Κυριαρχία, κυριάρχηση. Και η απελευθέρωση;

Efsyn.gr

ΑΠΟΨΕΙΣ

Κυριαρχία, κυριάρχηση. Και η απελευθέρωση;

pena-630.jpg

09.11.2016, 23:58 | Ετικέτες:  κρίση, κοινωνία, άνθρωποι

 

Συντάκτης: 

Βασίλης Φιοραβάντες* 

Στη σύγχρονη εποχή της παρατεταμένης κρίσης και της ριζικής αμφισβήτησης των θεμελίων του συστήματος είναι αναγκαία η αναζήτηση και η ανάδειξη γενικότερων διαλεκτικών και κριτικών δομών και εννοιών.

Από την άποψη αυτή, έχει ιδιαίτερη σημασία η έννοια της κυριάρχησης, η γένεσή της και κυρίως ο κεντρικός χαρακτήρας που έχει αποκτήσει σήμερα, λόγω και της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, που έχει μεταβάλει ριζικά όλες τις κοινωνικο‒οικονομικές και πολιτικές δομές.

Η σύγχρονη κυριαρχία που γνωρίζαμε μέχρι τώρα ανήκει πλέον στο παρελθόν.

Η κοινωνικοιδεολογικοπολιτική κυριάρχηση είναι πρωτοφανής, πρωτόγνωρη, ανατριχιαστική, αποτρόπαια, απάνθρωπη, ολοκληρωτική, καθολική θα λέγαμε.

 Ακυρώνει, καταργεί την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση, ύπαρξη, οντότητα.

Έτσι η κριτική θεωρητικοποίηση της κατάστασης αυτής, συμπυκνώνοντας την ακραία αντινομία της σύγχρονης ανθρώπινης συνθήκης: η αδήριτη τάση προς την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση από τη μία, η ολοκληρωτικής δομής και απολυταρχικού ή καλύτερα νεοαπολυταρχικού χαρακτήρα κυριάρχηση από την άλλη, αναδεικνύει όλη την αξία που έχει η εμμενής κατανόηση της κυριάρχησης ως έννοιας πλέον.

Και απ' ότι φαίνεται, στη σημερινή ύστερη και απελπισμένη κατάσταση επιβίωσης του συστήματος δια μέσω της κυριάρχησης και μόνον και της σύστοιχης ιδεολογικοποίησης‒εξειδανίκευσης της, αποκτά ένα χαρακτήρα επίκαιρο όσο και κρίσιμο για τις ανθρωπιστικές επιστήμες γενικά και για την κριτική σκέψη ειδικότερα.

Της συστημικής ειδικότερα κυριάρχησης, ενδογενούς και εξωγενούς.

Της κυριάρχησης που έχει πλέον παγιωθεί, έχει αποκτήσει έναν ολικό όσο και αυτόνομο χαρακτήρα.

Της κυριάρχησης που συναντάς σε κάθε βήμα, σε κάθε εκδήλωση, σε κάθε έκφραση: Παντού.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να διερευνηθεί πως δημιουργείται η κυριάρχηση, που παράγεται και αναπαράγεται, από το σύστημα, πάντοτε με νέες μορφές, όλο και πιο απάνθρωπες και αποτρόπαιες.

Και κυρίως πως καταργείται, ή καλύτερα πως θα καταργηθεί και θα ξεπεραστεί και μέσα από αυτή την κατάργηση θα επιτελεσθεί και η κατάργησή της σε όλες τις μορφές της.

Το θέμα αυτό, υπό το φως των νεότερων εμπειριών αποσύνθεσης μεγάλων και ριζοσπαστικών κινημάτων ή (και) ενσωμάτωσής τους, που οδηγούν πάντοτε σε ισχυροποίηση του συστήματος και της κυριάρχησής του, αλλά και της κυριάρχησης γενικά ως κατάστασης, αποκτά έναν κεντρικό χαρακτήρα για την κριτική σκέψη.

Δεν είναι δυνατόν να διατείνεται κανείς ότι επιζητά την απελευθέρωση του ανθρώπου και να μην προσπαθεί ή ακόμα και να αποφεύγει συνειδητά την ερευνητική αυτή προσπάθεια.

Έτσι εθελοτυφλεί μπροστά στο μέγεθος που έχει αποκτήσει η κυριάρχηση σήμερα εν μέσω κρίσης, ίσως και εξ αιτίας της, αλλά και εξ αιτίας της αδυναμίας του υποκειμενικού παράγοντα (ή με πιο φιλοσοφικούς όρους της υποκειμενικότητας) ν' αντισταθεί συστηματικά, παρατεταμένα, ολικά, με συνέπεια μέχρι τέλους.

Η κυριάρχηση από την άλλη, βρίσκεται στην καρδιά του συστήματος, είναι δηλαδή η πεμπτουσία του.

Η αποδόμησή της με τον οποιοδήποτε τρόπο, είναι βέβαιο ότι θα βοηθήσει τον άνθρωπο στη σισύφεια προσπάθειά του για απελευθέρωση. Και αυτό μάλιστα σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής δομής και πρακτικής, από το κατώτερο μέχρι το ανώτερο.

Βέβαια είναι ουτοπικό το να υποθέσει κανείς ότι είναι δυνατό να ξεπεραστεί ολικά η κυριάρχηση.

Αυτό που έχει σημασία όμως είναι η συνειδητοποίηση της κρισιμότητας του θέματος και η γενίκευση μέσα από μια δομικά αντισυστημική πρακτική, της προοπτικής ξεπεράσματος της κυριάρχησης.

Υπ' αυτή την έννοια, η επεξεργασία ενός ολικού εναλλακτικού σχεδίου ενάντια στο σύστημα και την κυριάρχηση που αυτό παράγει ενδογενώς, είναι περισσότερο από ποτέ άλλοτε αναγκαία.

Έτσι, θα διαμορφωθεί, θα συγκροτηθεί και το σύγχρονο ιδεολογικο‒πολιτικό πρόταγμα, με επίκεντρο την απελευθέρωση και χειραφέτηση του ανθρώπου.

Στην όλη αυτή προσπάθεια σταθερή αναφορά αποτελεί η θεωρητικοποίηση ‒ έννοια του Μάρξ για την κοινωνική εργασία.

Στην έννοια αυτή στηρίζεται και η θεωρητικοποίηση του ιστορικού βιβλίου, Διαλεκτική του Λόγου¹ των Χορκχάιμερ‒Αντόρνο.

Η ανθρωπότητα, μονολεκτικά, στη μακραίωνη πορεία της προς την αυτοσυνείδηση και την απελευθέρωση από το μύθο, το ανορθολογικό κ.α., στηρίζεται στην προοδευτική διαμόρφωση όλο και πιο σύνθετων μορφών κοινωνικής εργασίας.

Όμως στην πορεία εμφανίστηκε μια διπλή αρνητική διαδικασία συγχρόνως: Η τάση προς την αποσύνθεση της κοινωνικής εργασίας με τη μονοπωλιοποίηση του καπιταλισμού και ακόμα περισσότερο με την παγκοσμιοποίηση και τη μεταπαγκοσμιοποίηση και η τάση προς την εργαλειοποίηση του Λόγου, που με τη χρηματο‒οικονομιοποίηση των πάντων που επέφερε η παγκοσμιοποίηση απέκτησε ακραίες ‒ τραγικές ‒ διαστάσεις.

Και εδώ το πρόβλημα επανανθρωποποίησης του ανθρώπου μέσα από την επανακοινωνικοποίησή του και την ανασυγκρότηση ‒ αναδόμηση, διεπιστημονικού, βασικά, και σήμερα υποχρεωτικά πολύπλοκου χαρακτήρα, είναι περισσότερο από ποτέ κεντρικό.

Δεν είναι όμως και εύκολο, καθόσον η διαβολική μηχανή του συστήματος εργάζεται διαρκώς, μεθοδικά ‒ και σχεδόν αποκλειστικά ‒ προς την κατεύθυνση της καταστροφής του Λόγου, αλλά και της παγίωσης της κυριάρχησής του.

Παρόλα αυτά πρέπει να επιμείνουμε. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Διαφορετικά θα υποταχθούμε στο σύγχρονο πολύμορφο, όσο και απειλητικό ανορθολογισμό, στις άκρως επικίνδυνες νεοαντιδραστικές θεωρίες και ιδεολογίες.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η καθορισμένη άρνηση και η εργασία του αρνητικού παραμένουν οι μόνες λύσεις και πρακτικές ελπίδας², γνώσης και αυτογνωσίας ‒ αυτοσυνειδησίας.

Αυτή είναι η πεμπτουσία της σύγχρονης κριτικής και κοινωνικής θεωρίας.

Πάνω σε αυτή τη βάση πρέπει να δουλέψουμε, να εμβαθύνουμε, να συστηματοποιήσουμε την έρευνα, την αναζήτηση και την πρακτική μας.

Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, εντελώς συνοπτικά, συνθηματικά θα λέγαμε:

• Κυριάρχηση: Κυριάρχηση της φύσης, του ανθρώπου, του ατόμου, κ.α.. Κυριάρχηση του συστήματος, του πολιτισμού...
• Κυριάρχηση (της χούντας) των αγορών, του ελεύθερου ανταλλακτισμού (libre echangisme), του νεοφιλελευθερισμού vs ταξηφιλελευθερισμού.
• Κυριάρχηση της νεοαντίδρασης και της αντεπανάστασης, της συνθηκολόγησης και της οπιστοδρομικότητας (régréssion).

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, και υπό το βάρος της σομπλεικής κηδεμονίας, υπάρχει απόλυτη ανάγκη για συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας της συστηματικής πλέον πρακτικής άρνησης, αντίστασης, ανυπακοής.

Της απελευθέρωσης και της χειραφέτησης. Αυτή είναι η μόνη ρεαλιστική ουτοπία, όπως λέγαμε και στην εποχή του Μπανιά, στον ωραίο αγώνα για το Κάπα.

Σημειώσεις

1. Εκδ. Gallimard, μ.σ. TEL.
2. Βλ. E. Bloch, Le principe de l' esperance, Gallimard. Το ιστορικό αυτό βιβλίο, όπως και η όλη θετική θερωτητικοποίηση του Μπλόχ, είχαν επηρεάσει καθοριστικά το νεαρό Αντόρνο. Η συνειδητοποίηση εκ μέρους του ότι η ανθρώπινη απελευθέρωση μέσα στις συνθήκες του μονοπωλιακού και του ύστερου καπιταλισμού, δομικά αυταρχικού και ολοκληρωτικού, με επίφαση ψευτοδημοκρατίας, το ίδιο ολοκληρωτική όσο και ο ανατολικός «σοσιαλιστικός» τότε ολοκληρωτισμός, τον οδήγησε αναπότρεπτα στην αξεπέραστη μέχρι σήμερα (ίσως και ιστορικά) αρνητική διαλεκτική της άρνησης, άρνησης, άρνησης. Δηλαδή στην τριπλή άρνηση, η οποία αποτρέπει, όπως έχουμε αναλύσει σε άλλα κείμενα μας, κάθε θεωρητική παρεκτροπή, κάθε ευχολόγιο περί ανθρώπου, κάθε κατάφαση στο σύστημα. Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative, Klincksieck, και Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική Θεωρία και αισθητική, Αρμός, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, T. ΙΙ, κ.ά. 

*καθηγητής πανεπιστημίου

•  

Το efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες του έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού και της ελεύθερης έκφρασης, δεν δημοσιεύει όμως σχόλια υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου.
Έτσι, επιφυλάσσεται του δικαιώματός του να μην δημοσιεύει ανάλογα σχόλια.
Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας.