Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΩΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Β. ΦιοραβΑντες

Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΩΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ*

Το Νέο, ως κρυπτόγραμμα είναι η εικόνα της καταστροφής, η τέχνη δεν εκφράζει το ανέκφραστο, την ουτοπία, παρά μέσα από την απόλυτη αρνητικότητα αυτής της εικόνας.  Σε αυτή συγκεντρώνονται όλα τα στίγματα του αποκρουστικού και του αποτρόπαιου μέσα στη σύγχρονη τέχνη. Μέσα από μία αδιάλλακτη άρνηση της εμφάνισης της συμφιλίωσης, η τέχνη διατηρεί αυτή την ουτοπία στο εσωτερικό του ασυμφιλίωτου, αυθεντική συνείδηση μιας εποχής που η πραγματική δυνατότητα της ουτοπίας- το γεγονός στο στάδιο που ακολουθεί από τις παραγωγικές δυνάμεις, η γη θα μπορούσε εδώ και τώρα να είναι ο παράδεισος- συνενώνεται με παροξυσμό με τη δυνατότητα της ολικής καταστροφής.

Th. Adorno, Théorie esthetique, Klincksieck, σσ. 57-58

(Μετάφραση δική μας)

Κατά τον Μαρκούζε¹, η κουλτούρα αποκτά έναν καταφατικό χαρακτήρα μετά από πολύπλοκες αντιθετικές, το συχνότερο μακρόχρονες διαδικασίες, ως μια διαλεκτική υπέρβαση-ολοκλήρωση των ποιοτικών συνιστωσών του είναι και του γίγνεσθαι. Ως απόσταγμα πολλαπλών καλλιτεχνικών, αισθητικών, πνευματικών και πολιτισμικών, θα λέγαμε σήμερα, διαδικασιών. Πρόκειται για τη συγκεκριμενοποίηση των ρητών και των υπόρρητων κοινωνικών, ιδεολογικών κ.α. διαδικασιών από τη βάση προς τα πάνω, την ανώτερη κουλτούρα, ή καλύτερα προς το σχηματισμό, τη διαμόρφωση, τη συγκρότηση της ανώτερης, της υψηλής κουλτούρας.

Αυτή η διαδικασία, ενώ κατά τον Μαρκούζε είναι πάντοτε μια θετική – καταφατική διαδικασία, σύμφωνα με το κλασικό χεγκελιανό σχήμα, ως προϊόν μακρόχρονων, ακόμη και ιστορικών διαδικασιών αποστάγματος, μεταλλαγής, μετασχηματισμού, εμπεριέχει μια αρνητική διαδικασία, πάλιν κατά το ίδιο χεγκελιανό  σχήμα. Η αρνητική ή οι αρνητικές διαδικασίες στο εσωτερικό της κουλτούρας, καθώς και η αντιπαράθεση στο εσωτερικό της κουλτούρας μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού, όπως και οι άλλες αντιθέσεις και αντινομίες οδηγούν ή τουλάχιστον  δημιουργούν μια  γενικότερη αρνητική διαδικασία, ίδια με αυτή που αναπτύσσεται στη μοντέρνα τέχνη, και με τη μοντέρνα τέχνη σε σχέση με την κοινωνία.

Ο Μαρκούζε φαίνεται ότι στα δύο ιστορικά κείμενά του για την κουλτούρα², καθώς και στα κείμενά του για την αισθητική³ δίνει έμφαση, ή ακόμη πριμοδοτεί μόνο τη θετική διάσταση (λέξη εξάλλου που χρησιμοποιεί στο δοκίμιό του για την αισθητική), σε αντίθεση με τον Αντόρνο, ο οποίος επικεντρώνει όλη τη θεώρησή του στην αρνητική αισθητική⁴ και πολιτισμική διαλεκτική. Υπ’ αυτή την έννοια, ο καταφατικός χαρακτήρας της κουλτούρας, με τη θετική έννοια του Μαρκούζε, στη συνέχεια των Χέντερλιν και  Νοβάλις και γενικότερα του γερμανικού κυρίως ρομαντισμού, μέσα στις κοινωνίες της ενσωμάτωσης του ύστερου και στη συνέχεια του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, μετεξελίσσεται εύκολα σε κουλτούρα κυριάρχησης, σε απολογητική της κατεστημένης τάξης πραγμάτων, αναπαράγοντας ακόμη τα μοντέλα της κυριάρχησης, της αλλοτρίωσης και του ορθολογισμού.

Αυτή τη διάσταση φαίνεται ότι δεν είχε συλλάβει ο Γκράμσι, ο θεωρητικός της οργανικής κουλτούρας, της κουλτούρας των εξαρτώμενων τάξεων, της υψηλής παιδαγωγικής κουλτούρας, αν και αυτός τοποθετούνταν στη συνέχεια των Χέντερλιν-Νοβάλις.

Αλλά ούτε και η θεώρηση του Γκράμσι για τις πρωτοπορίες⁶αναδεικνύει καμία  παρόμοια οπτική περί ενσωμάτωσης της κουλτούρας και γενικότερα κυριάρχησης του συστήματος, η οποία θα βασίζεται στην καταφατικότητα και θα συγκεκριμενοποιεί την εγγενή κατά κάποιο τρόπο θετικότητα του πολιτισμού. Δεν υπάρχει  δηλαδή στον Γκράμσι καμία τέτοια αντίληψη, θεώρηση. Ο ορθολογισμός εξάλλου του συστήματος δεν είχε φθάσει σε ένα προχωρημένο στάδιο, όπως ο ορθολογισμός του μονοπωλιακού καπιταλισμού μετά το 1945, που έδωσε τη βάση για την αρνητική θεωρητικοποίηση του Αντόρνο. Δεν υπάρχει δηλαδή ούτε στον Γκράμσι, ούτε στον Μαρκούζε, αλλά ούτε στον Μπένζαμιν⁷ καμία  ιδέα περί αρνητικής διαλεκτικής. Ο Μπένζαμιν, ο μεγάλος θεωρητικός των πρωτοποριών, του ντανταϊσμού, του σουρεαλισμού, του κολάζ και της κριτικής ως θεώρησης και ως στάσης ζωής,  και που στην ουσία ήταν ο προάγγελος της κριτικής θεωρίας ως αυτόνομης και συγκροτημένης νέας θεωρητικής οντότητας, δεν διαβλέπει κάποια αρνητική διάσταση στο σύνθετο πολιτισμικό προτσές των  κοινωνιών του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Μόνον ο Αντόρνο συγκροτεί ολόκληρη θεωρητικοποίηση πάνω στις εγγενείς, στις ενδογενείς διαδικασίες της κοινωνίας σε  διαρκή   κρίση και στην αρνητική αντίδραση της μοντέρνας τέχνης, και από εδώ γενικεύει την αρνητική θεώρησή του για την κουλτούρα και την κοινωνία. Κατά τον Αντόρνο, όπως  έχουμε αναλύσει και παλαιότερα⁸, η διαλεκτική άρνηση-σύνθεση δεν έχει πλέον καμία υπόσταση μέσα στην κοινωνία του ύστερου ορθολογισμένου και πραγμοποιημένου ολικά καπιταλισμού. Μόνο η  αρνητική διαλεκτική έχει νόημα, η ολική άρνηση δηλαδή της απάνθρωπης αυτής κοινωνίας. Παραμένοντας πιστός δε σε αυτή την αρνητική και πολιτισμική διαλεκτική μέχρι και το 1968, ο Αντόρνο δεν μπόρεσε να συλλάβει την ιστορική ιδιομορφία της εξέγερσης του Μάη του 1968, το νέο πολιτισμικό και ιδεολογικό κλίμα άρνησης και αμφισβήτησής της, και που γρήγορα  διαδόθηκε παγκόσμια. Ακόμη αυτό το νέο και ριζοσπαστικό πνεύμα το έβλεπε με καχυποψία ίσως και αρνητικά, όντας πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει περίπτωση ν’ ανατραπεί το σύστημα, και φοβούμενος ότι μέσα από το κίνημα αμφισβήτησης θα ξεπηδήσει μια νέα αντεπανάσταση, ένας νέος ολοκληρωτισμός.

Από μια άποψη, κρίνοντας εκ των υστέρων και λαμβάνοντας υπόψη όλους τους προσκυνημένους, τους διαμεσολαβομένους μεταμοντέρνους και νεοσυντηριτικούς που ξεπήδησαν, θα πρέπει να θεωρηθούν δίκαιες οι φοβίες και οι ενστάσεις του Αντόρνο.

Δεν υπήρξε καμιά ουσιαστικά θεμελιώδης και ριζική αρνητική διαλεκτική που θα ανέτρεπε το σύστημα. Ο Μαρκούζε, αντίθετα, συνεπής στη θετική προσέγγισή του των κοινωνικών και πολιτισμικών αντιφάσεων, από την πρώτη στιγμή έγινε ένθερμος υπέρμαχος του κινήματος του Μάη.

Το ζητούμενο είναι σήμερα μέσα στις σαφώς διαφορετικές και κατά τεκμήριο πολύ πιο άγριες συνθήκες της σύγχρονης παρατεταμένης κρίσης της παγκοσμιοποίησης, η οποία διαλύει θεσμούς, παραδόσεις, τάξεις, κατακτήσεις, πως θα συγκροτηθεί μια υλική νεο-ανθρωπιστική θεώρηση, ως σύνθεση των προηγούμενων κριτικών θεωρητικοποιήσεων τους, εκτιμώντας τα θετικά και τα αρνητικά τους και διατηρώντας οπωσδήποτε τον κριτικό – ριζοσπαστικό πυρήνα τους. Η τάση προς μια πολύμορφη αισθητική, προς την οποίαν στρέφονταν ο Αντόρνο από το 1969⁹, λίγο πριν πεθάνει, ίσως να παρέχει μια έστω και μερική διέξοδο.

Τα προβλήματα σήμερα είναι κρίσιμα. Το σύστημα στρέφεται μετωπικά, ολικά ενάντια στην κοινωνία και την κουλτούρα¹⁰ στην εναγώνια προσπάθειά του για μεγιστοποίηση του ποσοστού κέρδους του. Έτσι, μέσα σε αυτές τις συνθήκες έχει εμφανιστεί μία ολική τάση υποταγής της κοινωνίας και της κουλτούρας και η οποία άθελά της μπορεί να είναι θανάσιμη (fatale) για το σύστημα, καθόσον δεν επιτρέπει καμία  αμφισβήτηση, κανένα εναλλακτικό μοντέλο. Ίσως δε μέσα σε αυτές τις συνθήκες δημιουργηθούν οι νέες τάσεις προς την ολική απελευθέρωση, κύριο ιδεολογικό credo της ριζοσπαστικής μοντέρνας τέχνης. Όπως είναι ευνόητο, οι τάσεις αυτές, ορμητικές και (νέο)ριζοσπαστικές καθώς θα είναι, θα δουν και υπό άλλην οπτική την αντίθεση μεταξύ άρνησης-θέσης, αρνητικότητας–θετικότητας, προσανατολιζόμενες όσο περισσότερο συνειδητά γίνεται προς την ολική άρνηση του συστήματος, της κουλτούρας, της ιδεολογίας του. Με αφετηρία τη θεμελιακά και αφετηριακά αντιαλλωτρική πράξη των ιστορικών, των νεώτερων και των σύγχρονων  πρωτοποριών οι νέες ριζοσπαστικές τάσεις υπό διαμόρφωση θα εργαστούν για τη συγκεκριμενοποίηση του νέου μεγάλου ανθρωπιστικού προτάγματος υπό σύλληψη - συγκρότηση: Την ολική απελευθέρωση της κοινωνίας και του ανθρώπου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Η. Marcuse, «La caractère affirmatif de la culture», «Quelques observations sur la dèfinition du “caractère afirmatif” de  la culture», Culture et Société, Minuit

2.       Ibidem

3.       Βλ. H.  Marcuse, Théorie esthétique, Minuit.

4.       Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck, Dialectique négative, Payot.

5.       Βλ. Α. Γκράμσι, Η οργάνωση της κουλτούρας, Στοχαστής

6.       Βλ. A. Gramsci, Ecrits politiques, Gallimard.

7.       Βλ. W. Benjamin, Oeuvres, T.II, Folio, Passages, Cerf κ.α.

8.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος 2ο και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ.Ι., κεφ. Ι., «Εισαγωγή στην κριτική θεωρία».

9.       Βλ. Th. Adorno, L’art et les arts, D. de Browers.

10.    Βλ. J. Habernas, «Les néo-concervateurs annericaians et allemands contre la culture», Tes Temps Modernes, No 449, Dec. 1983, σσ. 1110-1137.

11.    Βλ. και τα συλλογικά , Προς τη νέα ανθρωπολογία (επ. επ. Β.Φ.) , Αρμός και Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη (επ. επ. Β.Φ.), Ζήτη

* Επειδή τα θέματα της τέχνης και της κουλτούρας υπό μία μοντέρνα-μοντερνιστική πάντοτε οπτική είναι κρίσιμα σήμερα μέσα στο ζόφο της κρίσης, ιδρύσαμε ένα blog έρευνας, συζήτησης, επικοινωνίας, με στόχο τη διαρκή προσπάθεια εμβάθυνσης, συστηματοποίησης κ.τ.λ. Ο τίτλος του blog  είναι Νέα Κριτική Θεωρία και Πράξη. Ήδη έχουμε δημοσιεύσει έναν ικανοποιητικό αριθμό κειμένων, και προετοιμάζουμε και τη δημοσίευση αρκετών άλλων.

Ως καλοί γκραμσιανοί προσπαθούμε να αναπτύσσουμε μορφές οργανικής σκέψης, κουλτούρας, επικοινωνίας κ.α. Με τις δυνατότητες που μας δίνει η Google οργανώνουμε παραπέρα την παρέμβασή μας αυτή, δημιουργώντας ένα blog φίλων ερευνητών, καλλιτεχνών, διανοούμενων.

Η μεθοδική επικοινωνία έχει εξαιρετική σημασία για τη δημιουργία μιας νέας εναλλακτικής τέχνης και κουλτούρας. Για την οργάνωση μιας ριζοσπαστικής απάντησης ενάντια στον ταξηφιλελευθερισμό και σε επίπεδο κουλτούρας.

Η τέχνη, κατά τον Μαρκούζε, ξεφεύγει πάντοτε από την αλλοτρίωση και την κυρίαρχη διαλεκτική. Έτσι μέσα στη γενικότερη αποπνικτική σύγχρονη κατάσταση, με βάση το αισθητικό πρόταγμα των πρωτοποριών, «η τέχνη για τη τέχνη», πρέπει να ασχοληθούμε συστηματικά με την τέχνη και την κουλτούρα και να αναδείξουμε τουλάχιστον τον επικοινωνιακό-θεραπευτικό (salvateur) ρόλο τους. Να δημιουργήσουμε δηλαδή έναν χώρο ελευθερίας, ελεύθερης σκέψης και πράξης.