ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

Γ.ΚΟΥΤΣΑΦΑΣ

                ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

Καλησπέρα και από μένα. Ονομάζομαι Γιάννης Κουτσαφάς και εκπονώ με τον κύριο Καθηγητή την διδακτορική μου διατριβή μελετώντας κυρίως την περίπτωση του Κάζιμιρ Μάλεβιτς αλλά και γενικότερα το θέμα της Ρώσικης Πρωτοπορίας.

Είναι ένα θέμα πάρα πολύ σημαντικό και μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αξιόλογες εργασίες και δημοσιεύσεις και από Έλληνες Ερευνητές, όπως τον Ανδρέα Παγουλάτο με το άρθρο του στο περιοδικό Ουτοπία, τον Χρήστο Βούλγαρη με ένα εξίσου σημαντικό άρθρο στην εφημερίδα ελευθεροτυπία και τον Χάρη Σαββόπουλο στο περιοδικό Κριτική.

Ο όρος «Ρώσικη Πρωτοπορία» δόθηκε από τους ιστορικούς της τέχνης μεταγενέστερα και αφορά το σύνολο των καλλιτεχνικών κινημάτων και ρευμάτων που εμφανίστηκαν στη Ρωσία την εικοσαετία 1910-1930 και τα οποία -παρά τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις και τις έντονες συχνά διαμάχες- είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό:

Την απόρριψη του καλλιτεχνικού παρελθόντος και την αναζήτηση καινοτόμων μορφών και μέσων έκφρασης στα διάφορα είδη της τέχνης και τη μεταξύ τους σύνδεση, στο φως των συνταρακτικών κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων εκείνης της περιόδου. Η πρωτοπορία αυτή δημιούργησε ιδεολογική, κοινωνική και αισθητική «κοσμογονία» στην αρχιτεκτονική, τις πλαστικές τέχνες, ακόμα και στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία, με εκφραστές της, διάφορα αισθητικά κινήματα, όπως ο Κυβοφουτουρισμός, ο Σουπρεματισμός και ο Κονστρουκτιβισμός. Εμείς θα δούμε συνοπτικά τον Σουπρεματισμο του Μάλεβιτς.

Ο Σουπρεματισμός είναι μια τεχνοτροπία της αφηρημένης Τέχνης που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1910 από τον Μάλεβιτς. Εκφραζόταν με το συνδυασμό επιφανειών γεωμετρικών σχημάτων σε διάφορα χρώματα (κύκλος, τετράγωνο, τρίγωνο, γραμμή, σταυρός), τα οποία σχημάτιζαν ασύμμετρες συνθέσεις. Η λέξη «σουπρεματισμός» προέρχεται από τη λατινική ρίζα «suprem» (υπεροχή, κυριαρχία) και δηλώνει, σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, την υπεροχή του χρώματος πάνω σε όλα τα άλλα τεχνικά μέρη του πίνακα. Από τη λατινική λέξη supremus: εξαιρετικό, ύψιστο, απόλυτο. Δεν ενδιαφέρεται για τις μορφικές απεικονίσεις των αντικειμένων. Όλα τα οπτικά φαινόμενα του κόσμου, τα αντικείμενα, είναι χωρίς σημασία. Αξίζει μονάχα το αίσθημα, αποκομμένο από το περιβάλλον. Οποιαδήποτε αντικειμενικότητα είναι αντίθετη με την τέχνη.

Ο πίνακας του Κάζιμιρ Μάλεβιτς «Μαύρο τετράγωνο», είναι το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο της ρωσικής πρωτοπορίας Λακωνικό στον μέγιστο βαθμό, γέννησε αναρίθμητες συζητήσεις, θρύλους και ιστορίες...

“Έχω φτιάξει τη μόνη γυμνή δίχως πλαίσιο εικόνα της εποχής μου και αυτό δύσκολα μπορώ να το πολεμήσω.”

Η πρώτη μορφή της έκφρασης της μη-αντικειμενικής αίσθησης:

τετράγωνο = συναίσθημα,

άσπρο φόντο = το «Τίποτα», αυτό που είναι έξω από την αίσθηση.

Κριτικοί και κοινό: «Ό,τι αγαπούσαμε χάθηκε. Είμαστε σε μιαν έρημο… Μπροστά μας δεν υπάρχει τίποτε εκτός από ένα μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο!»

“Το τετράγωνο φάνηκε ακατανόητο και επικίνδυνο στους κριτικούς και το κοινό… πράγμα που ήταν, βέβαια, αναμενόμενο.

Το ευρύ κοινό είδε στη μη - αντικειμενικότητα της αναπαράστασης το θάνατο της τέχνης και δεν έπιασε το πρόδηλο γεγονός  ότι το συναίσθημα είχε αποκτήσει εδώ εξωτερική μορφή.”

Η πλήρης ονομασία του πίνακα είναι «Μαύρο σουπρεματιστικό τετράγωνο». Ο Μάλεβιτς τον ζωγράφισε το 1915 στο αποκορύφωμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά τον είχε εμπνευστεί νωρίτερα, το 1913. Αρχικά το «Τετράγωνο» δεν περιείχε κάποιο συμβολικό βάρος και ο στόχος του ήταν καθαρά καλλιτεχνικός. Όμως ο πίνακας, όπως συχνά συμβαίνει με τις καλλιτεχνικές δημιουργίες, έγινε αιτία για πολλές ερμηνείες, ακόμη και κρίσεις όπως...

«Τι σόι καλλιτέχνης είναι αυτός, που ζωγραφίζει ένα τετράγωνο! Αυτό μπορώ να το κάνω κι εγώ».

Ας ξεκινήσουμε αναφέροντας ότι δεν πρόκειται για «Τετράγωνο». Καμιά από τις πλευρές του δεν είναι παράλληλη με το πλαίσιο. Ο Μάλεβιτς ζωγράφισε τον πίνακα ανακατεύοντας μπογιές, μεταξύ των οποίων δεν υπήρχε μαύρη. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, η μπογιά στο τετράγωνο «έσκασε» από το χρόνο, και δημιουργείται η εντύπωση ότι πάνω στο τετράγωνο τρέχει ένα βουβάλι γυρισμένο προς τα εμάς με το πλάι.

Ο ίδιος ο Μάλεβιτς ισχυριζόταν ότι δημιούργησε τον πίνακα ευρισκόμενος σε μια κατάσταση μυστικιστικής έκστασης, υπό την επήρεια της «κοσμικής συνείδησης», και του έδωσε το σχετικό νόημα. Στην έκθεση, το «Μαύρο τετράγωνο» κρεμόταν μετά την είσοδο στη δεξιά γωνία της αίθουσας. Σύμφωνα με τη ρωσική παράδοση, στα σπίτια τοποθετούταν στη γωνιά αυτή το εικονοστάσι.

Το μαύρο τετράγωνο ήταν για τον Malevich μια "μηδέν μορφή», η οποία ανοίγει το δρόμο σε νέες μεθόδους δημιουργίας. Εκτός από το μαύρο, ο Μάλεβιτς έχει επίσης το «Κόκκινο» και το «Άσπρο» τετράγωνο. Μετά από ένα μαύρο τετράγωνο, γεμάτο από  νέες δυνατότητες, έρχεται ένα κόκκινο τετράγωνο το οποίο έργο με τη σειρά του χρησιμοποιήθηκε για να δώσει το σήμα της Επανάστασης. Mε το τέλος της επανάστασης μπορεί να επιτευχθεί στη συνέχεια το λευκό τετράγωνο ως καθαρή κίνηση. Αλλά και «Μαύρα τετράγωνα» ζωγραφίστηκαν επίσης αρκετά. Το δεύτερο τετράγωνο ζωγραφίστηκε το 1923 για τη μπιενάλε της Βενετίας και διέφερε από το πρώτο ως προς το μέγεθος. Το τρίτο ο Μάλεβιτς το δημιούργησε για την έκθεση στην πινακοθήκη Τρετιακόφ το 1929 και θρυλείται ότι το έκανε μετά από παράκληση του διευθυντή της πινακοθήκης, ο οποίος δεν ήθελε να εκθέσει το «ξεφλουδισμένο» πρωτότυπο. Στο δεύτερο και στο τρίτο τετράγωνο δεν υπάρχει πλέον το «σκάσιμο» της μπογιάς στο σχέδιο και κατά πάσα πιθανότητα για να προστατέψει τον πίνακα ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε βερνίκι, το οποίο εμποδίζει την εμφάνιση ρωγμών.

Η ιστορία του «Μαύρου τετραγώνου» συνεχίστηκε, όπως είναι φυσικό να συμβαίνει με τις σπουδαίες δημιουργίες, ακόμη και μετά το θάνατο του δημιουργού τους. Στην κηδεία του Μάλεβιτς, σύμφωνα με τη διαθήκη του καλλιτέχνη, πραγματοποιήθηκε μια πρωτοβουλία «σουπρεματιστικού τελετουργικού» κατά την οποία το «Μαύρο τετράγωνο» έπαιξε ξανά το ρόλο της εικόνας. Απεικονίστηκε πάνω στο φέρετρο.

Στα χρόνια του πολέμου χάθηκε το ακριβές σημείο όπου ετάφη η στάχτη του Μάλεβιτς στα περίχωρα της Μόσχας. Το 1988 μια ομάδα θαυμαστών του τοποθέτησε στην περιοχή της ταφής ένα αναμνηστικό σύμβολο το οποίο ο Μάλεβιτς είχε περιγράψει στη διαθήκη του, έναν λευκό κύβο με την απεικόνιση του τετραγώνου. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, ο τάφος του ανακαλύφθηκε ξανά, αλλά διαπιστώθηκε ότι η γη είχε αγοραστεί από οικοδομική εταιρία και στο σημείο του ενταφιασμού είχε κατασκευαστεί μια κατοικία. Έτσι λοιπόν, το «Μαύρο τετράγωνο» παρέμεινε το σημαντικότερο μνημείο προς τιμήν του δημιουργού του, ο οποίος είχε γράψει ότι «μόνο ο σουπρεματισμός μπορεί να εκφράσει την ουσία των μυστικιστικών αισθήσεων. Αυτός στέκεται εξ ολοκλήρου δίπλα στο θάνατο και τον νικά».