Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο
Φ.Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ
ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΜΕ ΘΕΜΑ:
Γ. ΣΚΛΑΒΟΣ: ΤΟ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ
15/06/2024
Χαιρετισμός στην τιμητική εκδήλωση για
τον Γεράσιμο Σκλάβο
Φίλιππου Νικολόπουλου
Δρα Κοινωνιολογίας, Νομικού - Πρ. Επίκ. Καθηγ. Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Κρήτης,
Πρ. Α/τή Καθηγητή Παν/μίου Ινδιανάπολης,
Γραμ. των Σχολών και της Κοσμητείας του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και Διευθυντή του Ελευθερου Παν/μίου του
Εξαρχής θα ήθελα να εκφράσω τη μεγάλη μου χαρά που, ως Γραμματέας της Κοσμητείας του Φ.Σ «Παρνασσός» και ως Διευθυντής του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του, αλλά και ως εκπρόσωπος όλης της Διοίκησης του Συλλόγου, χαιρετίζω τη σημερινή τιμητική εκδήλωση για ένα μεγάλο Έλληνα καλλιτέχνη, τον Γεράσιμο Σκλάβο. Η παρούσα τιμητική εκδήλωση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα του συλλόγου μας να πραγματοποιεί εκδηλώσεις για σημαντικούς Έλληνες λογοτέχνες και καλλιτέχνες.
Ο Γεράσιμος Σκλάβος υπήρξε διάσημος Έλληνας γλύπτης, ένας ακόμη άξιος εκπρόσωπος του επτανησιακού πολιτισμού, ένα ακόμη μεγάλο πνευματικό τέκνο της Κεφαλλονιάς. Ο επονομαζόμενος «γλύπτης του Φωτός και των μεγάλων όγκων». Ένας δημιουργός που έφυγε με τραγικό τρόπο στα σαράντα του χρόνια, χτυπημένος από το ίδιο του το δημιούργημα με τίτλο « Η φίλη που δεν έμενε», όταν προχωρώντας μέσα στο σκοτάδι του χώρου της εργασίας του έπεσε κατά λάθος πάνω στο ογκώδες άγαλμα που τον πλάκωσε κατά τρόπο θανατηφόρο. Λες και το σκοτάδι ήθελε να τον εκδικηθεί... που αγαπούσε τόσο παράφορα το φως! Μια γνωστή γαλλική εφημερίδα έγραψε χαρακτηριστικά για τον θάνατό του: «Ένας μεγάλος καλλιτέχνης που έφυγε προτού μάθει ο κόσμος πόσο μεγάλος καλλιτέχνης ήταν».
Γεννήθηκε το 1927 στην Κεφαλλονιά κι εκεί για πρώτη φορά στην άμμο ξεκίνησε αυθόρμητα να πλάθει τις πρώτες του μορφές, γυμνές γυναικείες μορφές. Ήταν παιδί μιας μεγάλης αγροτικής οικογένειας κι έτσι από τα πρώτα του χρόνια είχε την ευκαιρία να βρίσκεται κοντά στη γη, στο χώμα που οργώνουν οι ξωμάχοι με τον ιδρώτα τους, στη φύση ευρύτερα που δεν έπαψε ποτέ να τον εμπνέει. Δεν γεννήθηκε μέσα σε αστικό περιβάλλον, μέσα στον «κόσμο των λέξεων» που δημιουργούν οι διανοούμενοι, όπως θα έλεγε ο Σαρτρ, αλλά μέσα σ’ ένα αγροτικό κεφαλλονίτικο περιβάλλον, όπου θα μπορούσε εντονότερα να αισθανθεί το αρχέγονο, το οργανικό, την οργανικότητα ως κατάσταση των καθαρά φυσικών μας οριζουσών. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας, όποτε μπορούσε, δημιουργούσε εφήμερα γλυπτά πάνω στο χιόνι αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά ότι το μεγάλο ταλέντο δεν κρύβεται, δεν καλουπιάζεται, δεν συγκρατεί την παρουσία του, αλλά εκφράζεται σε οποιοδήποτε περιβάλλον, όσο αντίξοο κι αν είναι. Με αυθόρμητο, με άμεσο τρόπο. Οργανικά.
Την πατρίδα του ποτέ δεν τη ξέχασε, αλλ’ αντίθετα κάποτε είχε γράψει εμφατικά: «Είμαι Έλληνας και αισθάνομαι δεμένος με την πατρίδα μου. Εδώ συνειδητοποίησα για πρώτη φορά την επιτακτική ανάγκη να γίνω γλύπτης, χωρίς να ξέρω τότε ακόμη, τι θα πει τέχνη». Και πάλι το ταλέντο αλλά και η ελληνικότητά του (που πολλοί την αντιλαμβάνονται σ’ όλη την καλλιτεχνική του δημιουργία) ξεχειλίζει! Γιατί το ταλέντο δεν ξεπετιέται μέσα από τυπικές ορθολογικές προδιαγραφές και καθοδηγήσεις, αλλά γίνεται αυθόρμητα αισθητό ως πηγή δημιουργίας χωρίς καμία ορθολογική προετοιμασία ή ταξικό κοινωνικό πλεονέκτημα...
Αργότερα σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών και συνδέθηκε με τον γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο. Συνέχισε με υποτροφία του ΙΚΥ τις σπουδές του στο Παρίσι. Εκεί συνδέθηκε με τον Ελληνογάλλο (Κεφαλλονίτικης προέλευσης) συλλέκτη και κριτικό τέχνης Κριστιάν Ζερβός, που διέγνωσε το ταλέντο του, τον επηρέασε θετικά στη δουλειά του και τον βοήθησε από πολλές πλευρές στην γενικότερη αναγνώρισή του. Αναγνωρίστηκε ως σημαντικός γλύπτης κυρίως στη Γαλλία, ενώ ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα δεν είναι τόσο γνωστός. Το 1961 ο Ζερβός οργάνωσε την πρώτη του έκθεση στην γκαλερί Cahiers d’ Art στο Παρίσι, ενώ την ίδια χρονιά κέρδισε το πρώτο βραβείο στην Μπιενάλε νέων καλλιτεχνών στην ίδια πόλη. Το 1965 στην Αθήνα παρουσιάζει έργα του στα Παναθήναια της Γλυπτικής, ενώ παράλληλα και η Εθνική Πινακοθήκη αποκτά το γλυπτό του La Passante. Μέχρι τον θάνατό του συμμετείχε με μεγάλη επιτυχία σε πάμπολλες εκθέσεις σ’ όλο τον κόσμο καταφέρνοντας ν’ αποκτήσει τη διεθνή φήμη ενός νέου διαπρεπούς πρωτοποριακού γλύπτη, που ορισμένοι τον χαρακτήριζαν «τον μεγαλύτερο γλύπτη του 20ου αιώνα μετά τον Τζιακομέτι».
Κατά προτροπή του Ζερβού το 1965 μεταβαίνει στους Δελφούς όπου εμπνέεται το περίφημο γλυπτό Δελφικό Φως, από πεντελικό μάρμαρο, που βρίσκεται στο ξενοδοχείο Αμαλία της πόλης. Στους Δελφούς ενθουσιάστηκε, εμπνεύστηκε, δημιούργησε. Η «αύρα τους» τον συνεπήρε. Δεν είναι τυχαίο ότι κι ο μεγάλος ποιητής μας Άγγελος Σικελιανός εμπνεόταν απ’ τους Δελφούς ή ότι ακόμη κι ο γνωστός ζωγράφος, επονομαζόμενος «Κρυστάλλης της Ελληνικής ζωγραφικής» Επαμεινώνδας Θωμόπουλος, φίλος του εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά, συνήθιζε να επισκέπτεται συχνά αυτή την τοποθεσία και να ζωγραφίζει τοπία. Το συμβολικό Δελφικό νόημα για τον Σκλάβο σήμαινε πολλά. Φωτεινό κι Ελληνικό μαζί. Ο ίδιος θα πει «Στους Δελφούς λαμπάδιασε η ψυχή μου. Τα σκήπτρα κατέχει το Φως. Πρέπει να τρέξεις γιατί το φως είναι λίγο και θα τελειώσει. Τρέξε, τρέξε μοιράζουν το φως κι είσαι μόνος». Πόσο ποιητικό και φιλοσοφικό βάθος έχουν αυτά τα λόγια.
Ο Σκλάβος την αναπαραστατική ζωγραφική την καλλιέργησε σε μια αρχική σύντομη περίοδο της ζωής του, όπου και εκεί δεν έλειπε το αφαιρετικό στοιχείο στην απόδοση της ανθρώπινης μορφής. Αργότερα, κυρίως μετά το 1959, πέρασε στην αφηρημένη γλυπτική, στη γεωμετρική ή οργανική της εκδοχή, δουλεύοντας κυρίως σκληρά υλικά (γρανίτη, μάρμαρο, χαλαζίτη, πορφυρίτη και λιγότερο σίδερο ή ξύλο) εμπνεόμενος πάντα από τη Φύση, που δεν έπαψε ποτέ να είναι ο μεγάλος του δάσκαλός. Ανήκε αρχικά στην πρωτοπορία αλλά αργότερα προχώρησε και πέρα απ’ αυτή, στη δική του καλλιτεχνική ατραπό που δεν γνώριζε κανένα καλούπιασμα.
Το 1960 εφεύρε ένα μηχάνημα που εκτίνασσε οξυγόνο και ακετυλένιο κι έτσι μπορούσε να χαράζει ευκολότερα πολύ σκληρά υλικά, όπως ο πορφυρίτης και ο γρανίτης. Δεν είναι τυχαίο ότι του άρεσε να δουλεύει σκληρά υλικά κι αυτό ενδεχομένως να σχετίζεται με την αίσθηση του «αρχέγονου βάθους». Επιπλέον, ανακάλυψε μία νέα τεχνική την τηλεγλυπτική, μια τεχνική που προδίδει μια τάση να φθάσει στην πρωτόγονη μορφή της πέτρας, να μιμηθεί τα αρχικά φυσικά στάδια της δημιουργίας και να επιδράσει καλλιτεχνικά πάνω στο υλικό του άμεσα και γρήγορα χωρίς μακέτες, με τη διαδοχική προβολή ακτίνων φωτός μέσω ρυθμισμένου συστήματος κατόπτρων.
Πάνω σε μια πλάκα από πεντελικό μάρμαρο έγραψε ένα είδος μανιφέστου της τέχνης του. Τα λόγια του και τα αντίστοιχα νοήματα είναι πολύ πρωτότυπα και χαρακτηριστικά: «Α΄ εργαστήριο της γλυπτικής – Στη γη ή στο διάστημα με φως ήλιου, με κεραυνούς με φωτιά – αυτοδιευθυνόμενο ή τηλεδιευθυνόμενο – σταθμοί τηλεδιευθύνσεως, τηλεκινήσεως – Ολυμπία – Ακρόπολις – Δελφοί – Φως η απαρχή της δημιουργίας του σύμπαντος – Φως – κίνησις – ταχύτης = φως – διαπλανητικό φως – άπειρες διαστάσεις – Ήχος αναγνωρίσεως στο διάστημα».
Σε άλλο του κείμενο γράφει: «Αρχή του σύμπαντος είναι ο Φως, η αρχή της δημιουργίας. Οι διαστάσεις κατά τη γνώμη μου είναι άπειρες, όπως το φως... Φως – ταχύτης - κίνησις – χρόνος – άπειρον – χάος – δημιουργία – ρυθμός. Τι είναι ψυχή; Είναι φως... Το φως συνδέει το σύμπαν και τα πάντα εξαρτώνται απ’ αυτό. Φως, φωτιά τα πρώτα στοιχεία της πρώτης γλυπτικής διάνοιας-δημιουργού... Εάν το Φως και η φωτιά είναι αρχή της δημιουργίας, τότε με το φως και τη φωτιά θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε, να προσθέσουμε αλλά και να αφαιρέσουμε ή να αλλάξουμε μορφή του σύμπαντος».
Οι προτάσεις του αυτές έχουν εξαιρετικό φιλοσοφικό βάθος. Θυμίζουν ηρακλείτεια φιλοσοφική θεώρηση (ο κόσμος: «αείζων πυρ μέτρα απτόμενον και μέτρο αποσβεννύμενον») άλλ’ αντιστοιχούν και σε θέσεις και δεδομένα της σύγχρονης φυσικής επιστήμης (θεωρία σχετικότητας, απόψεις περί «αενάου σύμπαντος» αλλά και απόψεις περί του κινδύνου του «θερμοδυναμικού τέλους του σύμπαντος» καθώς γράφει: «το φως είναι λίγο και θα τελειώσει... τρέξε, τρέξε»). Επίσης η χρησιμοποίηση τριγωνικών σχημάτων στα έργα του δεν μας υπενθυμίζει και τις πλατωνικές – βλ. πυθαγόρειες – θέσεις περί των τριγώνων ως βάσης της δημιουργίας των όντων;
Είναι ολοφάνερο ότι στον μεγάλο καλλιτέχνη το στοιχείο του φωτός έχει καθοριστική σημασία για το έργο του αλλά και για τη σκέψη του. Η καλλιτεχνική του δημιουργία αντιστοιχεί σε παλλόμενη συμπαντική σκέψη και φιλοσοφικές συλλήψεις που πλησιάζουν αλήθειες διαισθητικά. Και στο σημείο αυτό δεν θα είναι υπερβολή αν πούμε ότι σ’ αυτές τις συλλήψεις υποβοηθείτο και από υπόγειες διεργασίες και επικοινωνιακές γέφυρες ασυνείδητου, κατάσταση που χαρακτηρίζει τους μεγάλους δημιουργούς. Η αλήθεια του φωτός αποτυπώνεται αισθητικά στο γλυπτό του, ενώ η χρήση τριγώνων στα έργα του (τρίγωνο προς επάνω: αισιοδοξία, τρίγωνο προς τα κάτω: απαισιοδοξία, όπως σωστά επισημαίνει ο εμβριθής μελετητής του έργου του, Βασίλης Φιοραβάντες) εκφράζουν μια διαλεκτική πάλης ανάμεσα στη δυνατότητα δημιουργικού βηματισμού και στην αποδοχή της ήττας, της παραίτησης, της ματαιότητας κάθε επαναστατικής προσπάθειας. Και θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέρουμε τι έγραψε και για το τελευταίο σημαντικό του γλυπτό, Η Τελευταία Ενόραση, (που θα μπορούσε να θεωρηθεί και προφητικό για τον απρόσμενο θάνατό του): «Αν μείνεις μέσ’ το σκοτάδι, γράψε ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ». Η δυναμική της διαλεκτικής ανάμεσα στο σκοτάδι και το φως κορυφώνεται κι αφού η «ψυχή είναι φως», το φως μπορεί ν’ αναδυθεί και ν’ ανοίξει δρόμους ακόμη και μέσ’ απ’ το σκοτάδι!
Αισιόδοξο ή απαισιόδοξο το μήνυμα του μεγάλου γλύπτη; Δεν μπορούσε εύκολα ν’ απαντήσουμε, αλλά οπωσδήποτε συμβολικά αφήνει περιθώρια για δυνατότητες να «δημιουργήσουμε» ένα νέο κόσμο, «ν’ αλλάξουμε μορφή του σύμπαντος», όπως ο ίδιος λέγει. Καθοδηγητές μας: το «Φως και η Φωτιά», όπως ο ίδιος πάλι λέγει. Η πίστη του σ’ αυτά τα θεμελιακά στοιχεία λέει τα πάντα. Και με αυτή τη φωτεινή του διάσταση δικαιούμαστε να τον θυμόμαστε, να τον τιμούμε και να εμπνεόμαστε από αυτόν!
* * *
Η προλέγουσα συνείδηση1 του Γεράσιμου
Σκλάβου
της Σοφίας Αράβου-Παπαδάτου, Δρ. Κοινωνικής Ψυχολογίας, ΚριτικόςΤέχνης
«Εν αρχή ην..» οι Ευχαριστίες στον καθηγητή Βασίλη Φιοραβάντε για την τιμητική πρόσκληση να συμμετέχω σ΄αυτήν την εκδήλωση. Ο χώρος που μας φιλοξενεί, ο Φ.Σ.Παρνασσός, αλλά και ο ίδιος ο καλλιτέχνης ο γλύπτης Γεράσιμος Σκλάβος που τιμούμε σήμερα, είναι δύο a priori ποιοτικά εχέγγυα, αλλά και αλιείς της υψηλής ευθύνης που έχουμε, να γίνουμε όλοι κατανοητοί και παράλληλα ευχάριστοι. Κατανοητοί σ’ αυτούς που μας ακούν σήμερα παρόντες αρχικά, σε όλους εσάς, αλλά και στους υπόλοιπους που θα ακολουθήσουν διαδικτυακά, ψηφιακά και με όλα τα σύγχρονα μέσα που θα μας δεχθούν.
Αυτή είναι πάντα η μεγάλη δική μου αγωνία, το καταθέτω, να μιλήσω απλά, να γίνω κατανοητή από τον μπακάλη της γειτονιάς μου που θα ενδιαφερθεί, μέχρι τον Ακαδημαϊκό, μέχρι τον καλλιεργημένο μορφωμένο, αλλά κυρίως από τους ειδικούς αγράμματους, τους μη καλλιεργημένους μορφωμένους,2 όπως μας αποκαλεί ο Γάλλο-Ρουμάνος Κοινωνικός Ψυχολόγος (S. Moscovici), που μελέτησε την Επιρροή των Πρωτοπόρων Μειονοτήτων όπως είναι ο Γ. Σκλάβος. Ειδικούς αγράμματους λοιπόν μας λέει, ότι είμαστε οι περισσότεροι μορφωμένοι σήμερα και χωρίς καθόλου να φταίμε. Με μικρό μερίδιο ατομικής ευθύνης, και με τη μερίδα του λέοντος να ανήκει στη συλλογική ευθύνη. Να το πούμε και αλλιώς, είναι η Παιδεία που κάνει το Λόγο κομμάτια, χωρίς διεπιστημονικότητα. Ιδιαίτερα όσο ανεβαίνουμε στις εκπαιδευτικές βαθμίδες και πρέπει αποκλειστικά να εξειδικευτούμε, χωρίς απαραίτητα να μπορούμε και μεταξύ μας να συνεννοηθούμε.
--------------------------------
Ο Γεράσιμος Σκλάβος, έχει κάνει μακρύ διανοητικό και καλλιτεχνικό ταξίδι παρά το νεαρό της ηλικίας του, παρά τον πρώιμο θάνατό του, στα σαράντα του χρόνια. Το γιγάντιο γλυπτό του 2.5 μέτρα ύψος και 700 κιλά βάρος, «Η φίλη που δεν έμεινε», μετακινείται μέσα στο σκοτάδι από πτώση του ρεύματος και τον καταπλακώνει. Αυτό το έργο, ημιτελές, βρίσκεται σήμερα στο Κέντρο Μοντέρνας Τέχνης Ζωρζ Πομπιντού στο Παρίσι.
Αφού κυρίαρχο στοιχείο στα γλυπτά του όπως θα δούμε, είναι το τρίγωνο, ας μιλήσουμε κι εμείς με τρίγωνα.
Το πρώτο Τρίγωνο της ζωής του
Το μεγάλο Τρίγωνο της ζωής του έχει κορυφές σε τρεις τόπους, Κεφαλονιά-Αθήνα-Παρίσι . Αντίστοιχα, στην Κεφαλονιά που γεννιέται, σημαίνει, Αγροτιά- φτωχή Οικογένεια-Θρησκευτικές και λαϊκές επιρροές, που όμως τον χρωματίζουν με αυθεντικότητα.
Στην Αθήνα, `που σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών από το 1950-56, δέχεται την επίδραση του κλασσικισμού και των παραδοσιακών τεχνοτροπιών της εποχής, με αποθέωση του νατουραλισμού και την απεικόνιση μορφών.
Στο Παρίσι με υποτροφία το 1957, μπαίνει στην εξελικτική δίνη του κοσμοπολιτισμού, του μοντερνισμού, της ανήμορφης ζωγραφικής και γλυπτικής, όπως μας λέει ο Βασ. Φιοραβάντεςς, που τον μελετά από όταν κάνει ο ίδιος τη διδακτορική του διατριβή στη Σορβόννη. Στο Παρίσι ο Σκλάβος περνάει σε άλλη διάσταση, περνάει στην Αισθητική Αφαίρεση, στο Μινιμαλισμό αλλά παράλληλα και στις πνευματικές-σπιριτουαλιστικές αναζητήσεις. Στρέφεται και ζητάει απαντήσεις στην αρχαιοελληνική κλασσική περίοδο, του Πολιτισμού, της Φιλοσοφίας και της Γλώσσας.
Ας φύγουμε όμως από τους τόπους και ας περάσουμε σε κοινωνικές δομές που τρέχουν στα χρόνια του καλλιτέχνη, που έρχονται από παλιά, μέχρι τις μέρες μας, ιστορικά και ιδεολογικά.
Το Κοινωνικό Τρίγωνο και οι Κοινωνιοψυχολογικές του ερμηνείες
Η Ελλάδα μπορεί να έχει χρυσές ρίζες στην αρχαιότητα, κουβαλάει όμως και 400 χρόνια τουρκοκρατίας στην πλάτη της. Ο Σκλάβος ως Επτανήσιος γράφει διαφορετικά στο συλλογικό ασυνείδητο, όπως αυτό ορίζεται από τον Karl Jung, τον μεγάλο ψυχαναλυτή. Το ασυνείδητό του γράφει, Ενετοί, Γάλλοι και Άγγλοι κατακτητές, γράφει Ριζοσπάστες της Κεφαλονιάς που τινάζουν τους ζυγούς και οδηγούν στην Απελευθέρωση και στην Ένωση των Επτανήσων με την υπόλοιπη Ελλάδα.
Μπορεί η Ευρώπη να βάζει ένα κενό στους Έλληνες για την περίοδο του Διαφωτισμού, όμως ο Σκλάβος έχει προπάτορες, όπως όλοι οι Έλληνες, το Ρήγα Φεραίο με τον πατριωτικό του Θούριο, έχει τη Φιλική Εταιρεία, έχει τους Έλληνες της Διασποράς που γεμίζουν τα πολιτισμικά κενά, έχει ακόμα τη Γαλλική Επανάσταση με τα ιδανικά του Ανθρωπισμού, της Ισότητας και της Ελευθερίας.
Στις Παγκόσμιες Συγκρούσεις της εποχής, όχι πάντα αιματηρές, κονταροχτυπιούνται Αγροτιά και Εκβιομηχάνιση, με επικράτηση της δεύτερης. Κονταροχτυπιούνται Μαρξισμός και Καπιταλισμός, με μοίρασμα του κόσμου στις αναμετρήσεις του Ψυχρού Πολέμου. Η εμφάνιση όμως του Ναζισμού και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μετακινεί Κοινωνικούς Ψυχολόγους με Εβραϊκές ρίζες, που πάνε στην Αμερική, προκειμένου να γλυτώσουν το δρεπάνι της γενοκτονίας. Πριν την έναρξη και μετά τη λήξη του πολέμου, εργάζονται πυρετωδώς για να συνέλθουν οι γονατισμένες οικονομίες. Μελετούν την ΠΕΙΘΩ, τη Συμμόρφωση στην Πλειοψηφία και τους ισχυρούς, την Υποταγή στην Εξουσία και την Αυθεντία. Η ομοφωνία γίνεται απαραίτητη προϋπόθεση που οδηγεί βέβαια στην πτώση του διαστημόπλοιου Challenger π.χ. όπως και σε άλλες λανθασμένες αποφάσεις. Προτιμούν να χάσουν ομόφωνα όλοι μαζί, παρά να αναδειχθούν μειοψηφικοί διαφωνούντες. Λέγεται Παραδοσιακή Κοινωνική Ψυχολογία, ο λειτουργισμός που βοηθά στο marketing με μοντέλα επιρροής foot at the door και door at the face π.χ. Η Οικονομία και οι αριθμοί ευημερούν, οι Άνθρωποι όμως όχι!
Τότε, κοντά στο 60, εμφανίζονται τα Κοινωνικά Κινήματα, που διεκδικούν Ανθρώπινα Δικαιώματα, Ισότητα και Ευημερία. Εμφανίζεται παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Ψυχολογία της κεντρικής Ευρώπης, της ΕΠΙΡΡΟΗΣ που μελετάει τις διαφωνούσες Minorities (Στα γλωσσικά, πλούσια ελληνικά, εκφρασμένο με δύο λέξεις, Μειοψηφίες-Μειονότητες). Οι Μειονότητες4,5 ακόμα και του ενός ατόμου, συγκρούονται κοινωνιογνωστικά, διαλεκτικά, με θέσεις-αντιθέσεις, υπέρ και εναντίον των συγκρουόμενων μερών. Δεν εξασφαλίζουν βεβαιότητα, αντίθετα δημιουργούν ρευστή αβεβαιότητα. Στόχος η χειραφέτηση και η Κοινωνική Αλλαγή. Το προφίλ του Γ. Σκλάβου, όπως προκύπτει από τα κείμενα του1 συνάδει με αυτό των πρωτοπόρων νεωτεριστών. Εσωστρεφής, δε μιλάει πολύ, δεν ετεροκαθορίζεται, δεν πάει με την πλειοψηφία που χαρίζει βεβαιότητα και ασφάλεια. «Μην ασχολείστε με τη γνώμη των άλλων», γράφει. «Συνθέστε τα πάντα», «Είμαι ευαίσθητος», «Μη Φοβάσαι» μονολογεί και προτρέπει παράλληλα! Η Πρωτοπορία των Μειονοτήτων προηγείται και δημιουργεί το Zeitgeist-το πνεύμα των καιρών που έρχεται!
Πως θα εμποδίσουμε τις μειονότητες που πάνε κόντρα στις βεβαιότητες; Σκέφτεται ο Συντηρητισμός που δεν θέλει καθόλου τις αλλαγές. Έτσι, οι μειονότητες Ψυχολογιοποιούνται μία έννοια που τεκμηριώνει ερευνητικά γύρω στο 1970, ο Έλληνας Κοινωνικός Ψυχολόγος αφυπηρετήσας πλέον καθηγητής Σ. Παπαστάμου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, «εμιγκρές» στο Παρίσι, όπως αποκαλεί ο Β. Φιοραβάντες όλους τους αλλοδαπούς μαζί και τους Έλληνες που καταφεύγουν εκεί, στη Σχολή του Παρισιού, Επιστήμονες, Φιλόσοφοι, Καλλιτέχνες και Διανοητές.
Η Ψυχολογιοποίηση4, για να επιστρέψουμε, αποδίδει τις πρωτοπόρες ιδέες, όχι στην Ιδεολογία, αλλά στα ατομικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά, αποδυναμώνοντας την Επιρροή των Μειονοτήτων. Είναι αλαφροίσκιωτοι, λένε, ή… θέλουν απλά να ηγηθούν, να εξουσιάσουν, είναι νάρκισσοι, έχουν κατακτητικές βλέψεις κ.α. πολλά.
Ακριβώς όπως η Ψυχιατρικοποίηση του Σταλινισμού, ακόμα πιο ακραία εκεί, χρήζει τους αντικαθεστωτικούς «τρελούς» και τους κλείνει στα Ψυχιατρεία.
Η Κοινωνική Ψυχολογία, είναι το continuum ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, δεν ρωτάει ευθέως, όπως οι δημοσκοπήσεις, ανακαλύπτει πειραματικά, συνειρμικά και με αναλύσεις περιεχομένου κειμένων, την κρυμμένη λογική της πραγματικότητας. Χωρίζει διευκολυντικά-μοντελικά κάθε φαινόμενο, σε 4 επίπεδα. Ενδοατομικό – Διατομικό - Διομαδικό και Ιδεολογικό-Αναπαραστασιακό. Η Επιρροή και οι Αναπαραστάσεις που όλοι κουβαλάμε μέσα μας, ανήκουν στο 4ο Επίπεδο της Ιδεολογίας.
Ο Βασ. Φιοραβάντες λέει συνέχεια στα γραπτά και στα βιβλία του, ότι δε φτάνει η Αισθητική ανάλυση για τον Σκλάβο, πρέπει να συμμετέχει η Ιστορική και Κοινωνική πλαισίωση της εποχής, όπως και η Φιλοσοφία. Ίσως πρέπει να συμμετέχει και η Κοινωνιοψυχολογική ανάλυση, θα λέγαμε εμείς.
Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο Παρίσι, ο Μοντερνισμός λ.χ, είναι Πρωτοπορία μέσα στον Νατουραλισμό. Ο Σκλάβος είναι Πρωτοποριακή Μειονότητα του ενός ατόμου που εφευρίσκει την Τηλεγλυπτική, καίγοντας τα σκληρά πετρώματα, ροζ πορφυρίτη Αιγύπτου, γρανίτες, μάρμαρα κ.α, με φλόγα οξυγόνου-ασετυλίνης 3000 0 Κελσίου. Η εφεύρεσή του γίνεται πατέντα κατοχυρωμένη στο Υπουργείο Βιομηχανίας της Γαλλίας. Επινοεί ακόμα σύστημα φακών για τη συγκέντρωση του ηλιακού φωτός, ενέργεια για το γλυπτικό του καμινέτο. Η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν τον εμπνέει, ο χωρόχρονος σε σχέση με την ταχύτητα του φωτός. Ζητάει συνέχεια ερμηνείες και λύσεις!
Οι ενεργές μειονότητες όμως προκαλούν μόνιμη ιδεολογική μεταστροφή, αυτός είναι ο κίνδυνος που τρέμουν οι παγιωμένες εξουσίες. Δεν παρέχουν βεβαιότητα και ασφάλεια όπως οι εξουσίες. Χαρακτηριστικό τους είναι η αβεβαιότητα. Επηρεάζουν λιγότερους, στην αρχή, δημιουργούν λανθάνοντες οπαδούς που δεν εναντιώνονται εμφανώς στις αυθεντίες, για το φόβο των κυρώσεων και της περιθωριοποίησης, ενώ σταδιακά φέρνουν την πολυπόθητη κοινωνική αλλαγή, αν την φέρουν.
Η Πραγμοποίηση για να δανειστώ από τον Βασίλη Φιοραβάντε, τον Λούκατς και τον Λυσιέν Γκολντμάν, είναι η στροφή του σύγχρονου ανθρώπου στα υλικά αγαθά, στην κατανάλωση, την παγκοσμιοποιημένη απρόσωπη κοινωνία και την ποσότητα σε βάρος της ποιότητας. Αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Σκλάβος αναζητά την Ουτοπία και μετατρέπεται σε Τραγική Συνείδηση των Αδιεξόδων. Δεν είναι εύκολο να βγεις από το γρανάζι του ορθολογισμού και της σύγχρονης μορφής παραγωγής που βιώνουμε. Είναι τραγικό να οραματίζεσαι κάτι που δεν μπορείς να μοιραστείς και να εφαρμόσεις.
Ο Γεράσιμος Σκλάβος του 4ου αναβαθμού(;) Όλα σε Υπερθετικό βαθμό!
Ερχόμαστε λοιπόν καταληκτικά, στα ενδότερα Φιλοσοφικά και Ψυχολογικά-Ψυχαναλυτικά του Γεράσιμου Σκλάβου, από όσο μπορούμε να κατανοήσουμε από τα γραπτά του. Μήπως εντέλει μελετώντας τον, συντεταγμένα όπως εισηγείται ο Βασ. Φιοραβάντες, μήπως αποκρυπτογραφήσουμε και την τεχνοτροπία του; Τα ακίνδυνα τρίγωνα του- από βέλη, όπως τα χαρακτηρίζει, αυτήν τη συμμετρία που καταφέρνει, μπαίνοντας στα ενδότερα της ύλης, με βοηθό του τη Φωτιά και πάντων γεννήτορα το Φως.
Ο Σκλάβος πιθανότατα καταλαμβάνεται από τις αρχαιοελληνικές «Ιερές Μανίες»6, μακράν απέχοντας από την παθολογία της ψυχικής νόσου, όπως πίστευαν οι Αρχαίοι Έλληνες.
1. Ποιητική μανία που αποδιδόταν στις Μούσες (Ο Σκλάβος γράφει σε ποιητικό λόγο στο κείμενο του 1957)
2. Τελετουργική μανία, που αποδιδόταν στο θεό Διόνυσο (Δημιουργεί συνεχώς γλυπτά με τελετουργική τεχνική ακατάπαυστα, αφήνοντας πλήθος έργου μέσα στη σύντομη ζωή του)
3. Μαντική μανία, που αποδιδόταν στο θεό Απόλλωνα (Η προλέγουσα συνείδηση, ως πρόβλεψη και ενόραση που τον χαρακτηρίζει. Δημιουργεί το έργο «Δελφικό Φως» στο χώρο που λατρεύεται ο Απόλλωνας. Αυτήν την ανεστραμμένη πυραμίδα, ως γιγάντιο, παγκόσμιο δέκτη του Φωτός ή και του πεσιμισμού που τον βαραίνει
4. Ερωτική μανία που αποδιδόταν στην Αφροδίτη, ανώτερη όλων. Πρόκειται για ενορατικό στάδιο, που οι λέξεις είναι φτωχές έως ανύπαρκτες μπροστά στο βίωμα. Δημιουργεί εξωλεκτικά τα γλυπτά του θέλοντας να μεταφέρει το μήνυμα που συλλαμβάνει και δεν μπορεί λεκτικά να το πει, όπως και κανείς δεν μπορεί να το περιγράψει. ( Ο 4ος Ερωτικός αναβαθμός, μετατρέπει τον άνθρωπο από Φιλόσοφο σε Σοφό)6. 1oς αναβαθμός εξάρτηση από ένα σώμα. 2ος αναβαθμός αγάπη για πολλά σώματα όχι πολλαπλές σχέσεις αλλά το κάλλος καθεαυτό, 3ος αναβαθμός αγάπη της ψυχής και 4ος υπέρβαση ενόραση, μια Ομηρική νέκυια κάθοδος στον Άδη και επιστροφή, για να υπηρετήσει κανείς τις τέχνες και τα γράμματα. Το υπέρτατο βίωμα του ανθρώπου, ένας Ίμερος του Παιδαγωγικού Έρωτα, νίκη σε άθλημα Ολυμπιακό!
Ο Σκλάβος συγκρούεται εξωτερικά με τα κοινωνικά δρώμενα και εσωτερικά πιθανόν βιώνει το Πέρασμα στο ασυνείδητο όπως περιγράφεται από τους δύο μεγάλους ψυχαναλυτές του 20ου αιώνα Σίγκμουντ Φρόϋντ και Ζακ Λακάν6, που αναδύεται στα όνειρα και στον Λόγο, όπως μας έδειξαν αντίστοιχα. «Ο χειρότερος εχθρός μας είναι ο ίδιος μας ο εαυτός» λέει ο Σκλάβος. «Το ταχύτερο μέσο είναι η σκέψη μας», συνεχίζει.
Η σκέψη αποκτά ταχύτητα κυβερνητικού τύπου, μας λέει ο Λακάν, επινοώντας τη λέξη synthom-σύμπτωμα, τη συνεχή δημιουργία, τη μετουσίωση, που όπως ο Σκλάβος δεν μπορεί να σταματήσει ούτε λεπτό. Όπως ο «Οδυσσέας», synthom-σύμπτωμα του Τζαίημς Τζόυς, που τον οδηγεί να γράφει ακατάπαυστα, προκειμένου να αντισταθμίσει το έλλειμμα του Πατρός στον τριπλό «Βορόμειο κόμβο» Φαντασιακού-Συμβολικού-Πραγματικού.
Μήπως οι πέτρες είναι ο δικός του «κοπανητής» όπως έκαναν οι διανοητές για να- γειώνονται από τις σκέψεις πάνω στο ιπτάμενο νησί Λαπούτα7 , στα ταξίδια του Γκιούλιβερ ;Τα ρούχα τους είχαν ζωγραφισμένα αστερισμούς και γεωμετρικά σχήματα, τρίγωνα, τετράγωνα….
Ο Γερ. Σκλάβος όμως βιώνει και τη Θεολογική Ενόραση. Δεν είναι απαραίτητα Άθεη η Μοντέρνα Τέχνη, μας λέει ο Βασ. Φιοραβάντες. Οι Καντίνσκυ, Μοντριάν, Μάλεβιτς πίστευαν στο Θεοσοφισμό.
Η Τηλεγλυπτική του με φωτιά, λέμε εμείς, το κάψιμο της πέτρας, ίσως είναι η δική του «Καιομένη και μη αναφλεγομένη Βάτος» που βλέπει ο ποιμένας Μωυσής και περιγράφεται στην Αγία Γραφή. Ίσως ο ρόζ πορφυρίτης Αιγύπτου, η σκληρή πέτρα που χρησιμοποιεί, ίσως παραπέμπει συμβολικά, συνειδητά ή ασυνείδητα, στον τόπο που αποκαλύφθηκε ο Θεός στον καλό ποιμένα.
Ο Σκλάβος όμως φθάνοντας πιθανόν σε ερμηνευτικά και κοινωνικά αδιέξοδα, σε έναν κόσμο που καταρρέει ηθικά, δεν καταφεύγει στη λύση για τα ανερμήνευτα με την πρώτη ματιά - Inexpicable de prime abord- δεν καταφεύγει στην υπερβατική διαισθητική ερμηνεία που σώζει ή μήπως αυτό ακριβώς κάνει; Πρέπει να ερευνηθεί! Δεν είμαστε οι άνθρωποι μόνο κυτταρικός βιολειτουργισμός, είμαστε τα Υπερ-Φύσιν Ζώα7, όπως μας αποκαλεί ο Γάλλος Κοινωνικός Ψυχολόγος Jeanne Pierre Deconchy.
Οι πιθανές απόπειρες αυτοκτονίας και ο θάνατός του επίσης, που πιθανολογούνται από πολλούς, πρέπει να διερευνηθούν, για να μην υποβαθμιστεί το έργο του από την Ψυχολογιοποίηση των κατεστημένων Συντηρητικών ή από την Ψυχιατρικοποίηση των Δογματικών του Σταλινισμού.
Υπάρχει και κάτι ακόμα. Εάν κρατηθεί το έργο του μεταξύ λίγων και «εκλεκτών» διανοητών, εντάξει! Εκεί πιθανόν όλα αντέχονται!
Ο Σκλάβος όμως ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ (από τον Άδη) και αναζητά στη Φυσική και τον Αϊνστάιν τις λύσεις. Ο θάνατός του ήταν ατύχημα. Τι μας λέει η Ελένη Αρβελέρ, η Ελληνίδα τ. πρύτανης της Σορβόννης; Mind your step-Πρόσεχε το βήμα σου, πρόσεχε πού πατάς.
Εάν όμως θέλουμε να τον παρουσιάσουμε στον πολύ κόσμο, πρέπει να θυμηθούμε τις μιμητικές αυτοκτονίες που ακολούθησαν, μετά το έργο του Γκαίτε, «Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου», την περίοδο του Ρομαντισμού τον 18ου αιώνα, όπου ο ήρωας αυτοκτονεί από έρωτα.
Αντίθετα, τον ίδιο αιώνα, μετά το «Μαγικό Αυλό», όπερα του Μότσαρτ με λιμπρέτο του Σικανέντερ, οι αυτοκτονίες ελαττώνονται. Μύθοι και υπερβάσεις, μαγικά καμπανάκια, νεράϊδες και ο μαγικός αυλός, σώζουν τους απλούς ανθρώπους, σώζουν τον απλοϊκό ήρωα Παπαγκένο που θέλει να αυτοκτονήσει. Το έργο διαδραματίζεται στην Αίγυπτο, πάλι αναφορές στις δοκιμασίες της Φωτιάς, της Σιωπής και του Νερού. Μήπως ο Σκλάβος πάει βαθύτερα με τη φωτιά στην πέτρα που χρησιμοποιεί, αυτή τη σύγχρονη «βραχογραφία» που μας μιλάει, μήπως πάει βαθύτερα από τον Αρχαιοελληνικό πολιτισμό; Αγγίζει πιθανόν τη μεταφυσική των πυραμίδων και αποδίδει γεωμετρικά τις τομές τους με τετράγωνα και ενσωματωμένα τρίγωνα ή με κύκλους;
Ο Π.Ο.Υ. μας εφιστά την προσοχή9 για το Werther effect και (Papageno) Magic flute effect, πόσο προσεκτικοί πρέπει να είμαστε όταν μιλάμε ή γράφουμε για αυτοκτονίες
Μακάρι να υπήρχε σήμερα, όπως περιγράφει ο Σωκράτης και γράφει ο Πλάτωνας στο έργο του «Φαίδρος»6, μακάρι να υπήρχε ο Αιγύπτιος βασιλιάς Θαμούς, που είπε στον Θευ, εφευρέτη πολλών τεχνών αλλά και της γραφής, «Άφησε εδώ την εφεύρεσή σου και εγώ θα κρίνω αν ωφελεί τους ανθρώπους».
Πεσιμιστικά ο Σκλάβος στο σημερινό αλλοτριωμένο κόσμο πίστευε ότι δεν υπάρχει πολιτικός «Θαμούς».
Ή μήπως ερμηνεύοντας τα κείμενα και τα γεωμετρικά του σχήματα με φωτιά πάνω στην πέτρα έχει κάτι άλλο να μας πει; Μήπως μας δείχνει ένα δρόμο;
Όλοι οι «ζωγράφοι της Κυριακής», όπως αποκαλεί η Αγγλίδα Ψυχίατρος Μάριον Μίλνερ 10 , τους ερασιτέχνες πλην εραστές της τέχνης, κάτι έχουν να πούν πέρα από την αισθητική απόλαυση. Ζωγράφος και η ίδια ανίχνευσε το ασυνείδητο μέσα στις δικές της ζωγραφικές «μουντζούρες» όπως τις αποκαλεί, αρχικά, δημιουργώντας ένα νέο Ψυχαναλυτικό Ρεύμα. Πόσα θα μπορούσαν να ανιχνευθούν μέσα σε έργα καταξιωμένων καλλιτεχνών όπως ο Γερ. Σκλάβος!
Η Βία και τα τύμπανα του Πολέμου γύρω μας, χρειάζονται τα ακίνδυνα τρίγωνα του Σκλάβου, χρειάζονται αντίβαρο την Τέχνη σε κάθε μορφή! Χωρίς εμπορευματοποίηση και βιομηχανοποιημένη κουλτούρα.
Ας αρχίσουμε εξ απαλών ονύχων, από τη θεσμική συμπερίληψή της Τέχνης στην Εκπαίδευση, όχι σαν δευτερεύον μάθημα επιλογής, αλλά ισότιμα με τα υπόλοιπα μαθήματα. Θα είναι μια καλή αρχή!
Η Φωτιά, παλεύεται με τη Φωτιά, λέει η σύγχρονη Κοινωνική Ψυχολογία της εφαρμογής και των υβριδικών μειονοτήτων11,12 , σύνθεση καινοτόμων ιδεών, δεν είναι απαραίτητο να ταιριάζουμε σε όλα. Και η Φωτιά της καταιγιστικής, εύκολης πληροφορίας, της εικόνας, χρειάζεται τη «Φωτιά» του celluloid, του βίντεο και του ψηφιακού κόσμου γενικά, με παραδειγματική αντι-αφήγηση, όπως η ζωή και το έργο του Γεράσιμου Σκλάβου .
Σας ευχαριστώ πολύ
Αναφορές
1. Φιοραβάντες, Β. (2021) Μελέτη για τον Γεράσιμο Σκλάβο. Αθήνα, εκδ. Δίσιγμα
2. Moscovici, S. (1976) Social Influence and Social change. London : Academic press
3. Παπαστάμου, Σ.(2010) Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα, εκδ. Πεδίο
4. Παπαστάμου, Σ. (2011) Ψυχολογιοποίηση. Αθήνα, εκδ. Πεδίο
5. Αράβου -Παπαδάτου, Σ. (2008) «Διαδικασίες επιρροής οδοντιατρικά φοβικών και μη φοβικών ασθενών». Διδακτορική διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Ψυχολογίας
6. Αράβου, Σ. (2005) «Ο Έρωτας αντίστιξη στο Φόβο». Αθήνα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα (εξαντλημένο, διατίθεται από τη συγγραφέα. Βρίσκεται στη βιβλιοθήκη Οδοντιατρικής ΕΚΠΑ. Οδοντιατρική Θεσσαλονίκης. Κοργιαλένειος βιβλιοθήκη Αργοστολίου. Ιακωβάτειος βιβλιοθήκη Ληξουρίου))
7. Deconchy, J. P. (2010) Τα Υπερ-Φύσιν ζώα. Αθήνα, εκδ. Πεδίο
8. Swift, J .(1999) Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ. Αθήνα, εκδ. Καστανιώτης
9. W.H.O. Global Suicide. World imperative Werther effect and (Papageno) Magic flute effect. Writers instructions
10. Milner, M. (2017) «Όταν δεν μπορείς να ζωγραφίσεις, Εμπόδια στην Ψυχολογική
Δημιουργικότητα». Αθήνα, εκδ. Πεδίο
11. Forgas, J., Crano, W., Fiedler, K. (2022). Εφαρμογές της Κοινωνικής Ψυχολογίας. Η συνεισφορά στην αντιμετώπιση προβλημάτων του πραγματικού κόσμου. (επιστημονική επιμέλεια Προδρομίτης, Γ., Παπαστάμου, Σ.) Αθήνα, εκδ. Πεδίο
12. Συλλογικό. Πλειοψηφική και Μειονοτική Επιρροή. (2020). (Επιμ. Παπαστάμου, Σ., Γαρδικιώτης, Αντ., Προδρομίτης, Γ. Αθήνα, εκδ. Πεδίο
13. Yzerbyt V.& Klein.Ol. (2022) Κοινωνική Ψυχολογία. Ψυχολογικές προεκτάσεις. (Επιμ. Παπαστάμου, Σ., Προδρομίτης, Γ., Γκίκα Μ. Αθήνα, εκδ. Πεδίο
* * *
Ο Γεράσιμος Σκλάβος: ένας παγκόσμιος
Έλληνας
Σπύρος Ζαχαράτος, Ποιητής
Λίγα λόγια Μια μαρτυρία κι ένα Ποίημα…
|
Λίγα λόγια
Ο Γεράσιμος Σκλάβος είναι ο μικρός αδελφός του Αλμπέρτο Τζιακομέττι, ή ένας αντίπαλος, που θ΄ αμφισβητούσε την παγκόσμια θέση του.
Την μοιραία χρονιά και τελετή, η Κεφαλονιά αποχαιρετούσε ένα άξιο τέκνο της, οι ειδικοί και η ανθρωπότητα ένα πανανθρώπινο όνειρο. Ήξεραν, ότι, όσοι ακολουθούσαν πίσω του, ήταν μεν ικανοί, αλλά δεν μπόρεσαν ν΄ ακολουθήσουν, την μεγάλη πορεία του Γερασίμου Σκλάβου!
Γλύπτης μιας δημιουργικής Δεκαετίας, αναλογιστείτε ποιος θα ήταν ο όγκος του έργου του, αν η ζωή, του είχε χαρίσει άλλα σαράντα χρόνια, δημιουργικής πορείας. Τι συγκινήσεις, απογειώσεις, ταξίδια ψυχής, θα μας είχε χαρίσει…
Τώρα μας ταξιδεύει μετά δακρύων στις συναντήσεις μας στο κοιμητήριο του χωριού του, αγναντεύοντας το Ιόνιο!
Η μαρτυρία
Για την στιγμή του ατυχήματος από τ΄αδέλφια του έχω μάθει τα εξής:
Την νύχτα που δημιουργούσε στο υπόγειο εργαστήριό του, ένεκα διακοπής ρεύματος και στην προσπάθειά του ν΄ αγγίξει τον πεσμένο διακόπτη κτύπησε την σανίδα που ήταν στηριγμένο το αγαπημένο δημιούργημά του Η φίλη που δεν έμενε και τον καταπλάκωσε…
Σήμερα Η φίλη… φιλοξενείται στο κέντρο πολιτισμού Ζωρζ Πομπιντού.
Ψυχή, φως κι ενέργεια, έννοιες που ορίζουν την πεμπτουσία του έργου του…
Κλείνω με το ποίημα
από τη συλλογή μου Ερήμην, Ερημία,
Εκδόσεις Οδός Πανός 2017
ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ
Μνήμη Γεράσιμου Σκλάβου
Πέτρες που μιλάνε στη θάλασσα
μάρμαρα απ’ τα σπλάχνα της γης·
κορμούς δένδρων από φύση ευλογημένη.
Κλαδιά σα χέρια ή χέρια σαν κλαδιά.
Στο ημιυπόγειο με τους φεγγίτες
δημιουργείς αστροφεγγιά.
Η σιωπή αποχτάει σχήμα
καθώς κι η απουσία.
Το σχήμα ζωή.
Η απουσία ψιθυρίζει στίχους·
απ’ την Οδύσσεια
τα συναξάρια των Βυζαντινών
ή κάποιο δεκαπεντασύλλαβο
στην τελευταία κόχη των Ελλήνων.
Σμιλεύεις όνειρα στους βράχους.
Παίρνεις φιτίλια
απ’ τους δυναμίτες της αδιαφορίας
τα κάνεις ρίζες και κορμιά
για τα γλυπτά σου.
Γεμίζεις τις ρωγμές μας· πεμπτουσία.
Σου χαρίζω μια λέξη – δάφνη
απ’ τον Κάλβο
ένα βότσαλο απ’ το Ιόνιο·
λίγο αλάτι
απ’ τις αλυκές των ματιών μου.
Και τη δύναμη της υπομονής
απ’ τις Μάνες των εξωκλησσιών·
στις ερημιές του Κόσμου.
Σπύρος Ζαχαράτος – Βιογραφικό
Ο Σπύρος Ζαχαράτος γεννήθηκε το 1951 στην Κεφαλληνία. Αποφοίτησε από το Κοργιαλένειο Λύκειο Αργοστολίου. Από το 1973 ζει στην Αθήνα. Παρασκευαστής φαρμάκων στον "Ηράκλειτο" του Κώστα Μανωλκίδη. Για βιοπορισμό σταδιοδρόμησε στα πετρελαιοειδή.
Έχει βραβευθεί σε ποιητικούς διαγωνισμούς και ιδιαίτερα σε διαγωνισμούς στίχου για τραγούδι. Συνεργάστηκε με σημαντικούς συνθέτες και τραγουδιστές.
Είναι μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών (Ε.Ε.Λ.), του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, της Εταιρίας Λογοτεχνών Νοτιοδυτικής Ελλάδας, και της Ένωσης Μουσικών Στιχουργών Ελλάδος (ΕΜΣΕ).
Μέσα δεκαετίας του 1960 στην Κοργιαλένειο βιβλιοθήκη ανακαλύπτει τους Αγίους της ποίησης. Διαλεχτοί φιλόλογοι του δίνουν τα κλειδιά για κόσμους μαγικούς. Έτσι αρχίζει η περιπέτεια της γραφής.
Έκτοτε δημιουργεί συνεχώς, εργάτης των λέξεων, της εμπειρίας μαθητής.
Εξέδωσε έξι ποιητικές συλλογές και αρκετά ποιήματά του μελοποιήθηκαν από μεγάλους συνθέτες όπως ο Λουκιανός Κηλαηδόνης, ο Μίμης Πλέσσας, ο Τάκης Σούκας, Σπύρος Σαμοΐλης, Θωμάς Μπακαλάκος, Μιχάλης Τερζής και ερμηνεύτηκαν από την Άλκηστη Πρωτοψάλτη, την Καίτη Χωματά, τον Ναπολέοντα Κουτουλάκη, τον Βασίλη Πάτσιο κ.ά.
* * *
Η Σημασία της Ελληνικότητας του Γεράσιμου Σκλάβου
Γεώργος Σκλαβούνος, Οικονομολόγος, Κοινωνιολόγος, Ιστορικός ερευνητής
Η σημασία της Ελληνικότητας στο έργο και την αυτοσυνείδηση του Επτανήσιου-Κεφαλλονίτη, Γεράσιμο Σκλάβου, για το Ελληνικό σήμερα.
Ευχαριστίες και συγχαρητήρια για την σημαντική αυτή εκδήλωση και ακόμα ευχαριστίες για την τιμή την χαρά και την ευθύνη να μετέχω σε αυτήν, με την παρέμβαση μου.
Αποδέχομαι τη θέση ότι ο Γεράσιμος Σκλάβος δικαιούται την υψηλή θέση ως του καλύτερου γλύπτη του 20ου αιώνα έστω και μόνον για το έργο του ΤΟ ΔΕΛΦΙΚΟ ΦΩΣ. Το ΔΕΛΦΙΚΟ ΦΩΣ που χαρακτηρίζεται η μετά τον ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ δοκιμή της αλληλεπίδρασης Φωτός και Ύλης,
Ίσως δεν αποτελεί ατύχημα της Ιστορίας η βαθειά σχέση των μεγάλων τέκνων της Επτανήσου με τους Δελφούς. Αναφέρομαι στον Ιωάννη Καποδίστρια, τον Άγγελο Σικελιανό, και τον τιμώμενο σήμερα Γεράσιμο Σκλάβο. Έστω και αν στράφηκαν-προχώρησαν προς τους Δελφούς από διαφορετικές αφετηρίες, από διαφορετικά μονοπάτια.
Δεν είναι καρπός της τύχης το όραμα του Καποδίστρια για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό ως Δελφούς της Οικουμένης, για μια Ελλάδα αφιερωμένη στον παγκόσμιο διάλογο για την Ειρήνη, τις επιστήμες τον πολιτισμό και τις τέχνες. Μια Ελλάδα διεθνώς αναγνωρισμένη ως ουδέτερη και ιερή. Δεν είναι καρπός της τύχης το Δελφικό όραμα και το Δελφικό Έργο του Άγγελου Σικελιανού και ασφαλώς δεν είναι καρπός της τύχης το Δελφικό φως του Γεράσιμου Σκλάβου, η Ελληνικότητα του έργου και της συνείδησης του Γεράσιμου Σκλάβου.
Κατά πολύ ενδιαφέρουσα συγκυρία που αποκαλύπτει την αντιφατικοτατη πορεία της ιστορίας η δημιουργία του ύψιστης αναγεννητικής και ζωοδότρας σημασίας αυτού έργου (το δεκάμηνο μεταξυ1965- 1966) συμπίπτει , χρονικά με μια ιστορική στιγμή πολιτικής και ηθικής παρακμής της Νέο-ελληνικής ιστορίας, την ιστορική στιγμή της αποστασίας του 1965 και της κατάλυσης της μεταπολεμικής δημοκρατικής άνοιξης στην Ελλάδα.
Αναφορές στην και καταγραφές της Ελληνικότητας του Σκλάβου.
Η Ανθολόγηση που ακολουθεί διαμορφώθηκε από το ευρύτερο δυνατό φάσμα εκπεφρασμένων απόψεων στο θέμα και περιλαμβάνει./
Αφιέρωμα της Ακαδημίας Αθηνών έκτακτη Συνεδρίαση ./18 Μαρτίου 1997.
Αφιέρωμα του Ριζοσπάστη Γενάρης 2008 Του αοίδιμου Βασίλη Πλάτανου.
Μια προσωπική Μαρτυρία για την ζωή και το έργο του ενός ανθρώπου που μοιράστηκε με τον Σκλάβο την φιλική ζωή την παιδικής και την εφηβικής ηλικίας στο χωριό που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Κεφαλονιά της κ Νελλης Κωνσταντακη Χιόνη του 1953.
Τη θαυμάσια Μελέτη του Εισηγητού μας Βασίλη Φιοραβάντε με τίτλο Μελέτη για τον Γεράσιμο Σκλάβο και το έργο του, Αφαίρεση Τραγικότητα Μοντερνισμός/Εκδόσεις Δίσιγμα 2021.
Από την αφιερωμένη στον Σκλάβο έκτακτη Συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών . 18 Μαρτίου 1997 (ομιλία Ακαδ Χρύσανθου Αθ. Χρήστου).
… «Με αφετηρία βιώματά του και την έμφαση στο αρχετυπικό, το καθολικό και το διαχρονικό, μια γλυπτική του ελληνικού φωτός.
Ευρωπαίος καλλιτέχνης που παραμένει Έλληνας ο Σκλάβος, κατόρθωσε να συνδυάσει καθοριστικά χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής με σύγχρονες αναζητήσεις για να δώσει έργα που διακρίνονται για την ρωμαλεότητα και την μνημειακότητά τους, την εσωτερική τους δύναμη και την εκφραστική τους αλήθεια. Και είναι χαρακτηριστικό το ότι όλοι σχεδόν οι ξένοι μελετητές που ασχολήθηκαν με το έργο του τονίζουν τον περισσότερο ελληνικό χαρακτήρα της γλυπτικής του όχι μόνο των πρώτων περιόδων, όταν έχει σαν αφετηρία την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά και των τελευταίων του έργων, όταν κινείται σε ένα καθαρά προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα στο οποίο συνδυάζει κονστρουκτιβιστικές αξίες και εκμεταλλεύεται τον ρόλο του φωτός. Η Μπεατρίς ντε Αντία θα σημειώσει «η αδυναμία του Σκλάβου για τη φύση επιβεβαιώνει πόσο σημαδεύτηκε από την ελληνική καταγωγή του. Από εκεί προέρχεται ο κλασσικισμός του. Περισσότερο από κάθε άλλο είχε την αίσθηση του ωραίου και της αναλογίας»[1] και ο Τζώρτζ Μπουντέιλ θα γράψει «το έργο του Σκλάβου αποκαθιστά τη σχέση του ελληνικού πολιτισμού με τη λογική ανάλυση της ύλης και σχηματίζει μια γέφυρα ανάμεσα στην παράδοση και το παρόν. Και μιλώ για παράδοση και όχι για παρελθόν, γιατί η παράδοση που αναπηδά από το έργο του είναι ζωντανή. Και μιλώ για παρόν και όχι για επικαιρότητα, γιατί ο Σκλάβος στην εποχή μας είδε ό,τι έχει διάρκεια»[2]. Ακόμη ο Ραϋμόντ Κονιά θα παρατηρήσει για έργα του, «προαισθανόμαστε μιαν ενθύμηση ελληνικών ναών, ψηλούς και κομψούς κίονες χαρακωμένους από αυλάκια που αιχμαλωτίζουν το φως.
ενώ ο Μαρίνος Καλλιγάς θα τονίσει το ότι «ο Σκλάβος ήταν ένας σύγχρονος ευρωπαίος καλλιτέχνης αλλά μαζί – κι αυτό είναι το σημαντικό- Έλληνας καλλιτέχνης όχι μόνο από καταγωγή αλλά και στην καλλιτεχνική του έκφραση»[3].
Και από τον επίλογο του αφιερώματος της Ακαδημίας στον Σκλάβο.
Η επισκόπηση μερικών από τις πιο χαρακτηριστικές και σημαντικές εργασίες του Σκλάβου μας επιτρέπει να προχωρήσουμε και να συνοψίσουμε τα συμπεράσματα αυτής της προσπάθειας. Ό,τι διαπιστώνεται χωρίς δυσκολία είναι ότι με την γλυπτική του έχουμε μια γνήσια ελληνική φωνή. Και αυτό όχι γιατί τονίζεται από τον ίδιο όταν γράφει:
«Είμαι Έλληνας και αισθάνομαι δεμένος με την πατρίδα μου. Εδώ συνειδητοποίησα για πρώτη φορά την επιτακτική ανάγκη να γίνω γλύπτης χωρίς να ξέρω τότε ακόμη, τι θα πει τέχνη»[4]. Ούτε γιατί αυτό αναγνωρίζεται από τους πιο σημαντικούς μελετητές που αναφέρονται στο έργο του. Αλλά γιατί καθαρά ελληνικά είναι τα χαρακτηριστικά της γλυπτικής του, από την θεματογραφία στο μορφοπλαστικό λεξιλόγιο, τον χαρακτήρα των προσπαθειών του και τον ρόλο του φωτός στις αναζητήσεις του. Στην θεματογραφία του για την μόνιμη μελέτη του της ανθρώπινης μορφής, στο λεξιλόγιό του για τον τονισμό του μέτρου της λιτότητας και της ευγένειας των μορφών του, για την αξιοποίηση του φωτός, για την τάση του για το καθολικό, το αρχετυπικό και το διαχρονικό.
Μια επίσης ενδιαφέρουσα αναγνώριση της Ελληνικότητας του έργου και της συνείδησης του Σκλάβου... Ριζοσπάστης Σάββατο –Κυριακή 5-6 Γενάρη 2008/Πολιτισμός.
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ
Ένας μεγάλος γλύπτης
Τρία γλυπτά έργα σημαδέψανε τη ζωή και την καλλιτεχνική σταδιοδρομία του οιστρήλατου Κεφαλλονίτη γλύπτη Γεράσιμου Σκλάβου. (Ανάγκη να προηγηθεί η αισθητική επανάσταση της τεχνολογικής).
Στο «κύτταρό» του, η ελληνική παράδοση
Το ένα έργο τιτλοφορείται «Δελφικό Φως», σε πεντελικό κάτασπρο μάρμαρο (1965 - 66), σχετικά με το οποίο ο καλλιτέχνης έγραψε: «Στους Δελφούς λαμπάδιασε η ψυχή μου./ Τα σκήπτρα κατέχει το φως/. Τα σκήπτρα κατέχει το φως./ Πρέπει να τρέξεις/ γιατί το φως είναι λίγο/ και θα τελειώσει./ Τρέξε τρέξε/ μοιράζουν το φως/ κι είσαι μόνος».
.. Δυο εμπειρίες είχα για το έργο και τη ζωή του Σκλάβου. Με τη μεγάλη του έκθεση, στην Εθνική Τράπεζα (Μέγαρο Μελά, Αθήνα) και στο Πολιτιστικό Κέντρο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (Θεσσαλονίκη), με τίτλο: «Σκλάβος: ο γλύπτης που έκανε την ύλη πνεύμα», σε επιμέλεια της ιστορικού της Τέχνης, Ντόρας Ηλιοπούλου - Ρογκάν.
|
Το έργο του Σκλάβου χαρακτηρίστηκε από την προσωπική του τεχνική στη γλυπτική, με φλόγα από οξυγόνο κι ασετιλίνη στο χαλκό, γλυπτική πάνω σε σκληρές πέτρες (γρανίτη, χαλαζίτη, πορφυρίτη, μάρμαρο) και με την «καθολική εννόηση - ταύτιση της έννοιας της δημιουργίας με την έννοια της ενέργειας». Εγραφε: «Τα πάντα είναι σύνθεσις/ περισσότερη αγάπη».
Στο «κύτταρό» του, η ελληνική παράδοση
Πρώτη εμπειρία μου, συγκλονιστική: Έχοντας γυρίσει από το βουνό «Κατσίκα», στη Χαλκιδική, στο Παλαιοανθρωπολογικό Σπήλαιο Πετραλώνων, πήγα στην έκθεση και είδα τα γλυπτά του Σκλάβου. Μες στα μάτια μου ήρθανε, σαν αστραπή, τα σχήματα, οι ρυθμοί που δημιούργησαν οι σταλακτίτες και σταλαγμίτες στο Σπήλαιο Πετραλώνων, εδώ κι εκατομμύρια χρόνια. Τρίγωνα, τετράγωνα, ρόμβοι, κύκλοι, γεωμετρικά, κυψελικά, βαθουλώματα που «σμίλεψε» η πάνσοφη φύση. Περίεργα πετρώματα, όλο μυστήριο, έκσταση, επιβλητικότητα, «μαγικά» στην ύλη, στους ρυθμούς, στα χρώματα, στην επιφάνεια, στην αφή τους. Οι σταλακτίτες, οι σταλαγμίτες, οι τρύπιες πέτρες στις ξερολιθιές, τα βράχια με τις λαβωματιές, πληγωμένα από τα στοιχειά της φύσης, μέσα σε μιαν σιωπηλή «λειτουργία». Αυτές οι πέτρες και τα βράχια «μιλάνε» με τα σχήματα, τα χρώματα, τις σκιές τους στον ήλιο και στο πανσέληνο φως, μ' ένα χορτάρι. Ενα λουλούδι ξεπετάγεται από τη λακκούβα και μια «σκουντουλάδα» - σαύρα ν' ανεβοκατεβάζει τον καταπιόνα της. Κι όμως, ο Σκλάβος δεν είχε πάει στο Σπήλαιο Πετραλώνων πριν σμιλέψει τα έργα του. Αλλά και πριν χιλιάδες χρόνια στις Κυκλάδες, η γλυπτική φανέρωνε τις αιώνιες μορφές της, αποτελώντας μια πρωτοπορία που ξεπερνά το χρόνο. Γενικά, η ελληνική παράδοση στην τέχνη - ιδιαίτερα στη γλυπτική - ξεπετάχτηκε από τις λακκούβες, τα βαθουλώματα, τα σχήματα, τους κύκλους, με τη βουβή κραυγή:
Εδώ θα μπορούσα να παραθέσω δυο λογια από τον Ελύτη////«Εχω κι εγώ η πέτρα, ψυχή».
Πάνω σε μια πλάκα από πεντελικό μάρμαρο, ο Σκλάβος χάραξε το «Μανιφέστο» του: «Α΄ εργαστήριο της γλυπτικής - Στη γη ή στο διάστημα με φως ήλιου, με κεραυνούς, με φωτιά - αυτοδιευθυνόμενο ή τηλεδιευθυνόμενο - σταθμοί τηλεδιευθύνσεως, τηλεκινήσεως - Ολυμπία, Ακρόπολις, Δελφοί - Φως η αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος - Φως - κίνησις - ταχύτης = φως - διαπλανητικό φως - άπειρες διαστάσεις - Ηχος αναγνωρίσεως στο διάστημα - SKLAVOS».
Στο Παρίσι, σ' ένα εργαστήρι δίπλα στη Σορβόνη, ο αδερφός του Νίκος φροντίζει με πολλή αγάπη τα έργα, σχέδια, ζωγραφιές, προσωπικά αντικείμενα του καλλιτέχνη. Η αδερφή του Ελένη φυλάει χιλιάδες σχέδια και σημειωματάριά του, με διάφορες γνώμες και σκέψεις του για την τέχνη και το φως στη δημιουργία:
«Είμαι Ελληνας και αισθάνομαι δεμένος με την πατρίδα μου. Εδώ συνειδητοποίησα για πρώτη φορά την επιτακτική ανάγκη να γίνω γλύπτης, χωρίς να ξέρω τότε ακόμη, τι θα πει τέχνη.
Αρχή του σύμπαντος είναι το φως. Φως η αρχή του σύμπαντος, η αρχή της δημιουργίας. Οι διαστάσεις, κατά τη γνώμη μου, είναι άπειρες, όπως το φως. Φως - κίνησις - χρόνος - άπειρον. Ιδέα - φως - αρχή του σύμπαντος. Φως - ταχύτης - κίνησις - χρόνος - άπειρον - χάος - δημιουργία - ρυθμός. Τι είναι ψυχή; Είναι φως. Φως - κίνηση - ζωή - ψυχή. Φως - δημιουργία. Η ιδέα έχει άπειρες διαστάσεις, άρα είναι φως. Το φως συνδέει το σύμπαν και τα πάντα εξαρτώνται απ' αυτό. Φως, φωτιά τα πρώτα στοιχεία της πρώτης γλυπτικής, διανοίας - δημιουργού. Μπορούμε να μεταβιβάσουμε τη σκέψη μας με την ταχύτητα του φωτός. Μπορούμε να δουλέψουμε τους σκληρότερους γρανίτες και πέτρες με φωτιά. Μπορούμε να μεταβιβάσουμε τη σκέψη χωρίς τεχνικές δυσκολίες.
Άρα αισθητική επανάστασις πρώτον, μετά τεχνική... Διαστάσεις δεν υπάρχουν, δύο ή τρεις ή τέσσερις όπως ισχυρίζονται μερικοί μέχρι τώρα, αλλά όπως το φως έχει άπειρες διαστάσεις και προς όλες τις κατευθύνσεις, έτσι και το σύμπαν. Απλώς έχουν επινοηθεί για να μπορέσουμε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας. Εάν το φως και η φωτιά είναι αρχή της δημιουργίας, τότε με το φως και τη φωτιά θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε, να προσθέσουμε αλλά και να αφαιρέσουμε ή να αλλάξουμε μορφή του σύμπαντος» (από τον κατάλογο στην έκθεση γκαλερί Ζουμπουλάκη το 1981).
Από την υπέροχη (ΜΙΑ) ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Μνήμη Γεράσιμου Σκλάβου. Νέλλη-Κωνσταντάκη-Χιόνη-McNeil
τ. Δικηγόρος, Ζωγράφο/./12 Αυγούστου 1953.
H Kωνσταντάκη παραθέτει μια ενδιαφέρουσα θέση του Μαρίνοου Καλλιγά, τότε Διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης, για την σχεση του Σκλαβου με την Ελληνικη φύση και την ελληνική αρχαοότητα
«Ένα έργο που ο γλύπτης ονόμασε ¨Άβυθος¨, το όνομα της παραλίας του χωριού του, τον έφερε σε άμεση επαφή με τ΄ αρχέγονα, τ΄ αμόλυντα ελληνικά στοιχεία και σαν έσβησε μέσα του θαρρείς κάθε ιστορική ανάμνηση, βρέθηκε αντιμέτωπος με τον κόσμο που έπλασε τους αρχαίους μύθους, τον αρχαίο κόσμο...»[5]
για να συμπεράνει ότι…
Και το Ξεπέταγμα του Σκλάβου βγαίνει και αυτό από την ίδια πρωτογενή διάθεση και ορμή. Δεν είναι μιμήσεις, είναι βαθύτερες οι συναντήσεις της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής με το έργο του Σκλάβου. και επαναλαμβάνει την επισήμανση του Γάλλου κριτικου George Boudaille σχετικά με την Ελληνικοτητα του Σκλαβου.
. Η δύναμη του να μαγεύει, γεννιέται από την αίσθηση της φυσικής τελειότητας που μας δίνει. Ο προφανής αυθορμητισμός βγαίνει ουσιαστικά από τη φύση της πέτρας, την οποία πάντοτε σέβεται. Η εντύπωση της τελειότητας γεννιέται από τις εσωτερικές σχέσεις που δημιουργούνται μέσα στη δομή της. Κάθε γλυπτό του Σκλάβου δομείται, στην κυριολεξία, όπως μια κερύθρα μελι. Η δομή δεν είναι αποτέλεσμα της παράθεσης όμοιων στοιχείων, αλλά της διαίρεσης του όγκου σε στοιχεία ίδια, οι σχέσεις των οποίων παγιώνονται ακολουθώντας λεπτές και ακριβείς αναλογίες.
Αυτό το έργο, που αποκαθιστά ένα δεσμό ανάμεσα στον Ελληνικό Πολιτισμό και τη λογική ανάλυση της ύλης, αποτελεί και μια γέφυρα ανάμεσα στην παράδοση και στο παρόν. Και μιλώ για παράδοση και όχι για παρελθόν, γιατί η παράδοση που αναδύεται μέσα από το έργο του Σκλάβου είναι ζωντανή. Και μιλώ για παρόν και όχι για επικαιρότητα, γιατί ο Σκλάβος είδε στην εποχή μας μόνο αυτό που μπορεί να έχει διάρκεια[6].
Από την θαυμάσια μελέτη του Βασίλη Φιοραβάντε για τον Σκλάβο και το έργο του. ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΕΡΑΣΙΜΟ ΣΚΛΑΒΟ/.
Βασίλης Φιοραβάντες, Εκδόσεις ΔΙΣΙΓΜΑ
Αφαίρεση Τραγικότητα Μοντερνισμός.
Σελ 183-184, Παραθέτω τις σχετικές επισημάνσεις και το Συμπέρασμα του Φιοραβάντε.
… «Ούτε και η προσφυγή του Σκλάβου σε κλασσικά ιδανικά είναι ικανή για να τα αναστηλώσει,
Επειδή η προσπάθειά του δεν εγγράφεται στην ανεύρεση καμιάς προοπτικής μέσα στην υπάρχουσα κοινωνία. Μια τέτοια προοπτική δεν υπάρχει. Η ουτοπία του δεν είναι εμμενής στην υπάρχουσα κοινωνία και γιαυτό τοποθετείται στη προέκταση του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας, ο οποίος δεν μπορεί να έχει καμία άμεση σχέση με την υπάρχουσα κοινωνία.
Αυτός ο ιστορικισμός του Σκλάβου δεν σημαίνει ότι είναι καταδικαστέος .
Αντίθετα, παρά το ρομαντισμό του εντάσσεται γενικότερα στο ρεύμα εκείνο της επαναστατικής σκέψης που είχε ως πρότυπο την Αρχαία Ελλάδα και το πολιτισμό της, δηλαδή τη κοινωνία του αυθεντικού ανθρώπου εξ ορισμού, όπως ΄ηταν η περίπτωση τόσων και τόσων επαναστατών. Ο Μαρξ ήταν ίσως ο κυριότερος εκφραστής αυτού του ρεύματος.
(Ο Μαρξ κ η Αρχαία Ελλάδα Π. Κονδύλης, Στιγμή)
Τοποθετούμενος λοιπόν στη συνέχεια του Αρχαίου Πολιτισμού ο Σκλάβος κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα πολύ σημαντικό και προσωπικό καλλιτεχνικό έργο.
Αλλά από αυτή τη διαδικασία απέκτησε συνείδηση του γεγονότος ότι η κοινωνία μέσα στην οποία ζούσε και εργαζόταν, βρισκόταν όχι μόνο σε ολική παραφωνία – αν όχι σε αντίθεση- με αυτά τα ιδανικά που ξαναέφερνε στην επικαιρότητα , αλλά επιπλέον και τα απωθούσε( εξάλλου δεν είχε σταματήσει να τα απωθεί) , όντας εντελώς ξένη προς αυτά.
Η σύγχρονη κοινωνία δεν μπορεί να δημιουργήσει ιδεώδη της ίδιας αξίας καθολικά……
Παρόλα αυτά ο Σκλάβος είχε οδηγηθεί προς τη τραγική σκέψη ή προς μορφές τραγικής σκέψης και έκφρασης, ακριβώς εξ αιτίας της άρνησης του της σύγχρονης πραγματικότητας.
Η κίνησή του προς τη πνευματικότητα περνούσε αναγκαστικά μέσα σε αυτές τις συνθήκες, από τη τραγική σκέψη της Αρχαίας Ελλάδας δηλαδή τη πιο αρμόζουσα στη προβληματική του, τη πιο τέλεια και πιο προχωρημένη της Ιστορίας.
Η κίνησή του αυτή δεν γίνεται από ρομαντισμό , αλλά συναρτάται με το γεγονός ότι καμία άλλη μορφή τραγικής σκέψης, μεταγενέστερη απ ‘αυτή δεν κατόρθωσε να φτάσει σε τέτοιο επίπεδο τελειότητας και καλλιτεχνικής, όπως και πνευματικής επεξεργασίας.»….
Με αυτήν την έννοια η Ελληνικότητα αποτελεί πηγή που μπορεί να εμπνέει να γονιμοποιεί το σήμερα να ανοίγει δρόμους για το αύριο. Αποτελεί Ποιότητα ύπαρξης. ποιότητα συνείδησης, νόημα και σκοπό ζωής .. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΕΥΣΗ ΤΗΝ ΙΣΗΓΟΡΊΑ ΤΗΝ ΙΣΟΝΟΜΙΑ ΤΗΝ ΙΣΟΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΑΝΑΓΝΩΡΗΣΗ ΩΣ ΥΠΕΡΤΑΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΙΣΗΓΟΡΊΑΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ ΙΣΟΠΟΛΙΤΕΙΑΣ .
ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΡΗΣΗ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΤ ΑΡΕΤΉΝ ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΕΥΣΗ ΤΗΝ ΕΥΝΟΜΙΑ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ
Αποτελεί καλαισθησία, ασκημένη καλλιεργημένη αισθητική και αισθαντικότητα ως μέσο κατανόησης του κόσμου, επαφής και επικοινωνίας με την φύση και τον κόσμο.
Αποτελεί αισθητική της κρίσεως και της σκέψεως, κατακτήσιμη σήμερα και αναγκαία στην αναζήτηση και την πραγμάτωση εξόδου από το τέλμα της παρακμής.
Αποτελεί την της επιδίωξη της Ευνομίας ,της Δίκης και της Ειρήνης στην προσωπική μας ανάπτυξη και στην σχέση μας με τον κόσμο .. Εκφράζεται με την επίγνωση της συμπαντικής αλήθειας ότι η Νέμεσις αποτελεί ενδελέχεια της Υβρεως. Αποτελεί παραδοχή της Ηρακλείτειας θέσης ότι κι αν ακόμα αυτός ο Ήλιος υπερβεί το μέτρο θα τιμωρηθεί από τις βοηθούς της Δίκης και της ανυπέρβλητης θέσης Θεογονίας του Ησιόδου που καθαγιάζει το δικαίωμα στην επανάσταση αναγνωρίζοντας το δικαίωμα και το χρέος της Μάνας Γης να εκθρονίζει τον Πατέρα Ουρανό και να αποκαθιστά την διασαλευθείσα ισορροπία και αρμονία./ Και που επαναλαμβάνεται από τον Ρήγα στα ’
«Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35. Άρθρον 35. Όταν η διοίκηση βιάζει, αθετεί, καταφρονεί τα δίκαια του λαού και δεν εισακούει τα παράπονά του, το να κάμνει τότε ο λαός, ή κάθε μέρος του λαού, επανάσταση, ν’ αρπάξει τ’ άρματα και να τιμωρήσει τους τυράννους του, είναι το πλέον ιερόν απ’ όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητο απ’ όλα τα χρέη του
Αποτυπώνεται σε μνημεία πνεύματος που μας κληροδότησε η Ελληνική παράδοση όπως τα Δελφικά παραγγέλματα και ο Ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, ναό που κοσμούσαν αυτά τα παραγγέλματα.
Εκφράζει την βούληση και την επιλογή να μετέχουμε στα κοινά με «Αγάπη και Έρωτα καλού». Εκφράζει την βούληση και την επιλογή της ανόδου στο ανώτερο επίπεδο επίπεδο δημιουργικής προσφοράς στο επίπεδο της Ιερής Δημιουργικής Μανίας και Μέθης.
Της μέθης της ηθικής ενέργειας που φτάνει στην ηρωική αυτοθυσιαστική ακόμα προσφορά, όπως για παράδειγμα η αυτοθυσία ενός Κυναίγυρου στην Μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ) και του Λεωνίδα και των 300 σε συλλογικό επίπεδο στην Μάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ). Έκτοτε δεν έπαυσε ο Λαός μας να προσφέρει τέτοια δείγματα Ελληνικότητας.
Εκφράζεται με την αναγνώριση του δικαιώματος και του χρέους υπεράσπισης της κοινωνικής και πολιτικής ισονομίας ισηγορίας ισοπολιτείας στις ανθρώπινες σχέσεις.
Είναι το ήθος τα πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς που αποπνέεται και αποτυπώνεται στα πρόσωπα των ηρώων και των Αγίων του Ελληνικού λαού Στο ήθος που αποτυπώνεται στα Ακριτικά τα κλέφτικα και τα δημοτικά τραγούδια .Στ ο έρωτα για την ελευθερία την δικαιοσύνη και την αρετή που εκφράζει η εθνική μας ποίηση .
Υποσημείωση: Για ομοιότητες στην πρόσληψη του Σκλάβου και του Ελύτη για την Ελληνική φύση./……και το φως «ΕΛΥΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ/. ….
Αλλά κατεχε ότι μονάχα κείνος
που παλεύει το σκοτάδι το σκοτάδι μέσα του θάχει μεθαύριο μερτικό δικό του στον ήλιο.. //Αξιον εστι./
///////Ἐπειδὴ ἐδῶ δὲν πρόκειται πιὰ γιὰ τὴ φύση, ποὺ αὐτήν, πιστεύω, εἶναι πιὸ σημαντικὸ νὰ τὴ διαλογίζεσαι παρὰ νὰ τὴ βιώνεις, οὔτε κἂν γιὰ τὴν παράδοση. Πρόκειται γιὰ τὴ βαθύτερη ἐκείνη δύναμη τῶν ἀναλογιῶν ποὺ συνέχει τὰ παραμικρὰ μὲ τὰ σπουδαῖα ἢ τὰ καίρια μὲ τὰ ἀσήμαντα, καὶ διαμορφώνει κάτω ἀπὸ τὴν κατατεμαχισμένη τῶν φαινομένων ἐπιφάνεια, ἕνα πιὸ στερεὸ ἔδαφος, γιὰ νὰ πατήσει τὸ πόδι μου - παραλίγο νὰ πῶ ἡ ψυχή μου.
Μέσα σ᾿ ἕνα τέτοιο πνεῦμα εἶχα κινηθεῖ ἄλλοτε, ὅταν ἔλεγα ὅτι ἕνα τοπίο δὲν εἶναι ὅπως τὸ ἀντιλαμβάνονται μερικοὶ κάποιο, ἁπλῶς, σύνολο γῆς, φυτῶν καὶ ὑδάτων. Εἶναι ἡ προβολὴ τῆς ψυχῆς ἑνὸς λαοῦ ἐπάνω στὴν ὕλη. Θέλω νὰ πιστεύω - καὶ ἡ πίστη μου αὐτὴ βγαίνει πάντοτε πρώτη στὸν ἄγωνά της μὲ τὴ γνώση - ὅτι ὅπως καὶ νὰ τὰ ἐξετάσουμε, ἡ πολυαιώνια παρουσία τοῦ ἑλληνισμοῦ πάνω στὰ δῶθε ἢ ἐκεῖθε του Αἰγαίου χώματα ἔφτασε νὰ καθιερώσει μίαν ὀρθογραφία, ὅπου τὸ κάθε ὠμέγα, τὸ κάθε ὕψιλον, ἡ κάθε ὀξεῖα, ἡ κάθε ὑπογεγραμμένη δὲν εἶναι παρά, ἕνας κολπίσκος, μιὰ κατωφέρεια, μιὰ κάθετη βράχου πάνω σε μιὰ καμπύλη πρύμνας πλεούμενου, κυματιστοὶ ἀμπελῶνες, ὑπέρθυρα ἐκκλησιῶν, ἀσπράκια ἢ κοκκινάκια, ἐδῶ ἢ ἐκεῖ ἀπὸ περιστεριῶνες καὶ γλάστρες μὲ γεράνια.»’.
[1] Beatrice de Andia, στον κατάλογο της έκθεσης Σκλάβος στο Παρίσι το 1979 με κείμενα και άλλων κριτικών.
[2] Georges Boudaille, Sklavos στο Lettres Françaises 25-30, Mars 1965, ο ίδιος μελετητής έχει ασχοληθεί και σε άλλα κείμενά του με την γλυπτική του Σκλάβου.
[3] Μαρίνος Καλλιγάς στον κατάλογο της έκθεσης στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη.
[4] Από κείμενα του στον Κατάλογο Ζουμπουλάκη.
[5] Zoumboulakis Galleries, ΣΚΛΑΒΟΣ, Αθήνα, 1981, χ.σ.
[6] Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό XXe Siècle , τχ. 31, Δεκ. 1968, εδώ από ΡΟΓΚΑΝ, ΣΚΛΑΒΟΣ..., ό.π., σ. 271.
* * *
Μ. ΣΦΑΚΙΑΝΟΥ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ
ΣΚΛΑΒΟΣ: ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΓΩΝ
* * *
Θ. ΚΑΤΣΙΔΩΝΗ
ΨΗΦΙΑΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ
* * *
ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΗΣ ΤΙΜΗΤΙΚΗΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ Γ. ΣΚΛΑΒΟ
Γ. ΣΚΛΑΒΟΣ: Η ΔΙΑΨΕΥΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΠΙΔΑΣ;
Βασίλης Φιοραβάντες, Καθηγητής Αισθητικής
Σας ευχαριστώ για τις ενδιαφέρουσες εισηγήσεις και παρεμβάσεις σας. Θα ήθελα να κάνω με την ευκαιρία κάποιες επισημάνσεις και κάποιες αποσαφηνίσεις.
Όπως έχω πει και γράψει κατ’ επανάληψη από το 1985-6 που ασχολούμαι συστηματικά με τον Σκλάβο και το έργο του, η αισθητική προσέγγισή του συνιστά ένα σημαντικό, πολύπλευρο όσο και δύσκολο ερμηνευτικό πρόβλημα.
Ο Σκλάβος είναι γεγονός ότι όταν αποφοιτά από την ΑΣΚΤ και παίρνει την υποτροφία για το Παρίσι, είναι ένας συγκροτημένος ήδη αφηρημένος γλύπτης. Η μαθητεία του κοντά στον Τόμπρο, τον Μόραλη και τον Κεφαλληνό, και όχι μόνον, του διαμορφώνουν μια ολοκληρωμένη, όσο και συγκροτημένη αντίληψη περί αφηρημένης γλυπτικής. Ακόμη δεν είχε γίνει αφηρημένος γλύπτης, αλλά γνώριζε άριστα τις αρχές της Σχολής του Παρισιού και του κυβισμού. Στο Παρίσι στη συνέχεια υπό την επίδραση του Ζάντκιν, του πνεύματος της παρισινής πρωτοπορείας, του Ζερβού και υπό τη σημαντική επίδραση προς την αφαίρεση που έχει επιφέρει η γενικότερη αναγνώριση του Καντίνσκυ τον ωθούν στην Αφαίρεση. Ο Σκλάβος, από ότι φαίνεται από τα κείμενά του της εποχής, αλλά κυρίως από το ίδιο το έργο του, με αφετηρία – αναφορά την Αρχή μιας εποχής (με τον χαρακτηριστικό εξάλλου αυτό τίτλο) το 1959 ξεδιπλώνει τις μοναδικές δυνατότητές του για δημιουργία αφηρημένων έργων γλυπτικής.
Συγχρόνως υπό το βάρος της βαθειάς συνειδητοποίησής του έχει αρχίσει να αυτονομείται από την τότε πρωτοπορεία, η οποία έχει ήδη συμπτώματα μιας κάποιας εξάντλησης, και ως μοναχικά δρων και αγωνιζόμενος πρωτοπόρος καλλιτέχνης με το κάθε έργο που δημιουργεί με απίστευτη ταχύτητα, δημιουργεί και ένα ξεχωριστό ξεπέρασμα, μορφικό και αισθητικό.
Η πρωτοπόρα θεώρηση σε απόλυτη ταύτιση και με τον ίδιο τρόπο πρωτοπόρα πρακτική τον οδηγούν σε μια νέα πορεία-κατεύθυνση – δημιουργία αφηρημένων, όσο και πρωτότυπων γλυπτών, ίσως και μοναδικών, τα οποία συνολικά είναι και η πραγματοποίηση ενός γνήσιου όσο και ριζοσπαστικού ξεπεράσματος, που θα οδηγήσει τον Σκλάβο πέραν, πολύ ίσως πέραν από τις μέχρι τότε γνωστές αφηρημένες αρχές, αναφορές, μορφές κ.α.
Εκτός από τον Καντίνσκυ, το συνθετικό όσο και το έντονα, το καθοριστικά προωθητικό πνεύμα του, υπάρχει και μια υπόρρητη επίδραση του μαλεβιτσικού μαύρου, η οποία ριζοσπαστικοποιεί το μαύρο του Μόραλη και του Κεφαλληνού. Αναφορά (άμεση ή έμμεση) στον Μάλεβιτς δεν έχουν βρεθεί στα χειρόγραφά του Σκλάβου, αλλά η επίδραση αυτή είναι περισσότερο από βέβαιη. Η επισταμένη ανάγνωση του μαύρου των σχεδίων και των γλυπτών του προς αυτό το συμπέρασμα κατατείνει: Η μαλεβιτσική επίδραση είναι η καθοριστική, η καταλυτική. Είναι αυτή που ριζοσπαστικοποιεί την όλη σύλληψη του Σκλάβου και προσθέτει ένα στοιχείο τέλους χωρίς ελπίδα στη βαθύτερη και μόνιμη τάση του προς το ριζοσπαστισμό.
Ο πνευματισμός του σε συμφωνία με το γενικότερο πνευματιστικό πνεύμα της αφαίρεσης, μέσω Μόραλη, Κεφαλληνού, Ζάντκιν, Καντίνσκυ και υπό την επήρρεια του πνεύματος της μαλεβιτσικής εκδοχής του μαύρου με τη ριζική απαισιοδοξία του, τον ωθεί συνέχεια προς νέες συνθέσεις, μορφικές, μορφολογικές, αισθητικές και συγχρόνως προς νέα ξεπεράσματα, αλλά συγχρόνως και σε μια συνειδητοποίηση του μάταιου της όλης προσπάθειας.
Η ενύπαρκτη διαλεκτική των τριγώνων με την κορυφή προς τα κάτω και προς τα πάνω, με πολλαπλούς, συγχρόνως συνδυασμούς, αλλά με την αντίθεση αυτή κυρίαρχη τον οδηγεί σε μια ακραία λογική αντινομία περί δυνατότητας ή μη πραγματοποίησης της επανάστασης. Το τρίγωνο κάτω: απαισιοδοξία, απόγνωση, απαισιοδοξία. Το τρίγωνο επάνω: ελπίδα, πίστη στο μέλλον. Όμως Η φίλη δεν έμενε, για να τον παραφράσω, ούτε και έμεινε. Ο τίτλος, και με ερωτικές-ψυχολογικές αναφορές, σύμφωνα με τον Μαρκούζε (Έρως και πολιτισμός) παραπέμπει στη διαλεκτική έρως και θάνατος: Έρως: Η φίλη που δεν έμενε (το τρίγωνο προς τα πάνω): θάνατος: Η ύστατη ενόραση (το τρίγωνο προς τα κάτω).
Ο αγώνας για την απελευθέρωση μιας ηρωικά μαχόμενης μονάδας - πρωτοπόρου καλλιτέχνη (Σκλάβος) χαρακτηρίζεται ακόμη και καθορίζεται από την ιστορικότητα της αγωνιζομένης υποκειμενικότητας.
Ο Σκλάβος ανδρωμένος καλλιτεχνικά και ιδεολογικά στο περιβάλλον των αγωνιστών Κεφαλληνού, Ζερβού, Ζάντκιν με προσωπική και οι τρεις συμμετοχή στην Αντίσταση, με έντονο το βαθύτερο, το εσωτερικευμένο πνεύμα της απραγματοποίητης επανάστασης, μεταπολεμικά, της ιστορικής ήττας του κινήματος, παρά τη νίκη της κουβανέζικης επανάστασης το ηρωικό παράδειγμα του Τσε, των συνεχών εξεγέρσεων των Ανατολικών χωρών, από το 1953 και μετά, ήταν διαρκές, ακόμη και δομικό, παρατεταμένο αίσθημα της ανεκπλήρωτης επανάστασης. Της διάψευσης της προσδοκίας για την ανθρώπινη απελευθέρωση. Το έργο του με την άκρως αντινομική, και συγχρόνως μετασχηματιστική, διαλεκτική της ζωής και του θανάτου, διαπερνάται από την αξεπέραστη αυτή βαρειά, αβίωτη απελπισία της μη εκπληρωμένης ιστορικής προσδοκίας.
Στη σημερινή εποχή της καταστροφικής παγκοσμιοποίησης, σε διαρκή κρίση, το παράδειγμα και το έργο του Σκλάβου, παραμένουν πάντα μια ανυπέρβλητη αναφορά για έρευνα, προβληματισμό, στοχασμό και αναστοχασμό για την ανάγκη πραγματοποίησης της αδήριτης επανάστασης, για την ανάγκη της ηγεμονίας του πνεύματος στο σκοτάδι. Η ανάγκη της απελευθέρωσης, κατά τον Σκλάβο, δεν ήταν ποτέ πιο αναγκαία από όσο σήμερα, παρά τις ήττες και τις απογοητεύσεις του παρελθόντος. Το γενικότερο καινοτόμο, ριζοσπαστικό, ανατρεπτικό πνεύμα του μοντερνισμού ιστορικά δεν έχει εκλείψει, για να παραφράσουμε τον Χορκχάϊμερ. Ο αγώνας συνεχίζεται.
Από την άλλη, η σύγχρονη Κριτική θεωρία, έχει ανάγκη για να μάθει ώστε να βοηθηθεί στο δύσκολο έργο της αναγκαίας απελευθερωτικής ερμηνευτικής της σύγχρονης κατά πολύ πιο αλλοτριωτικής ανθρώπινης συνθήκης. Σε κάθε περίπτωση ο Σκλάβος θα μείνει στην ιστορία ως η ηρωικά μαχόμενη μονάδα –καλλιτέχνης του κεφαλονίτη και του έλληνα της παρισινής και της διεθνούς πρωτοπορίας, ο οποίος αποκομμένος πλέον από ένα σημείο και μετά στην ιστορική αυτή προσπάθεια του από όλους, ακόμη και από τον Ζερβό (ιδίως μετά την ολοκλήρωση του Δελφικού φωτός και τη επιστροφή του στο παρισινό προάστιο Λεβελουά - Περρέ), έφθασε σε μια μοναχική-μοναδολογική αντίληψη, στάση, πρακτική, όπως έλεγε ο Αντόρνο για τους καλλιτέχνες της ριζοσπαστικής πτέρυγας της μοντέρνας τέχνης, απέναντι σε μια κοινωνία σε ολική πραγμοποιητική μετεξέλιξη. Και σήμερα που παγκοσμιοποίηση σημαίνει πραγμοποίηση σε υπερθετικό βαθμό, το παράδειγμα του Σκλάβου και του έργου του αποκτά στοιχεία μιας αξεπέραστης αναφορά...
ΒΙΝΤΕΟ ΑΠΟ ΤΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΗΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
ΚΑΛΗΣΠΕΡΑ ΣΑΣ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑ, ΑΡΘΡΑ, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ BLOG ΜΑΣ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΜΑΣ ΤΑ ΣΤΕΛΝΕΤΕ ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ E-MAIL ΔΙΟΤΙ ΤΟ ΕΧΟΥΜΕ ΚΛΕΙΣΤΟ ΓΙΑ ΕΥΝΟΗΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ.
Hλεκτρονική διεύθυνση για σχόλια (e-mail) : fioravantes.vas@gmail.com
Σας ευχαριστούμε
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.