντας στη δύναμη του ίδιου, της άρνησης, της άρνησης ως κατάστασης και διαμορφώνοντας έτσι μια νέα γενικευμένη αρνητική στάση, ολικά αρνητική χωρίς διαμεσολαβήσεις κάθε είδους, αλλά με προεξάρχουσα την αμεσότητα και την οργανικότητα των στάσεων (attitudes) και των καταστάσεων (situations), που αναδύονται εγγενώς, εμμενώς. Έτσι επιστρέφουμε στην αρνητική θεωρητικοποίηση της ιστορικής Σχολής της Φρανκφούρτης, λαμβάνοντάς την συγχρόνως ως βάση, αναφορά για την προσπάθεια συνειδητής αποτίναξης της κυριάρχησης²⁴ σε όλες τις μορφές, τις εκφάνσεις, λειτουργίες της κ.τ.λ. Η αρνητική κοινωνική πράξη (ή πρακτική) τείνει να γενικευτεί, γκρεμίζοντας τα θεμέλια του συστήματος, δεδομένου ότι συνειδητοποιείται όλο και ευρύτερα ότι η απείθεια όσο σημαντική και μαζική και αν είναι δεν αρκεί. Η ιστορική σύμπτωση που επιτελείται σήμερα της αρνητικής φιλοσοφικής θεώρησης με την αρνητική κοινωνική πράξη σε γενικευμένη κλίμακα, ακόμη και σε παγκόσμια, αποτελούν τις προϋποθέσεις της σύλληψης και δημιουργίας μιας νέας ιδεολογίας (:η δύναμη των ιδεών, κατά τον Γκράμσι) με ηγεμονικούς όρους, η οποία θα δημιουργήσει με τη σειρά της τις βάσεις της επερχόμενης μεγάλης ανατροπής. Η θετικότητα σε όλες τις μορφές, παρά την ιστορική σημασία της, αναγκαστικά μπαίνει στο περιθώριο, ακόμη τελεί και υπό προσωρινή τουλάχιστον κατάργηση. Πάντοτε βέβαια θα επιζητείται η μεγάλη σύνθεση, αλλά αυτή που προέχει σήμερα είναι η μεγάλη κοινωνική όμως άρνηση. Η νέα θετικότητα θα προκύψει στη συνέχεια, μόνον ως προϊόν της απόλυτης κοινωνικής άρνησης της ιστορικά τελειωμένης κατεστημένης τάξης πραγμάτων²⁵.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. J. Habermas, Theorie de l’agir communicationnel, Fayard, τ. I. και II.

2.        Η. Lefebvre, La fin de l’ histoire, Anthropos, σ. Anthropologie, 2^e éd, Présentation…, P. Lantz, σσ. IX-XXI.

3.        Bλ. Επίκουρος, Ηθική, Ζήτρος (Εισ. Επιμέλεια Γ. Ζωγραφίδης).

4.        Ibid., σημ. 2.

5.        Εκδ. Διογένης.

6.        Ibid., σημ. 5 και Η Γερμανική ιδεολογία, Gutenberg τ. II (σε συνεργασία με τον 'Ενγκελς).

7.        Εκδ. Minuit.

8.        Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον/Βίβλια, Αντεπανάσταση και εξέγερση, Παπαζήσης.

9.        E. Klincksiek.

10.     Βλ. H. Lefebvre, La survie du capitalisme, Anthropos, σ. Anthropologie.

11.     Βλ. H. Lefebvre, Métaphilosophie, Syllepse.

12.     Βλ. Th. Adorno, Le jargon de l’ authenticité, Payot.

13.     Βλ. Α. Γκράμσι, Παρελθόν και Παρόν, Στοχαστής.

14.     Βλ. Β. Ι. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση, Ν. Στόχοι.

15.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Μέρος δεύτερο.

16.     Βλ. Α. Gorz, Quète du sens…, Galilée.

17.     Βλ. H. Lefebvre, La somme et la reste, Meridiens/ Klincicsieck.

18.     Βλ. J. Habermas, Raison et legitimité, Payot.

19.     Βλ. Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα και της Ερφούρτης, Κοροντζής.

20.     Ibid., σημ. 5.

21.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Η επιθανάτια αγωνία του συστήματος», Η Αυγή, 14/10/2015. Αναδημοσιεύτηκε διορθωμένο και συμπληρωμένο στο blog, Νέα Κριτική Θεωρία και Πράξη, 17/10/2015.

22.     Βλ. L. Goldmann, Recerches dialectiques, Gallimard.

23.     Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative, Minnuit.

24.     Βλ. H. Marcuse, Raison et société, Minnuit.

25.     Αυτά τα θέματα τα έχουμε αναλύσει εκτενέστερα και σε προηγούμενα κείμενα: Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. I., II.