FLUXUS TIME

Κ. ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ

FLUXUS TIME

Παραθέτω την προφορική μου εισήγηση-παρέμβαση που έγινε με την ευκαιρία της έκδοσης του συλλογικού τόμου «ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΗ 2014, με επιστημονική επιμέλεια του καθηγητού κ. Βασίλη Φιοραβάντε, στο στρογγυλό τραπέζι στον Πολυχώρο artville, με θέμα:

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ,ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ,ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ.

Με αφορμή το τυπωμένο στην ύλη του συλλογικού τόμου κείμενο μου, με τίτλο: ”Συνοπτική εισαγωγή στο εικαστικό είδος της performance. Αναφορά στον J. Beuys”, προσπαθώ να προσεγγίσω τις ευρύτερες νεωτεριστικές τάσεις και καταστάσεις της εποχής που ώθησαν στην άνθιση των performance κάθε τύπου και όλων των εν δυνάμει παραγώγων και μετασχηματισμών τους, που ενσωματώθηκαν στις μέρες μας στις ψηφιακές πλημμυρίδες των πολυμέσων και των πολυχώρων.

Η συγκεκριμένη συνοπτική εισαγωγή δίνει ορισμούς και πληροφορίες ενώ προκαλεί ερωτήματα και ωθεί σε νέες προσεγγίσεις και αναζητήσεις για τα σύγχρονα εικαστικά φαινόμενα. Βασίστηκε βέβαια στην πολύχρονη ενασχόληση μου με performance, ήδη από την εποχή των σπουδών μου στο University “The New School” στο Manhattan, 1984 μέχρι και σήμερα, και κύρια στη μελέτη των αισθητικών απόψεων και θεωριών σε σχέση με τα ζωντανά εικαστικά έργα και τις διακρίσεις, διαφορές και συνάφειες των τρόπων που εκδηλώνονται. Αρχικά ένα σύντομο κείμενο μου με το ίδιο θέμα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φωτογράφος. Έκτοτε με προσθαφαιρέσεις στοιχείων, νέες πληροφορίες και την προσθήκη — ανάλυση της ιδιότυπα δημιουργικής φυσιογνωμίας του Beuys αναπαράχθηκε σε ομιλίες μέχρι την πρόσφατη διατύπωση του. Γενικά το φαινόμενο των performance εντάσσεται στο κίνημα Fluxus των νεωτερικών πολυπρισματικών αμφισβητήσεων που πέτυχε πολλές ανατροπές και οπτικοακουστικές διευρύνσεις στα μέσα περίπου του 20^ου αιώνα. Αρχικά η γλώσσα, οι όροι, η σαφήνεια των δεδομένων και η θεωρητική τους ανάπτυξη είναι αναγκαία και εδώ νομίζω ότι το βασικότερο εργαλείο είναι η γλώσσα, που κατά τον Λούντβιχ Βιντκενστάιν, προηγείται του λόγου. Αυτό αν και με τρομάζει κάπως, βιωματικά ανακαλύπτω ότι ανταποκρίνεται κατά πολύ στην αλήθεια.

Fluxus-ροή, κάτι που ρέει, που διαχέεται. Όπως όλοι γνωρίζουμε από την ιστορία της τέχνης υπάρχει μια αλληλοσύνδεση στα καλλιτεχνικά κινήματα και ουσιαστικά όλα έχουν ειπωθεί! Απλούστατα ανάλογα με ιδεολογικές, κοινωνικοπολιτικές, αισθητικές, πολιτισμικές και άλλες καταστάσεις που διαμορφώνουν το πνεύμα κάθε εποχής, αυτά που ήδη έχουν διατυπωθεί εκφράζονται με άλλους τρόπους και σε συνθήκες που όταν συσπειρώνουν πολλούς καλλιτέχνες, που προβάλλουν τον καινούργιο αυτό τρόπο διατύπωσης, συντελούν στη δημιουργία κινήματος. Αυτό το κίνημα, που αναδύεται από την ταυτόσημη αισθητική θέση πολλών σημαντικών καλλιτεχνών, έχει στόχο τον επηρεασμό του κοινού. Δεν είναι τυχαίο ότι το Fluxus ονομάστηκε και neo-dada. Το μεγάλο κίνημα του ντανταισμού, που γέννησε ο επαναστατικός 20^ος αιώνας του μοντερνισμού, προβάλλει εμφανώς τις προθέσεις του σε σχέση με τα άλλα μεγάλα εκφραστικά-στιλιστικά κινήματα των –ισμων που γεννήθηκαν πριν ή και παράλληλα. Διαφέρει από τον κυβισμό που ανατέμνει και αναδιπλώνει χωροχρονικά τη φόρμα του αισθητικού αντικειμένου, τον σουρεαλισμό που αναλύει με ψυχογνωσιακές μεθόδους το υποσυνείδητο με βάση την ψυχαναλυτική διαδικασία, εφαρμόζοντας τα διδάγματα και το ξεκλείδωμα των δεδομένων της υποσυνείδητης ζωής από τον Φρόυντ μέχρι τους επιγόνους του, τον σύγχρονο Λακάν και άλλους νεώτερους, με τη χρήση της ψυχανάλυσης. Τα έργα των κινημάτων αυτών απευθυνόντουσαν σε ειδικούς και γενικά στο ελιτίστικο κοινό. Αντίθετα ο ντανταισμός, όπως και ο προγενέστερος του αλλά μικρότερης εμβέλειας του φουτουρισμός, απαίτησε τη συμμετοχή του κοινού και τη δημόσια εμφάνιση των μελών του. Πριν τα έργα της πρωτοπορίας ήταν εκτεθειμένα στους συμβατικούς χώρους του ατελιέ, της γκαλερί, των ιδιωτικών συλλογών κλπ, αλλά δεν ήταν στη δημόσια σφαίρα. Για να συνειδητοποιήσουμε την επαναστατικότητα αυτών των κινημάτων και τις τεράστιες ανατρεπτικές επιπτώσεις και προτάσεις τους είναι η ιστορική μας προσέγγιση στην πρώιμη ρωσική avant-garde και κύρια στον Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκυ. Ο κορυφαίος επαναστάτης ποιητής σε εκκεντρικές δημόσιες εμφανίσεις του ήταν ένα ζωντανό εκκεντρικό κινούμενο έργο τέχνης. Στην δεκαετία λοιπόν του 1920-30 ανθεί το ντανταϊστικό κίνημα και γίνονται πολλές ντανταϊστικές εκθέσεις που απελευθερώνουν τους καλλιτέχνες και το κοινό από τα παραδοσιακά πρότυπα. Εκτίθενται έργα που προέρχονται από σκουπίδια, πολυθεαματικές συνθέσεις, όχι με αρμονικούς άξονες αλλά με αντιθετικές τάσεις που φθάνουν μέχρι και την καταστροφή τους. Συλλήψεις αναρχικής εκφραστικής θεώρησης που το κάθε τι μπορεί να ειδωθεί σαν έργο τέχνης εφόσον ο καλλιτέχνης το υπογράφει. Κύριος θεμελιωτής των θεωρητικών αυτών απόψεων ο Μαρσέλ Ντυσάν, που διαδραμάτισε για δεκαετίες καθοριστικό ρόλο με την αναπροσαρμογή των readymades, την ακύρωση της χρηστικής λογικής και της τεχνικής και γενικά τη νοητική διεργασία πίσω από το δημιούργημα. Όλα αυτά τα νέα εικαστικά δεδομένα εμφανίζονται και επαυξάνονται σε μια πολύπλοκη ιστορική περίοδο ιδεολογικών, εθνικών, κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων στον δυτικό κόσμο. Ανάμεσα στα νέα δεδομένα για τους καλλιτέχνες-ερευνητές ήταν εκτός από τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας , επιτεύγματα που ήδη από την διατύπωση της θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αϊνστάιν, είχαν επηρεάσει τις δυνατότητες πρόσληψης και απόδοσης του αισθητικού αντικειμένου, ιδιαίτερα στις φάσεις του προγενέστερου κυβιστικού κινήματος. Όλα αυτά τα δεδομένα διαμόρφωσαν την ανατρεπτικότητα των ντανταϊστών. Τώρα πώς συνδέονται οι καλλιτέχνες του Fluxus με το Dada; Αναμφίβολα το Fluxus είναι η φυσική μεταγενέστερη συνέχεια και εξέλιξη του ντανταϊστικού κινήματος και γι’ αυτό είναι ορθός μέχρι ένα όριο και ο όρος neodada. Αρκετοί από τους κύριους εκφραστές του Fluxus διαμόρφωσαν και επέκτειναν πολλαπλά τα έργα τους με τεχνολογικές μεθόδους, όπως η video-art, βασισμένοι στα έργα κορυφαίων του Dada, όπως ο Ντυσάν που θεωρητικοποίησε τις νέες απόψεις, ο Λάσλο Μοχόλυ-Νάγκυ, που έδωσε τεράστιες δυνατότητες με τα έργα του στο πεδίο των φωτογραφικών εφαρμογών, όπως τα φωτοκολλάζ, τα φωνητικά ποιήματα και οι εγκαταστάσεις στο περιβάλλον. Eπίσης ο Ραούλ Χάουσμαν, ο οποίος με θεαματικό τρόπο πραγμάτωσε όλα εκείνα που προεκτείνει στο θεωρητικό του κείμενο ο Μοχόλυ-Νάγκυ στη «Νέα Οπτική», που με ωριμότητα προσδιορίζει τις νέες καλλιτεχνικές δυνατότητες. Τυχαία αντικείμενα γίνονται έργα τέχνης και ο Χάνς Άρπ δηλώνει: «ενώ ο πόλεμος ήταν στο φόρτε του. εμείς κάναμε πειραματική μοντέρνα τέχνη….» Μετά την επίτευξη της Ευρωπαικής ειρήνης με αλματώδεις ρυθμούς ξεκίνησε η οικονομική ανασυγκρότηση που οδήγησε στην έξαρση του των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Καλλιτέχνες που συνειδητοποιούν τις παρεπόμενες συνέπειες της αφονίας των αγαθών, της καταναλωτικής κοινωνίας και της υπερανήσυχης δομής του σύγχρονου κόσμου στρέφονται και εντάσσονται στην τάση αμφισβήτησης του κινήματος Fluxus που προέκυψε το 1962 με το μανιφέστο που συνέταξε ο «πατριάρχης» του «ρέοντος» κινήματος, Ζώρζ Μακιούνας. Στο μανιφέστο αυτό διατυπώνει την ιδεολογική και αισθητική του άποψη, με κύρια τάση την απόρριψη του οτιδήποτε θεωρούσε παραδοσιακό, αστικό, γενικά κατεστημένο και την κατάργηση των στεγανών μεταξύ διαφορετικών μορφών τέχνης. Ανάλογη βέβαια διάθεση υπήρχε και στις διακηρύξεις των ντανταϊστών, ιδιαίτερα όσον αφορά και το πεδίο της κοινωνικής κριτικής και αντίδρασης. Όμως ποτέ πριν η στάση αυτή δεν είχε πολιτικοποιημένη διάσταση. Στο Fluxus η αστική κατεστημένη τάξη, οι οικονομικές, εκπαιδευτικές και αισθητικές διαστάσεις συνιστούν καθοριστικό ακτιβιστικό πεδίο αντίθεσης. Η μεγάλη πρεμιέρα του κινήματος έγινε με ένα Φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής. Ήδη στη μουσική, που είναι η τέχνη που επηρεάζει περισσότερο το μεγάλο κοινό, έχουν εμπεδωθεί πολλές νεωτερικές επιτεύξεις, αξιοποιώντας τους φυσικούς και μηχανικούς ήχους και δονήσεις. Από το σύστημα δωδεκάφθογγης γραφής, το ιδότυπο συνθετικό έργο του Ιγκόρ Στραβίνσκυ, την ατονική μουσική, την συγκριτική μουσική, τις σειραικές δομές, τις εννοιακές ηχητικές καταστάσεις και περιβάλλοντα. Με αυτό το μουσικό γεγονός καθορίζεται η ίδρυση του Fluxus στον ευρωπαικό και γενικά στο διεθνή χώρο. Η μουσική δημιουργικότητα ακραίων αντιλήψεων από αυτήν του Τζών Κέιτζ , που διατυπώνει ότι η «σιωπή» είναι μουσική, αλλά και των performers που καταστρέφουν μουσικά όργανα ή τα αλλοτριώνουν με ειδική προτίμηση στο πιάνο! Το πιάνο είναι το κατεξοχήν αρεστό όργανο της αριστοκρατίας και των καλλιεργημένων ή νεόπλουτων αστών, σύμβολο του κοινωνικού προτύπου καλής ανατροφής «γαλλικά και πιάνο»! Οι καλλιτέχνες του Fluxus μεταχειρίζονται το πιάνο σαν τραπέζι, σαν ντουλάπι, σαν ερωτικό κρεβάτι, σαν αντικείμενο που διαλύεται. Στις συναυλίες τραβούν τις χορδές μέχρι να κοπούν, και κυριολεκτικά το διαλύουν. Σε συναυλίες επίσης τραβούν τις χορδές των οργάνων μέχρι να κοπούν. Στα πλαίσια και με αφετηρία τις θέσεις του κινήματος Fluxus αναπτύσσονται παράλληλα και τάσεις ιδιότυπα «πνευματικές», με κορυφαίο τον Γιόζεφ Μπόυς, που διαφοροποιείται από τον βασικό πυρήνα και κατά κάποιο τρόπο τον υπερβαίνει με την οπτικοποίηση μεταφυσικών και συμβολικών στοιχείων, από τον «ταοϊσμό» και τον «σαμανισμό», το «ζεν» και τους «γκουρού», που είναι αντίθετα με τις αισθητικές διακηρύξεις του Fluxus. Όμως στο έργο του Μπόυς, τόσο το καλλιτεχνικό, όσο και το οικολογικό-πολιτικό, το διδακτικό-σεμιναριακό-μαζικό, το πνευματικό στοιχείο είναι η ουσιαστική δυναμική του! Εφευρέτης της γλυπτικής που λιώνει, το βούτυρο και γενικά το λίπος έχουν σημαντική θέση στην τέχνη του με την μεταβολή της φόρμας στο χώρο. Γενικά και αναφορικά με το κείμενο μου περί του φαινομένου Μπόυς διαπιστώνονται αυτές οι υπερβάσεις στις αντισυμβατικές και εξτεμιστικές performance-εγκαταστάσεις-δράσεις του στην Ευρώπη και την Αμερική το 1963, εποχή του έντονου αντιαμερικανισμού, πέτυχε να μεταβεί και να εκθέσει στη Νέα Υόρκη, χωρίς σύμφωνα με την επιθυμία-απαίτηση του να πατήσει σε Αμερικανικό έδαφος, μεταφερόμενος με ασθενοφόρο από το αεροπλάνο στη γκαλερί και το αντίστροφο!! Παράλληλα ο περίφημος Ναουμ-Πάικ, που έχει συνεργαστεί σε δρώμενα Fluxus με τον Μπόυς, τον Βόλφ Βόστελ, τον Τόμας Σμίτ κ.α συνθέτει στο περιβάλλον εγκαταστάσεις με τηλεοπτικές οθόνες και βιντεο-προβολές, που καταγράφουν πολύπλοκες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις. Επίσης ο σημαντικός εκπρόσωπος της Arte povera, Γιάννης Κουνέλλης με ευτελή και φτωχά υλικά διαμορφώνει «ποιητικά» περιβάλλοντα. Ακμάζει επίσης το φαινόμενο των ζωντανών εικαστικών έργων-performance, body art, happenings, με κύριο εργαλείο τους το εξασκημένο ανθρώπινο σώμα και τις άπειρες δυνατότητες του, που ενίοτε σκανδαλίζει ή και τρομάζει τους θεατές.

Ο βασικός όμως πυρήνας του Fluxus εμμένει στον αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα του κινήματος. Έτσι δεν δέχεται άλλες τάσεις και μορφές της τέχνης που ακμάζουν εκείνη την εποχή. Απορρίπτει την μαθηματική τέχνη, την τέχνη των υπολογιστών ακόμη την Αφηρημένη και τη Minimal art, σαν εγκεφαλικά κατασκευάσματα-προϊόντα της αστικής αισθητικής. Σημαντική επινόηση του Fluxus είναι η εναντίωση του στην εμπορευματοποίηση των έργων του με την αναγραφή ΔΕΝ ΠΩΛΕΙΤΑΙ. Οι καλλιτέχνες συνθέτουν έργα με διάφορα αντικείμενα και στοιχεία κολλάζ μέσα σε κουτιά. Τα εγκιβωτισμένα αυτά εκθέματα δεν πωλούνται, ίσως ελάχιστοι και να τα ήθελαν τότε… Αργότερα – ειρωνική αντίφαση - μουσεία σύγχρονης τέχνης και συλλέκτες — διέθεταν μεγάλα ποσά για να τα αποκτήσουν, αν και δυσεύρετα, στις προθήκες τους. Συμπέρασμα ότι η αστική καπιταλιστική τάξη βρίσκει τρόπους να οικειοποιείται καλλιτεχνικούς καρπούς αμφισβήτησης και απόρριψης της… Αναζητώντας στοιχεία για το Fluxus διαπιστώνουμε ότι το κίνημα ζει με ποικίλα μέσα και σε διαφορετικούς τόπους. Ιδιαίτερα στη χώρα μας έχουν διοργανωθεί αρκετές εκθέσεις καλλιτεχνών που άμεσα ή έμμεσα ανήκουν σε αυτό. Στον εκθεσιακό χώρο της ΑΣΚΤ στην Αθήνα έγινε το 1998 η έκθεση FLUXUS in Deutshland 1962-1994, με έργα όλων των γνωστών καλλιτεχνών και θεωρητικών του κινήματος. Ενδεικτικά ονόματα των Joseph Beuys, George Brecht, John Cage, Henning Christiansen, Robert Filliou, Ludwig Gosewitz, Al Hansen, Geoffry Hendricks, George Maciunas, Nam June Paik, Benjamin Patterson, Tomas Schmit, Daniel Spoerri, Ben Vautier, Wolf Vostell κ.α. Στα πλαίσια των εορτασμών για τα 100 χρόνια του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών διοργανώθηκε το 2007 μεγάλη και πολυδιάστατη έκθεση με τίτλο: FLUXUS ΔΕΝ ΠΩΛΕΙΤΑΙ, στο Μουσείο Μπενάκη και σε εκθεσιακούς πολυχώρους, ενώ έγιναν συναυλίες Fluxus με συμμετοχή του κοινού, τόσο με την αναπαραγωγή γνωστών έργων της δεκαετίας του 1970, με αναφορές στον πρωτοποριακό συνθέτη Γιάννη Χρήστου, όσο και με νεότερα και πρόσφατα.

Σαν σημαντικό κίνημα του 20^ου αιώνα του μοντερνισμού το Fluxus έχει οπαδούς και σήμερα που έχουν βασικό κέντρο τους τους διαδυκτιακούς κόμβους και διαδραστικές εκπομπές. Ιδιαίτερα στη χρηματιστηριοκρατούμενη εποχή μας που ανθούν τα φαινόμενα της mail-art, της computer-art και γενικά όλων των φωτογραφικών-εικονικών δυνατοτήτων υπάρχουν κόμβοι που διακηρύσσουν τους στόχους του Fluxus. Διατυπώνονται, ενίοτε βέβαια επιδερμικά, τα αιτήματα για αντίσταση στην κατεστημένη αισθητική, εναντίωση στην κερδοσκοπική και επενδυτική διακίνηση της τέχνης. Όλα αυτά αν ειδωθούν και αναλυθούν σε συνάρτηση με τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές παραμέτρους του Δυτικού «αναπτυγμένου» κόσμου, εγκυμονούν πολλές ανακατατάξεις των αισθητικών και ιστορικών τάσεων. Οι ανακατατάξεις των οπτικοποιημένων πεδίων έκφρασης συντελούν στην αναμενόμενη νέα κατάσταση και την αμφισβήτηση των νεοκαπιταλιστικών μορφωμάτων. Με δεδομένη την μεγάλη παγκόσμια κρίση αναζωπυρώνεται επιτακτικά η ολιστική θεώρηση του Ανθρώπου, που θα είναι η κορωνίδα των εξελίξεων και της διατύπωσης μιας νέας ανθρωπιστικής και ριζοσπαστικής οπτικής.