ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ

Θα προσπαθήσω τώρα να δώσω πολύ συνοπτικά μία άλλη διάσταση. Θα δείξουμε τα έργα από μερικούς καλλιτέχνες, διότι θέλουμε να διευρύνουμε το πεδίο και να αναδείξουμε τη διάσταση με ένα συστηματικό τρόπο της τραγικότητας που διαπερνά τη μοντέρνα τέχνη, από την αφετηρία της, από τον Βαν Γκογκ και τον Γκωγκέν μέχρι τους νεότερους, τους σύγχρονους. Και αυτή τη τραγική διάσταση την έχουμε μελετήσει, μέσα από μία μελέτη του Σκλάβου, που είναι ίσως από τους πιο τραγικούς καλλιτέχνες του 20^ου αιώνα και με βάση το ερμηνευτικό σχήμα που προτείνουμε για να καταλάβουμε την μοντέρνα τέχνη με βάση την αλλοτρίωση, την οποία επεξεργάστηκε ο Μάρξ το 1844 με τα Χειρόγραφα και με τη Γερμανική ιδεολογία, και μετά στον 20^ο αιώνα, επεκτείνοντας τη θεωρία αυτή ο Λούκατς, η Σχολή της Φρανκφούρτης και ο Γκολντμάν στην δεκαετία του 1950 και του 1960. Πιστεύουμε ότι έχουμε ένα ερμηνευτικό σχήμα, το οποίο μπορεί να συμπεριλάβει όλη τη μοντέρνα τέχνη, την εμφάνισή της, να αναλύσει τις διάφορες εκδοχές, τα ρεύματά της και τα κινήματα στο γίγνεσθαί της όχι στατικά. Και αυτό το ερμηνευτικό σχήμα αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον, πέραν από τα επιμέρους θέματα των επιδράσεων των καλλιτεχνών κ.τ.λ. σε συνθήκες κρίσης, έντονης, πρωτόγνωρης, παρατεταμένης, όπου όλες οι βάσεις του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και του πολιτισμού τίθενται υπό μία νέα οπτική σε αμφισβήτηση. Έχουν τελειώσει όλες οι βεβαιότητες και έχουμε μπει σε μία περίοδο αβεβαιοτήτων και αβέβαιου γίγνεσθαι. Η μόνη σταθερά, πάλι επανέρχομαι στον Όμηρο, από τον Όμηρο μέχρις σήμερα είναι η σταθερά του ανθρωπισμού. Και το μέγιστο ανθρωπιστικό πρόταγμα έχουν συλλάβει, εμβαθύνει, διατηρήσει ζωντανό και εμβαθύνει οι μεγάλοι μοντέρνοι και τραγικοί καλλιτέχνες, οι οποίοι επί πλέον έχουν ζήσει διάφορες καταστροφές, όπως ο Κουνέλλης, ο Πόλοκ, ο Μάλεβιτς. Θα δούμε τώρα λίγο γρήγορα τα έργα μερικών καλλιχνών. Σταματάμε εδώ και θα επανέλθουμε σε ένα επόμενο στάδιο ελπίζοντας να φέρουμε και το Λαζαράτο εδώ. Λοιπόν ξεκινάμε.

Παρά το γεγονός ότι η ζωγραφική και η γλυπτική που αναφερόμαστε εδώ, ή και η μοντέρνα τέχνη γενικότερα, δεν είναι ανθρωπομορφική, προσέξτε αντινομία φοβερή, η μοντέρνα ζωγραφική, η μοντέρνα γλυπτική που παρουσιάζουμε εδώ (αλλά και άλλων σημαντικών μοντέρνων καλλιτεχνών) είναι άκρως ανθρωπιστική. Ο ανθρωπομορφισμός της ζωγραφικής, με την έννοια της αναπαράστασης της μορφής, είναι ένας παραδοσιακός τρόπος ζωγραφικής. Αυτός ο τρόπος σταματάει στα μέσα του 19^ου  αιώνα και αρχίζει η αναζήτηση της ουσίας του είναι μέσα από τα πειράματα με τα χρώματα, με το πώς προσλαμβάνουμε τον κόσμο, το φώς, τα υλικά και τους μύθους, την ιστορία και πολλά άλλα θέματα. Δεν θέλω να επεκταθώ άλλο εδώ πέρα. Εξάλλου έχω δημοσιεύσει τα αποτελέσματα των ερευνών μου.

Βαν Γκογκ: δεν χρειάζεται να πω πολλά πράγματα για τον Βαν Γκονγκ, για την τραγική ιστορία του και πως μέσα από την αντίθεση των χρωμάτων, δεν υπάρχουν συμπληρωματικά χρώματα. Στο έργο του υπάρχει αντίθεση των χρωμάτων, ζούσε την αντίθεσή του με το σύγχρονο κοινωνικό “είναι’’ τότε, το τότε ήδη αλλοτριωμένο σύγχρονο κοινωνικό ‘’είναι’’. Ο κόσμος του είναι ο κόσμος των ανθρακωρύχων, των τότε σκλάβων.

Γκωγκέν: Μέγιστος καλλιτέχνης επίσης της εποχής του, ο οποίος ζώντας την καταστροφή τότε του χρηματιστηριακού κεφαλαίου γύρω στο 1870, φεύγει στη Ταϊτή. Γυρνώντας πίσω υπό την επίδραση του φωτός στην Ταϊτή και του πρωτόγονου πολιτισμού της, του οργανικού πολιτισμού, παρουσιάζει το νέο έργο του. Συγχρόνως γράφει ένα καταπληκτικό κείμενο το Νόα-Νόα¹, το οποίο είναι ένα από τα καλύτερα δοκίμια κοινωνιολογίας της κουλτούρας, με αναφορά πρώτιστα στην Ταϊτή και την Πολυνησία. Όταν γυρνάει στο Παρίσι πλέον έχει κάνει το μεγάλο άλμα προς τον αβέβαιο μοντερνισμό, όπου πλέον πρέπει να ξεφύγουμε από τα επιφαινόμενα, και από τα οποία δεν μπορούσε να γλιτώσει ο ιμπρεσιονισμός, ο οποίος δυστυχώς συνέχιζε να πατά και με τα δύο πόδια στο κόσμο αυτό. Ο Γκωγκέν είναι ο πρώτος που βγάζει το ένα πόδι από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο κόσμο και προσπαθεί να ανιχνεύσει έναν άλλο κόσμο, τον κόσμο της πραγματικής ζωής, όπως έλεγε ο Ζίμελ.

Μοντιλιάνι: Συγκλονιστικός αυτός ο καλλιτέχνης. Ιταλός από τη Γένοβα με σπουδές στην Βενετία. Έχει μελετήσει και στη συνέχεια κληρονομήσει και εμποτιστεί, στην Σχολή των Χρωμάτων της Βενετίας του Τιτσιάνο και του Τιντορέτο, πάει στο Παρίσι και εκεί πλέον αυτονομείται. Στις αρχές του αιώνα ζει μια πραγματική κατάσταση έκστασης χρωματισμού και ο χρωματισμός, ο κολορισμός για να χρησιμοποιήσω και αυτή την έκφραση, του Μοντιλιάνι είναι μοναδικός. Αυτοκτονεί δυστυχώς 33 ετών, έχοντας ήδη δημιουργήσει ένα συγκλονιστικό έργο και μετά αυτοκτονεί και η φίλη του Ελέν Ιμπελτέν, έγκυος.

Μάλεβιτς: Μαύρο τετράγωνο σε μαύρο φόντο. Το έργο των έργων. Το έργο το οποίο στηρίζεται στη Βυζαντινή χρωματική και εθνική παράδοση. Ο Μάλεβιτς και όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν διαφορές κουλτούρων, βίαιες αλλαγές. Ο Μάλεβιτς είναι Πολωνός στη Ρωσία, άλλη κουλτούρα. Ο Μοντιλιάνι Ιταλός στο Παρίσι, που έχει περάσει και από τη Βενετία. Ο Κουνέλης από την Μυτιλήνη στον Πειραιά, στην Καστέλα, που ήταν τότε μία μικρή φτωχή συνοικία. Ο Σκλάβος, που θα μιλήσουμε στη συνέχεια, Κεφαλονιά, Αθήνα, Παρίσι. Ο Πόλοκ, νέος γνήσιος Αμερικάνος, όμως σε εξέγερση εναντίον των πάντων.

Λοιπόν, εδώ με αυτό το έργο ο Μάλεβιτς θέτει τόσα προβλήματα ερμηνευτικά που δεν ξέρω αν καταφέρουμε να τελειώσουμε ποτέ την ερμηνεία του έργου του. Έχει επηρεάσει τόσο την τέχνη στη συνέχεια μέχρι που και ο μινιμαλισμός και ο Κουνέλλης και πολλοί άλλοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας τοποθετούνται ως ένα σημαντικό βαθμό στη συνέχεια αυτού του έργου του Μάλεβιτς και στη σειρά των μαύρων τετραγώνων του.

Προχωράμε παρακάτω. Τραγικός μοντερνισμός. Η απόλυτη τραγικότητα. Η περίπτωση μερικών Ελλήνων καλλιτεχνών.

Μπουζιάνης: Στο Μεσοπόλεμο πάει στη Γερμανία, όπου έχουμε ακόμη το κίνημα του εξπρεσιονισμού. Γίνεται ένας μέγιστος καλλιτέχνης του εξπρεσιονισμού. Ξεχωρίζει στη Γερμανία, γυρνάει πίσω, ζει το Μεσοπόλεμο και το πόλεμο εδώ πέρα, την καταστροφή. Το σπίτι του έγινε το μουσείο Μπουζιάνη στη Δάφνη.

Στέρης: Άλλη τραγική περίπτωση, Κεφαλλονίτης και αυτός. Ζει στην Αθήνα παίρνει πτυχίο με ένα έργο, τον λέγανε ο Ραφαήλ και πάει στο Παρίσι. Από το Παρίσι, στην Ιταλία από την Ιταλία στο Παρίσι, Παρίσι-Ιταλία-Αθήνα μέχρι το 1940 περίπου στον πόλεμο, κάνει τρομερά πειραματικά έργα, πρωτοπόρα και μετά φεύγει στην Αμερική όπου πλέον αλλάζει. Σε αυτή την περίοδο μέχρι να φύγει στην Αμερική έχει κάνει ένα έργο αναφορά.

Πόλοκ: Μίλησε προ λίγου και η κυρία Μαστρογιάννη για τον Πόλοκ. Η κυρία Μήτρακα, έκανε αναφορά στον Πόλο και στον Κουνέλη. Ο Πόλοκ εισάγει μία νέα τεχνική από το ΄46, την action painting, με την οποία ξεπερνά το σύστημα, κάθε ιδέα συστήματος. Είναι απέναντι σε όλο το σύστημα, και παρά το γεγονός ότι τον ανακαλύπτουν οι τραπεζίτες (Γκύγκενχαϊμ) και του δίνουν τότε 1000 δολάρια μισθό, συνεχίζει και κάνει έργα, όπως νόμιζε αυτός, με πλήρη αταξία, με αναζήτηση μίας νέας τάξης μέσα στο χάος, με το ντρίπινγκ στο έδαφος. Ζει μία κατάσταση έκστασης με τη ζωγραφική του, σκοτώνεται 56 ετών, μέθυσος. Από το ’54 και μετά χάνει λίγο το μυαλό του, καθόσον τα έργα του από ελάχιστες τιμές φτάνουν στα ύψη. Και ενώ είχε το σύστημα απέναντι, το τραπεζικό κεφάλαιο απέναντι, τελικά το τραπεζικό κεφάλαιο τα παίρνει όλα. Το ίδρυμα Γκύγκενχαϊμ αγοράζει τα περισσότερα έργα του, αν και απέκτησαν απίθανες τιμές.

Ρόθκο: Κολοσσός και αυτός ο ζωγράφος. Ρωσο-εβραίος στην Αμερική. Αναδεικνύεται στην Αμερική στην ομάδα του Αφηρημένου εξπρεσιονισμού με τον Πόλοκ και με δύο μεγάλους Έλληνες καλλιτέχνες ακόμη, τον Στάμο από την Λευκάδα, γεννημένο στην Αμερική, και τον Μπαζιώτη: Πρωτεργάτες της πρωτοπορίας του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ο Ρόθκο ψάχνει να κάνει ένα δικό του κόσμο, με βάση την εβραιορώσικη παράδοση στην Αμερική, σε ένα κόσμο που αλλάζει ραγδαία. Η οικονομία αναπτύσσεται τάχιστα, φτιάχνονται περιουσίες σε μια νύχτα στη δεκαετία του ’50 στην Αμερική. Μέχρι το ’58 ο Ρόθκο κάνει ένα συγκλονιστικό έργο, από το ’58-60 το έργο του, το χρώμα (είναι ολόκληρη ιστορία για να εξηγήσω πως κάνει το χρώμα ο Ρόθκο) διαπιστώνεται ότι χάνει από ένταση και φωτεινότητα. Το 1960 ο Ρόθκο αυτοκτονεί, κόβει με ξυραφάκι τις φλέβες του.

Στάμος: Κατάγεται από τη Λευκάδα. Μεγαλώνει και ανδρώνεται στην Αμερική. Δεν υπάρχει Ελλάδα σε αυτό το έργο άμεσα, υπάρχει μυθολογία κ.τ.λ. (πιο πολύ βέβαια στον Ρόθκο), όμως ο Στάμος όταν καταλαβαίνει ότι το κίνημα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού τελειώνει στην Αμερική, γυρνάει στη Λευκάδα και ξεκινάει μία νέα περίοδο έργου, με τη σειρά Ατέρμονα Πεδία, μοναδικά 15 έργα σε σειρά, και όπου ψάχνει να βρει τα όρια του σύμπαντος της ζωγραφικής, της σκέψης…

Κλάιν: Ο πιο ριζοσπάστης καλλιτέχνης του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Εργάζεται σαν μπογιατζής στην οικοδομή, πληρώνεται καλά στην Αμερική τότε, παίρνει τα χρώματα από την οικοδομή, από τον προμηθευτή των χρωμάτων. Φτιάχνει ένα λιτό και απλό εργαστήριο και το μόνο που τον απασχολεί είναι πως θα αποδώσει το μαύρο και τις διάφορες εκδοχές του μαύρου. Τελικά πεθαίνει 58 χρονών από έμφραγμα.

Κουνέλλης: Πάλιν ο Κουνέλλης. Εδώ έχει μία λιθιά που είχε κάνει στη γκαλερί Μπερνιέ στο Κολωνάκι. Σκεφτείτε πάνω στο Κολωνάκι, στον Λυκαβηττό να έρθει ο Κουνέλλης και να φέρει τις πέτρες και να φτιάξει λιθιά, όταν είχε εγκαταλειφθεί η πέτρα, η λιθιά. Στην γκαλερί τα πάντα ήταν νεοπλουτίστικα με μάρμαρα, πλακάκια, μωσαϊκά. Και έρχεται ο Κουνέλλης και λέει «Κύριοι για προσγειωθείτε στο έδαφος. Χάσαμε την κουλτούρα μας, χάσαμε την τέχνη μας, χάσαμε την επαφή μας με τη φύση».

Σαραφιανός: Άλλη συγκλονιστική περίπτωση, που πάει στη δεκαετία του ’50 στη Ρώμη. Στη Ρώμη εκείνα τα χρόνια, μέσα από ένα κανάλι το οποίο δεν το έχω διερευνήσει ακριβώς, ο Κλάιν που αναφέραμε πριν, επηρεάζει το καλλιτεχνικό κίνημα της Ρώμης, το αισθητικό γίγνεσθαι της Ρώμης, οπότε και έρχεται σε επαφή ο Σαραφιανός με αυτή την επίδραση. Ερευνώντας συστηματικά εγώ τον Σαραφιανό και το έργο του, διαπιστώνω ότι είναι πολύ κοντά στον Κλάιν. Δεν ήξερα ότι είχε διασύνδεση με τον Κλάιν. Και διατυπώνω τη θέση που είχα κάνει σε μία διάλεξη² για το Σαραφιανό, ότι βλέπω μεγάλη ομοιότητα με τον Κλάιν, ότι ο Σαραφιανός είναι ο Έλληνας Κλάιν. Ήταν λίγο ρίσκο αυτό, αλλά μετά από λίγο ψάχνοντας, βρήκα ότι είχε σχέση, ήταν σε αυτό ρεύμα ιδεών.

Τζιακομέττι: Ο Τζιακομέττι ταυτίζεται διαρκώς με την πρωτοπορία, την έρευνα, την μελέτη μοντέλων, εκδοχών του χώρου, του αντικειμένου, του μοντέλου κ.τ.λ., χωρίς αρχή και χωρίς τέλος. Κάπως τον παραφράζω τώρα. Η αρχή πάλι και για τον Τζιακομέττι ήταν η αρχαία Ελλάδα, κάνει συνεχώς μελέτες γι’ αυτήν. Είναι Ιταλοελβετός από την ιταλική Ελβετία. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος εμπρεσιονιστής. Πάει στο Παρίσι για σπουδές, γυρνάει στην Ιταλία και κάνει ενδελεχείς έρευνες για την Αναγέννηση και μελετώντας την Αναγέννηση ανακαλύπτει την αρχαία Ελλάδα. Γυρνώντας στο Παρίσι μπαίνει πλέον ορμητικά στην πρωτοπόρα έρευνα της μοντέρνας τέχνης. Στέκεται μόνος του απέναντι σε όλα τα κινήματα. Φεύγει από το σουρεαλισμό. Μένει μόνος του. Κι έμεινε μόνος του μέχρι τέλους. Ο Τζιακομέττι από μία ορισμένη άποψη ήταν η ολότητα του μοντερνισμού, των μοντέρνων κινημάτων.

Σκλάβος: Μιλάμε για μία μέγιστη περίπτωση παραμελημένη και ευρύτερα άγνωστη, που πάντοτε σκεφτόμαστε να την αναδείξουμε. Και αυτός πέθανε μικρός 56 ετών, αν δεν κάνω λάθος, ο οποίος στο Παρίσι στη δεκαετία του ‘50 συνέχισε τις σπουδές του με υποτροφίες και στη δεκαετία του ’60 αναδείχτηκε το έργο του στα πλαίσια της στην ομάδας του Ζερβού. Ο μεγάλος προστάτης, ο εγκέφαλος, ο ηγέτης της μοντέρνας τέχνης στο Παρίσι είναι ο Ζερβός και ως έναν βαθμό και ο Τεριάντ. Ο Τεριάντ έχει διαφημιστεί μέσα από τα βιβλία που έχει κάνει. Και αυτός έχει παίξει σημαντικό ρόλο, αλλά κι αυτός από τη σχολή του Ζερβού έχει περάσει, όπως και ο Στέρης που αναφερθήκαμε πριν.

Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες εκφράζουν με μία φράση την τραγικότητα της σύγχρονης ύπαρξης καταγγέλλουν την αλλοτρίωση: μοντερνισμός, ανθρωπισμός. Τραγικότητα χωρίς τέλος, για να παραφράσουμε τον Τζιακομέττι.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Εκδ. Assouline

2.        Βλ. βιογραφικό Β. Φ.