Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

 

Το καθορισμένο (déterminé) κοινωνικό-ιδεολογικό στοιχείο του ελληνικού μοντερνισμού.

Το ιδεώδες της κοινωνικής απελευθέρωσης, ιδίως μετά την Αντίσταση, διαπερνά τον Ελληνικό μοντερνισμό: Κοντόπουλος, Σκλάβος, Τσίγγος, Στέρης, Κουλεντιανός, Τούγιας, Σαραφιανός κ.α.

Η Σχολή του Παρισιού ως διέξοδος-αναφορά της ελληνικής μοντέρνας κοινωνικο-αισθητικής τάσης και ιδίως η ομάδα του Ζερβού. Συγχρόνως η ελληνική ριζοσπαστική αισθητική ιδιαιτερότητα ως εισφορά στη Σχολή του Παρισιού, αλλά και ως αυτόνομη οντότητα.

Το κοινωνικό στοιχείο, το ιδεώδες της κοινωνικής απελευθέρωσης ως πρόταγμα, ως αναφορά κ.α. μόνο την ελληνική τέχνη της πρωτοπορίας καθορίζει τόσο ξεκάθαρα, όσο και το στοιχείο της αποτυχίας  πραγματοποίησης αυτού του ιδεώδους. Για αυτό στο Διδακτορικό και στο Η εποχή της καθορισμένης άρνησης έχουμε μιλήσει για τραγικό, με σύγχρονους όρους, μοντερνισμό (Bλ. και το βιβλίο μας, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης.

Η ήττα της Αντίστασης διαπερνά όλον τον ριζοσπαστικό ελληνικό μοντερνισμό, αλλά το ιδεώδες της απελευθέρωσης δεν περιορίζεται μόνο σε μια ανάμνηση. Παραμένει καθοδηγητικό νήμα, ιδεολογικό στίγμα-αναφορά όλων των ριζοσπαστών ελλήνων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας και μάλιστα συνεχίζει να συναρπάζει, ν’αποτελεί ολική δύναμη   αλλαγής,  ανατροπής,  ή   τουλάχιστον   μία   δυνατότητα  της  αναγκαίας  και επιβαλλόμενης καθορισμένης άρνησης, που θα μείνει στην ατμόσφαιρα ζωντανή τουλάχιστον μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970, ως προβολή, ανάμνηση, ζωντανό φαντασιακό-ιδεολογικό στοιχείο του ιστορικού και του νεώτερου ελληνικού κινήματος, της Αντίστασης κ.τ.λ.

Έκτοτε η τάση προς την  καθορισμένη άρνηση ατονεί, λόγω των γενικότερων κοινωνικών – ιδεολογικών αλλαγών, και κυρίως της ειρήνευσης της κοινωνίας μέχρι το Seattle, τόσο το κοινωνικό-ιδεολογικό επίπεδο όσο και στο αισθητικό-καλλιτεχνικό. Από το Seattle όμως και εδώ αρχίζει πάλι να μπαίνει στον ορίζοντα της κοινωνίας η γενικευμένη αμφισβήτηση, αλλά χωρίς την δυναμική-ιδεολογική δυναμική του Μάη, ενώ ο γενικότερος θρυμματισμένος κόσμος της παγκοσμιοποίησης, και ιδίως της μεταπαγκοσμιοποίησης, και ακόμη πιο πολύ της αποπαγκοσμιοποίησης διαπερνά όλους τους προοδευτικούς σχηματισμούς και πρώτιστα  την τέχνη,  χωρίς να διαγράφονται ακόμη στον ορίζοντα δυνατότητες, σχέδια εναλλακτικών κοινωνικών προταγμάτων. Η αποσάρθρωση των κοινωνιών έχει τραγικές συνέπειες στο ανθρώπινο είναι, ιδίως στη διαλυμένη και ισοπεδωμένη από τα μνημόνια χώρα μας, σε όλες τις εκφάνσεις και εκφράσεις του κοινωνικού και γενικότερα πολιτισμικού γίγνεσθαι, στις καλλιτεχνικές – αισθητικές – ιδεολογικές μορφές. Και δυστυχώς το πρόταγμα της Νέας ανθρωπολογίας, όπως φαινόταν με το ξέσπασμα της κρίσης από το 2008 ότι θα αποτελούσε μια δυνατή εναλλακτική λύση (Alternative) με βάση τη μαζική κινητοποίησή μας, μια ενωποιητική και καθοδηγητική γραμμή - αναφορά για όλο κίνημα, στην πορεία, μετά τη στροφή του 2015,  ατόνησε. Παρόλα αυτά, ακόμη και μέσα στις νέες και τραγικές σύγχρονες συνθήκες (αν και ριζικά διαφορετικές) από αυτές των δεκαετιών 1950-60-70, όταν υπήρχε ακόμη μια ελπίδα ότι μπορεί να υπάρξει μια ριζική αλλαγή, παρά την τότε τραγικότητα, την κρίση και το αδιέξοδο, το ανυπέρβλητο παράδειγμα του Σκλάβου και γενικότερα των ελλήνων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας της ομάδας του Χρ. Ζερβού, παραμένει αξεπέραστο, αναφορά, παράδειγμα για τη σύγχρονη δημιουργία, αν η τέχνη θέλει να επανασυνδεθεί με τη ριζοσπαστική πρωτοπορία. Σε κάθε περίπτωση το πνεύμα της κινητοποίησης της βάσης, όπως λέγαμε στη χούντα, που εισήγαγαν ορμητικά και καθοριστικά τα «Κίτρινα γιλέκα»  πρόσφατα δείχνει το δρόμο, την κατεύθυνση: Η καθορισμένη άρνηση είναι η μόνη προοπτική… Και ο τραγικός ελληνικός μοντερνισμός μπορεί ν’αποτελέσει μια στέρεη βάση, αναφορά προς αυτή την απελευθερωτική κατεύθυνση. Σε κάθε περίπτωση το απελευθερωτικό ιδεώδες του παραμένει πάντοτε ζωντανό και επίκαιρο. Αρκεί κανείς να δει και πάλι έργα του Σκλάβου, του Σαραφιανού και των μεγάλων καλλιτεχνών της ελληνικής πρωτοπορείας.

 

II

 

O Ελληνικός Μοντερνισμός είναι ανθρώπινος, ανθρωπιστικός, με αξίες, με πρότυπα, αναφορές. Με όραμα για το μέλλον, για ένα καλύτερο μέλλον. Για την  αναβάθμιση του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου, του πολιτισμού, της κοινωνίας. Αναζητούσε την απελευθέρωση.

Το κοινοτικό, κοινοτιστικό, κοινωνικό στοιχείο συνέχεια υπαρκτό μέχρι τη δεκαετία του 1970, αποτέλεσε πάντοτε τη βάση, την αναφορά της λίγο-πολύ ενιαίας ανθρωπιστικής σύλληψης, αντίληψης, στάσης των ελλήνων μοντέρνων καλλιτεχνών, περισσότερο και εντονότερα  ίσως από όλους τους άλλους «εθνικούς» μοντερνισμούς, με εξαίρεση ίσως τη ρωσική προεπαναστατική τέχνη, και κυρίως την  πρωτοπόρα τέχνη των πρώτων χρόνων της  περιόδου μετά την επανάσταση του 1917.

Ο ελληνικός μοντερνισμός από τα πρώτα του βήματα: Πανταζής, Χαλεπάς κ.α., ανοιχτός στις ευρωπαϊκές αναζητήσεις της πρωτοπορείας από τότε (: τέλη του 19ου αι. - αρχές του 20ου αι.) αναζήτησε την απελευθέρωσή του από την παράδοση, χωρίς ν’απεμπολήσει την ιδιομορφία του, την ιστορική συνείδησή του. Έτσι σιγά - σιγά διαμόρφωσε μια ενιαία αντίληψη, προτάσσοντας πάντοτε το πνευματικό, το πρόταγμα της απελευθέρωσης, τον ανθρωπισμό του. Δεν τον  ενδιέφερε η καινοτομία για την καινοτομία, το νέο τεχνικό για το τεχνικό, η ζωγραφική  και η γλυπτική καθαυτές. Όταν κυριεύτηκαν κάποιοι καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορίας από την τάση προς τον αισθητισμό, ή τον αισθητισμό για τον αισθητισμό, τον τεχνικισμό, την τελειομανία (perfectionisme), τότε έχασαν και την  ψυχή τους. Για το λόγο αυτό έχει κυρίως σημασία η μοντέρνα τέχνη της περιόδου γένεσης και ανάπτυξης της κάθε φορά τάσης, του έργου κάθε καλλιτέχνη, και ιδίως του ελληνικού ριζοσπαστικού μοντερνισμού.

Το έργο αυτό είναι σαφές, μιλάει άμεσα στην ψυχή και στην καρδιά του ανθρώπου, δεν ενδίδει στον ορθολογισμό και τον φορμαλισμό, εκδηλώνει την αυτονομία του και την τάση προς τον  αυτοπροσδιορισμό του με ανθρώπινους – ανθρωπιστικούς πάντοτε όρους. Όταν πλέον ωριμάζει, χάνει την αμεσότητα, την αλήθειά του, την εναγώνεια προσπάθειά του για επικοινωνία, για την έκφραση και κοινοποίηση ενός συγκεκριμένου περιεχομένου αλήθειας: Η ανάγκη απελευθέρωσης από την αλλοτρίωση και η αναζήτηση ενός κόσμου άλλου, ανθρωπινότερου και δικαιότερου.

Το ιδεώδες της απελευθέρωσης είναι  έντονο, καθοριστικό, ενιαίο, όσο σε κανέναν άλλο μοντερνισμό, από την άμεση επήρεια του κοινωνικού κινήματος που αναδεικνύεται  από τις αρχές του ΧΧου αι. και που πλέον βαραίνει καθοριστικά στις όλες ψυχοπνευματικές αναζητήσεις και ιδεολογικές – αισθητικές μορφοποιήσεις.

Η τάση προς την αυτονόμηση και τον αυτοπροσδιορισμό από τη ραγδαία διαδικασία εκβιομηχάνισης και της όλης καταστροφής που αυτή επιφέρει στο περιβάλλον, την τέχνη, την κουλτούρα και τον πολιτισμό διαπερνά τις αισθητικές αναζητήσεις της πρωτοπορείας, μέσω κυρίως της έντονης τάσης προς την αφαίρεση. Η μορφική-μορφολογική αφαίρεση στη μοντέρνα ζωγραφική και τη μοντέρνα γλυπτική σε καμία άλλη χώρα δεν ήταν τόσο καθοριστική, ξεκάθαρη, έντονη, διακριτή, διαδεδομένη. Ένα τόσο σημαντικό καλλιτεχνικό και αισθητικό κίνημα προς τον αυτοπροσδιορισμό. Ελληνικός μοντερνισμός σημαίνει ή ταυτίζεται κατά μέγιστο λόγο προς την τάση της λιγότερο ή περισσότερο αφαιρετικοποίησης των μορφών, της έκφρασης και συγκεκριμενοποίησης της βαθύτερης ανάγκης προς την απελευθέρωση μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον εκμετάλλευσης, αλλοτρίωσης, αποξένωσης, καταστροφής.

Η αφαίρεση έγινε μια διακριτή, σαφώς καθορισμένη τάση προς την ανεύρεση του ποιοτικού και συνάμα του απελευθερωτικού στοιχείου, που πάντοτε θα ξεφεύγει από το σύστημα, και που ούτε θα ελεγχθεί από αυτό.

 

ΙΙΙ

Ο ελληνικός μοντερνισμός από τη γένεσή του μέχρι σήμερα είναι ένας κοινωνικός-απελευθερωτικός μοντερνισμός, ένας ιδεολογικά κριτικός μοντερνισμός, με επίκεντρο, αναφορά, στόχο την ανθρώπινη απελευθέρωση, με σαφή, καθορισμένο τρόπο, όσο ίσως κανένας άλλος «εθνικός» μοντερνισμός, εκτός ίσως από τον επαναστατικό ρώσικο μοντερνισμό, ο οποίος μάλιστα προσδιόρισε καθοριστικά τον ελληνικό από το 1920 και εδώ.

Η επαφή με τον άνθρωπο, τις βαθύτερες ανθρώπινες αξίες της άλλης εποχής, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, ποτέ δεν έπαψε να υπάρχει είτε ως ανάμνηση είτε και ως ενεργός δύναμη αναζήτησης νέων ανθρώπινων προτύπων και αναφορών. Η φυγή προς την αφαίρεση σχεδόν καθολική σε όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορείας στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό (και κυρίως στη Γαλλία και στην Αμερική) δεν ακυρώνει την κοινωνική αναφορά, την ανάγκη για κοινωνική απελευθέρωση, για ολική χειραφέτηση. Αντίθετα μάλιστα: είναι η υπέρτατη συγκεκριμενοποίηση της βαθύτερης και της ριζοσπαστικής συνειδητοποίησής της. Της συνειδητοποίησης της ανάγκης υπέρβασης του όλο και περισσότερο αλλοτριωμένου πραγματικού. Της γενικευμένης πλέον αλλοτρίωσης, πραγμοποίησης και ορθολογικοποίησης του ελληνικού καπιταλισμού, αλλά και του διεθνούς μονοπωλιακού  καπιταλισμού γενικότερα, που διαμορφώνει και τις βαθύτερες αρνητικές τάσεις και του ελληνικού καπιταλισμού προς την  ολική αποξένωση, την απολυταρχικοποίηση, την κυριάρχηση: Πανταζής, Χαλεπάς, Μπουζιάνης, Σκαλκώτας, Στέρης (πριν φύγει στην Αμερική), Κοντόπουλος, Σκλάβος, Κουνέλης, Κουλεντιανός, Καπράλος (της πρώτης κυρίως περιόδου), Λεκάκης, Στάμος, Μπαζιώτης, Γαΐτης (της πρώτης κυρίως περιόδου ), Τσίγκος, Χρήστου, Σαραφιανός, Αντωνάκος, Χρύσα, Τούγιας, Κοντός και αρκετοί άλλοι, είναι οι καλλιτέχνες – αναφορά αυτής της  ανυπέρβλητης (irreductible) άρνησης του συστήματος και της σύστοιχης αναζήτησης της βαθύτερης απελευθέρωσης του ανθρώπου από κάθε εξωτερικό προσδιορισμό, από το καπιταλιστικό σύστημα, από την κυρίαρχη πλέον ετερονομία γενικότερα.

Η τάση αυτή της τέχνης, καθορισμένη και αρνητικά προσδιορισμένη μέχρι τέλος, δεν δημιουργεί καμία θετικότητα, παρά τη συνειδητοποίηση της ανάγκης κατάργησης και ξεπεράσματος του συστήματος. Είναι η έκφραση και η συγκεκριμενοποίηση μιας ολικά καθορισμένης άρνησης, όπως έλεγε και ο Αντόρνο, του συστήματος σε όλα τα επίπεδα, παντού, για πάντα. Ίσως, επαναλαμβάνουμε, είναι μοναδική η συνειδητοποίηση εκ μέρους των ελλήνων μοντέρνων καλλιτεχνών, σε στενή, σε άμεση συσχέτιση, ανταπόκριση και διαλεκτική σχέση με το ιστορικό ελληνικό κοινωνικό κίνημα, και ιδιαίτερα την Αντίσταση.

Από την άποψη αυτή το βαθύτερο συμπέρασμα – δίδαγμα του ελληνικού μοντερνισμού είναι διαρκής αντίσταση, άρνηση, ανυπακοή, αμφισβήτηση, αυτοπροσδιορισμός. Εναγώνεια και ανυπέρβλητη αναζήτηση του επαναπροσδιορισμού του ανθρώπου με σύγχρονους ανατρεπτικούς – επαναστατικούς όρους.