ΤΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

  Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΤΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

 

Η νέα θεωρητικοποίηση που εισηγούμαστε συνίσταται στην επικαιροποίηση, την ανασυγκρότηση, την αναδόμηση της κριτικής της αλλοτρίωσης¹ που ανέπτυξε ο νεαρός Μαρξ. Κατά τον Μαρξ πάντοτε η απελευθερωτική πράξη ορίζεται θεμελιακά, δομικά ως αντιαλλοτριωτική, ως ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης. Το σχήμα του Μαρξ στην πορεία εμπλουτίστηκε κατ’ αρχήν από τον ίδιο με τη θεωρία του για την πραγμοποίηση², που εισήγαγε λίγο αργότερα και με τη σύλληψή του για την αταξική κοινωνία, ως ξεπέρασμα όλων των μορφών αλλοτρίωσης και κυριάρχησης, και πρώτιστα του κράτους.

Στη συνέχεια, όπως έχουμε αναλύσει, ο Λούκατς³ έδωσε μια άλλη διάσταση, διευρύνοντας πάντοτε την προβληματική του και στα θέματα της κριτικής της αλλοτριωτικής και πραγμοποιητικής οργάνωσης της παραγωγής, που επέβαλε ο τεϋλορισμός και ο φορντισμός. Η πραγμοποίηση είχε γίνει η νέα κυρίαρχη ολότητα, αντικαθιστώντας με πολύ χειρότερους όρους την αλλοτρίωση. Ο Λούκατς (αν και δεν γνώριζε την ύπαρξη των Χειρογράφων⁴, γιατί τα είχαν εξαφανίσει οι κομματικοί ιστρούκτορες, μέχρι που τα ανακάλυψε το πολύ μεγάλο και φωτισμένο πνεύμα, ο Ραζιάνωφ και τα εξέδωσε το 1923) εισηγείται (και υπό την επίδραση του Βέμπερ, και ειδικότερα της θεωρίας του Βέμπερ περί ορθολογικοποίησης, την οποία διαβάζει κριτικά), μια επαναστατική ανασυγκρότηση και διευρύνει έτσι τη μαρξική σύλληψη, φθάνοντας στην ολότητα άνθρωπος, και αναδεικνύοντας την ολότητα, χεγκελιανής περισσότερο έμπνευσης, σε κεντρική αναφορά. Η πράξη έτσι μετατρέπεται στη λουκατική σύλληψη σε αντιπραγμοποιητική, όχι όμως μόνο της εργατικής τάξης, αλλά του ανθρώπου, ο οποίος πλέον είναι ο φορέας της ολότητας, αν και δεν είναι τόσο σαφής η διατύπωσή του, καθόσον πάντα στη λουκατσική προβληματική υπάρχει μια αμφισημία μεταξύ προλεταριάτου - φορέα της πράξης και της απελευθέρωσης, ως ιστορικού υποκειμένου και ανθρώπου. Όμως έστω και εν σπέρματι ή εν δυνάμει όπως και στον νεαρό Μαρξ του 1844-8, στον νεαρό Λούκατς του 1918-23 έχουμε τη σύλληψη της μετατροπής του εργάτη σε φορέα της ολότητας, ενός νέου ανθρωπιστικού-απελευθερωτικού σχεδίου. Έτσι ο εργάτης μετασχηματίζεται και ο ίδιος σε άνθρωπο.

Ο Μαρκούζε στη συνέχεια, όταν μελετά τα Χειρόγραφα⁵, αναδεικνύει, εκτός από την ιστορική αξία του κειμένου – ενός κειμένου-αναφορά ‒, αφετηρία της σύγχρονης απελευθερωτικής σύλληψης για τον άνθρωπο, την οικονομική πάντοτε βάση-αφετηρία της αλλοτρίωσης και κατά δεύτερο λόγο – αλλά συγχρόνως – τη διαδικασία ορθολογικοποίησης που επιβάλει ο μονοπωλιακός εφεξής καπιταλισμός. Στην ουσία ο Μαρκούζε αποπειράται μια σύνθεση της μαρξικής κριτικής της αλλοτρίωσης και της θεωρίας της ορθολογικοποίησης του Βέμπερ, την οποία προσεγγίζει και αναδιατυπώνει κριτικά. Δηλαδή το ανθρωπιστικό απελευθερωτικό πρόταγμα, κατά τον Μαρκούζε⁶, συντίθεται από τη μαρξική κριτική της αλλοτρίωσης και τη μαρκουζαϊκή κριτική της ορθολογικοποίησης. Έκτοτε φθάνουμε στη δεκαετία του ‘60 για να επανέλθει υπό νέους όρους και με διευρυμένο τρόπο η ανθρωπιστική προβληματική της θεωρητικοποίησης στο προσκήνιο. Άνθρωπος αλλοτριωμένος, κατά τον Αντονιόνι, από το σύστημα ακόμη και στην παραμικρή υπόσταση του είναι του, άνθρωπος αλλοτριωμένος από το θέαμα, κατά τον Ντεμπόρ⁷, άνθρωπος αλλοτριωμένος από τη μεγαλούπολη, κατά τον Λεφέβρ⁸, άνθρωπος αλλοτριωμένος στην εσώτατη ύπαρξη του κατά τον Σάρτρ⁹, άνθρωπος αλλοτριωμένος ολικά πάλι κατά τον Μαρκούζε¹⁰, που μπαίνει στην πρώτη γραμμή της κριτικής του καταναλωτισμού, της ευμάρειας, της αποχαύνωσης που προκαλεί ένα διαρκώς ορθολικοποιούμενο, εξολορθολογιζόμενο κ.α. σύστημα: Αυτό είναι το αποκαλυπτικό ανθρωπολογικό πλέον τοπίο που διαμορφώνει και επιβάλλει ο νεοκαπιταλισμός. Η μονοδιάσταση είναι πλέον, κατά τον Μαρκούζε, η βασική τάση επιβολής και κυριάρχησης του συστήματος και από το σύστημα. Η κυριάρχηση δε των ορμών¹¹, που έχει ως επίπτωση η ολικά συσσωρευμένη διαρκώς αλλοτριωτική μονοδιάσταση γίνεται πλέον η νέα μορφή εξαντραποδισμού του ανθρώπου. Η ενσωμάτωση, η τεχνοκρατικοποίηση, κατά τον Γκαλμπρεϊθ¹², η γραφειοκρατικοποίηση¹³ και η ολική πραγμοποίηση είναι πλέον γεγονός. Μόνον η ολική ρήξη με το σύστημα, η ολική άρνησή του θα δώσει μια εναλλακτική απελευθερωτική προοπτική, πάντοτε κατά τον Μαρκούζε.

Ο δολοφονικός συνδυασμός αλλοτρίωσης και ορθολογικοποίησης, που όσο ανεβαίνει η ορθολογικοποίηση, και πρώτιστα η ορθολογικοποίηση της παραγωγής και της διοίκησης, εξασφαλίζοντας διαρκώς απίθανα κέρδη για το κεφάλαιο, τόσο η αλλοτρίωση και η πραγμοποίηση βαθαίνουν, συστηματοποιούνται, εξορθολογίζονται, γενικεύονται, είναι μια κατάσταση που πρέπει να τελειώσει μια για πάντα, για ν’ απελευθερωθεί, να αυτοπροσδιοριστεί ο άνθρωπος. Και ενώ η ορθολογικοποίηση είναι ένα όλο και πιο προχωρημένο προϊόν του Λόγου, κυριαρχεί σε αυτήν και τον διαλύει εσωτερικά. Ο «διοικούμενος», κατά τον Αντόρνο, «κόσμος», είναι η πιο αλλοτριωτική και πραγμοποιητική κατάσταση που γνώρισε ποτέ ο άνθρωπος και ο πολιτισμός. Σηματοδοτεί την εποχή της “ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης” (Αντόρνο), από την οποία πρέπει να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα άμεσα, χωρίς αναβολή. Η ιστορία και η κοινωνία είναι απόλυτα αναγκαίο να βρουν τον τρόπο, τη διαδικασία, τη μέθοδο, της απελευθέρωσής τους. Από την άλλη, είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει στον «διοικούμενο κόσμο» η όποια διαλεκτική, ούτε καν αρνητική. Για τον λόγο αυτό, ο Μαρκούζε είχε θεωρητικοποιήσει τη θέση, ως παράφραση της θέσης του Λένιν του Τι να κάνουμε;¹⁴ ότι η συνείδηση πρέπει να μπει απ’ έξω¹⁵. Για τον λόγο αυτό εξήρε τη σημασία των απελευθερωτικών κινημάτων που είχαν αναπτυχθεί τότε στον τρίτο κόσμο. Μέχρι που ξέσπασε ο Μάης του ’68, οπότε διαφοροποίησε την όλη αναζήτησή του, πιστεύοντας πλέον ότι μπορεί ν’ αναπτυχθεί και μία ενδογενής¹⁶ διαλεκτική της άρνησης. Σήμερα όμως με την πλήρη κατάρρευση του κινήματος στην Ευρώπη μάλλον θα εισαχθεί η συνείδηση από τους νεο-επαναστατημένους φοιτητές του Μπέρκλεϋ¹⁷.

Άρα η ανασυγκρότηση του Λόγου με κοινωνικούς-λογικούς όρους, και όχι μόνο τυπικούς-λογικούς, αποτελεί μια εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση. Xωρίς, με άλλα λόγια, την απελευθέρωση από την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση από την μια μεριά, και την ορθολογικοποίηση που καταστρέφει το Λόγο, από την άλλη, δεν είναι δυνατό να υπάρξει η όποια απελευθέρωση.

Με τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης που εφήυρε το σύστημα στη συνέχεια κατόρθωσε να μεταθέσει την κρίση της διαδικασίας ορθολογικοποίησης του παραγωγικού μοντέλου του, με τη βοήθεια και της ενιαίας σκέψης, που φάνταζε λαμπερή, αν και στην ουσία ήταν κακέκτυπο της μονοδιάστατης κουλτούρας του ύστερου καπιταλισμού, και που εν τω μεταξύ αναδείχθηκε σε κυριαρχική, και έτσι θα δημιουργήσει και την αυταπάτη ότι μέσω του εικονικού χρήματος θα ξεπερνούσε την ολική κρίση του που υπόφωσκε.

Όμως οι ακραίες αντινομίες του συστήματος, που είχαν φθάσει σε οριακό σημείο, εκράγησαν¹⁸ με την κατάρρευση της Leamhann Brothers. Έκτοτε η νέα αβέβαιη και αντιφατική πορεία που μπήκε η κοινωνία, μόνο μέσω ενός νέου, επικαιροποιημένου εκ νέου, διευρυμένου νεο-ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί να βρει διεξόδους στην κρίση της, στην κρίση της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα. Μόνον μέσω αυτού του νέου και ριζοσπαστικού ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί ν’ αποκτήσει νόημα (sens) η σκέψη και η πράξη: Ολική απελευθέρωση, ένα νέο κοινωνικό και ανθρώπινο μοντέλο οργάνωσης, διαβίωσης, επικοινωνίας.

Το χάσμα μεταξύ των κυριαρχούμενων, των εξαρτημένων τάξεων, όπως έλεγε ο Γκράμσι, και το κεφαλαίου είναι μέγιστο, απόλυτο, ολικό σε παγκόσμια μάλιστα κλίμακα. Και όλο μεγενθύνεται…

Με επίκεντρο την κριτική (όπως θα έλεγε και ο Γκαμπέλ¹⁹) έννοια της παγκοσμιοποίησης, της συνθετότητας και της διαλεκτικής, είναι δυνατό ίσως για πρώτη φορά να συλληφθεί ένα παγκόσμιο απελευθερωτικό σχέδιο. Η οικονομική αρχικά κατάρρευση της Αμερικής, όσο περιχαρακώνεται, θα είναι η αρχή του τέλους της, η αρχή του τέλους του ληστρικού καπιταλισμού της, η αρχή του τέλους του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Έτσι νέες επαναστατικές συνθήκες, όπως προδιαγράφονται, μέσα από την επικαιροποίηση του νεαρού Μαρξ, του Μαρξ της κριτικής της Κομμούνας και του προγράμματος της Γκότα, του Γκράμσι, του Λούκατς, του Μαρκούζε θα γίνει δυνατή η νέα διαλεκτική σύνθεση προς την απελευθέρωση²⁰.

  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.          Βλ. A. Gorz, Quète de sens. Critique de la raison économique, Galilée.

2.          Βλ. Κ. Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, Ν. Στόχοι. Το θέμα αυτό έχουμε αναλύσει στο Κοινωνική θεωρία και Αισθητική (Αρμός), μέρος Ά και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, κεφ. Ι, Τ.Ι.

3.          Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας.

4.          Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

5.          Ib. σημ. 4.

6.          Βλ. Χ. Μαρκούζε, Κουλτούρα και κοινωνία, Αρσενίδης.

7.          Βλ. Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, Δ. Βιβλιοθήκη, Σημειώσεις για τη βιομηχανία του θεάματος, Δ. Βιβλιοθήκη. 

8.          Βλ. H. Lefebvre, La révolution urbaine, Gallimard.

9.          Βλ. J. - P. Sartre, Υπαρξισμός και μαρξισμός, Nagel.

10.       Βλ. όλο το έργο του Μαρκούζε, και κυρίως Ο μονοδιάστατος άνθρωπος (Παπαζήσης), στο οποίο αναλύει τις δομικές αλλαγές του ύστερου καπιταλισμού, επισημαίνοντας την αλλοτρίωση που αυτές δημιουργούν και επιβάλλουν.

11.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.

12.       Είναι διάσημη η λέξη τεχνοστρουκτούρα του Γκαλμπρέϊθ στο Νέο βιομηχανικό κράτος, Παπαζήσης.

13.       Βλ. τις παθιασμένες συζητήσεις που γινόνταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, για την αλλοτρίωση κ.λ.π., στη συνέχεια των αναλύσεων του Μαρκούζε, στο Pouvoir ouvrier του S. Mallet (Médiations).

14.       Εκδ. Νέοι Στόχοι.

15.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Ανεπανάσταση και εξέγερση, Παπαζήσης.

16.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, «Για την έννοια της άρνησης στη διαλεκτική», Διαλεκτική, συλλ. εκδ. Επίκουρος, σσ. 35-42.

17.       Βλ.  άλλα κεφ., αυτόθι και τις αναλύσεις μας στο Μπλογκ μας, nktp.blogspot.gr.

18.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη νέα ανθρωπολογία, συλλ. (Επ. Β.Φ.), Αρμός, εισαγωγή: «Από τη συστημική κρίση στην έκρηξη των αντινομιών  του συστήματος» σσ. 25-42.

19.       Βλ. J. Gabel, Idéologies, 2 τ. Anthropos.

20.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.