ΣΤΑΜΟΣ – ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΣΤΑΜΟΣ – ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

 

Η σύλληψη και η κατανόηση του έργου του Στάμου, ενταγμένου μέσα στο  γενικότερο κυρίαρχο τότε κίνημα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, για την ίδρυση και ανάπτυξη του οποίου ο Στάμος είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο, δεν είναι δυνατή χωρίς να ληφθεί υπόψη η γενικότερη μεταπολεμική κατάσταση, και ιδίως στην Αμερική. Το πνεύμα της εποχής (όπως λέει και ο Χέγκελ):  Μεσοπόλεμος, κρίση, εμφύλιος στην Ισπανία, Αντίσταση. Από την αμφισβήτηση και τη δομική αταξία, τη μόνιμη διαταραχή (désordre) του DADΑ στην αταξία του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και στην δομική άρνησή του. Οπότε μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η γένεση της θεώρησης του κόσμου του Στάμου, των μορφών, της ιδεολογίας, της αισθητικής του εκδηλώνεται, συγκροτείται,  αποκρυσταλλώνεται, συγχρόνως αποκτώντας ένα ριζοσπαστικό χαρακτήρα, ένα χαρακτήρα ολικής, καθορισμένης άρνησης, η οποία κρατάει δομικά ίδιο μέχρι τέλους.

Για την ερμηνεία αυτού του  έργου είναι αναγκαία η γνώση των αναλύσεων των μεγάλων θεωρητικών της εποχής αυτής και  γενικότερα του έργου τους: Γκρήνμπεργκ, Ζερβός, Σαπίρο, Αντόρνο, Esthοn, Βαλλιέ. Προεξάρχουσα δε θέση έχει η θεωρία για τον πολιτισμό του Ζερβού και των Αντόρνο – Χορκχάϊμερ (La dialectique de la raison). Η κοινωνιολογία της κουλτούρας, η κριτική της κουλτούρας, στην εκδοχή των Γκολντμάν και Μαρκούζε επίσης παίζουν καθοριστικό ρόλο με την κατανόηση του ενιαίου και ηγεμονικού χαρακτήρα που είχε ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός. Αυτός εξάλλου ήταν και το μόνο κίνημα διεθνώς που εμφανίστηκε στην Αμερική μεταπολεμικά, με λίγο πολύ ίδια, ενιαία μορφικά-μορφολογικά χαρακτηριστικά, αισθητικά και ιδεολογικά προτάγματα. Από την άποψη αυτή το κίνημα αυτό διαπνέεται, τουλάχιστον μέχρι το 1956-8, και από μια ενιαία αντίληψη για τα πράγματα, απόρροια της ενιαίας αντιμετώπισης του κόσμου, της ενιαίας κοινωνικής – κοινωνιολογικής αντίληψης – γνώσης των αμερικάνων αυτών καλλιτεχνών της πρωτοπορίας. Αυτοί εισηγήθηκαν ουσιαστικά και μια νέα κοινωνιολογία της γνώσης, επικεντρωμένη στην αναζήτηση του  είναι και πρώτιστα του κοινωνικού, των κριτικών γενικότερα μοντέλων  σκέψης και προβληματικής, στην εποχή της ανάδυσης και παγίωσης του ύστερου καπιταλισμού. Η κριτική της αλλοτρίωσης διαπερνά την ολότητα της κοινωνικής και διανοητικής – πνευματικής ζωής, κατά τέτοιο τρόπο ώστε μόνο η από-και αντι αλλοτριωτική γνώση έχουν νόημα. Και αυτή αποκτιέται μέσα από την πρωτοπόρα πνευματική αναζήτηση δια της μοντέρνας τέχνης, και τότε ιδίως της ζωγραφικής  και της γλυπτικής. Ξεκινώντας από την άμεση σχέση με την (μοντέρνα) γλυπτική οι Πόλλοκ  και Στάμος, γρήγορα άλλαξαν τη μετατρεπτική πράξη της γλυπτικής σε αφηρημένη ζωγραφική, ενταγμένη στην αναζήτηση και τη βίωση της απελευθέρωσης και της εργασίας του αρνητικού δια/και σε επίπεδο πρώτιστα πνεύματος.

Στάμος, Πόλλοκ, φοιτητές γλυπτικής: ο Στάμος σχεδόν πτυχιούχος και ο Πόλλοκ πτυχιούχος γλύπτης, που στην πορεία εγκατέλειψαν τη γλυπτική, αλλά ο τρόπος της ζωγραφικής τους, ειδικά στην πρώτη περίοδό τους, περισσότερο δε του Πόλλοκ, ήταν πιο γλυπτικός. Ένα είδος γλυπτικής ζωγραφικής με ματιέρες, στερεά υλικά μέσα στο νέο περιβάλλον της τέχνης στην Αμερική, όπου κυριαρχούσε η αβεβαιότητα και η απώλεια κάθε ζωγραφικής σταθεράς. 

Ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός, αν και καθαρά  αφημένο – πνευματικό – πνευματιστικό κίνημα, είχε άμεσο και έμμεσο κοινωνικό περιεχόμενο. Ήταν ένα δηλαδή κοινωνικό – αισθητικό κίνημα, που μέσα από το μυστικό – μυστηριακό, το τελετουργικό – ιερογλυφικό της ιστορίας και της κοινωνίας, μετέτρεπε την υποστασιοποίηση σε τέχνη του υπόρρητου, του διάχυτου mal social, της συνειδητής άρνησης της αλλοτρίωσης, της απόγνωσης των αποριμένων  (éxclus), των περιθωριακών από τον καλπάζοντα κίβδηλο νεοκαπιταλισμό.

Το κοινωνικό περιεχόμενο της ζωγραφικής αφαίρεσης του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και του Στάμου ειδικότερα: Διαρκής αγώνας ενάντια στην αλλοτρίωση συνειδητή για το συνειδητό ξεπέρασμά της. Αγώνας μέσα στο σύστημα και συγχρόνως εκτός συστήματος: πλήρης άρνησή  του: Αυτο-άρνηση, αυτοαναίρεση,  αυτο-αλλοτρίωση.

Οι αντινομίες του Στάμου και γενικότερα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού είναι έντονες, ακόμη και ακραίες. Αισθητοποιημένες μεν περίτεχνα, σύμφωνα με τις αρχές και τις μεθόδους της αφαίρεσης, αλλά πάντοτε αντινομίες. Κρυμμένες μεν μέσα σε/και από αυτή την πρωτοπόρα πρακτική, ακόμη και αισθητική κατάσταση, αλλά πάντοτε υπαρκτές. Αντινομίες διανοητικές, αισθητικές, αλλά πρώτιστα κοινωνικές – κοινωνιολογικές. Αντινομίες του μονοπωλιακού καπιταλισμού και του πολιτισμού της εποχής, όπως αυτές διαμορφώνονταν μέσα από τις νεοτευλορικές και νεοφορντικές διαδικασίες που μετατρεπόνταν πλέον τότε στη σύγχρονη κυρίαρχη ολότητα, ακόμη και στην ολότητα της νέας σύγχρονης απάνθρωπης νεοκαπιταλιστικής κυριάρχησης, αλλά συγχρόνως και ιστορικές, με ιστορικό βάθος μέχρι ακόμη και τον Όμηρο, και κυρίως την Οδύσσεια. Η αποξένωση γινόνταν πλέον η νέα κυρίαρχη κοινωνικο-ψυχική κατάσταση, διαλύοντας εσωτερικά τον άνθρωπο, αλλά και εξωτερικά ως κοινωνική οντότητα.

Οι αντινομίες από το 1952 και μετά άρχισαν να αποκτούν έναν όλο και πιο ακραίο χαρακτήρα. Συγχρόνως με την (αυτο)καταστροφική δραστηριότητα  και λειτουργία τους διέλυσαν σιγά-σιγά το ιστορικό αυτό κίνημα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ένας από αυτούς ήταν και ο Στάμος, που παρά τις διαφοροποιήσεις του, τα ανοίγματά του σε άλλους πολιτισμούς κ.τ.λ. παρέμεινε ουσιαστικά μέχρι τέλους ένας Οξύθυμος.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες το αισθητικό ιδεώδες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού ήταν ένα ασκητικό ιδεώδες, για να παραφράσουμε τον Αντόρνο, που υπερέβαινε τις αντινομίες και που ως ηγεμονικό, πνευματικό, ιδεολογικό κίνημα που ήταν από την γέννεσή του, καλύπτοντας έτσι το απόλυτο πνευματικό κενό που δημιουργούσε και διέδιδε ο ανερχόμενος ορμητικά νεοκαπιταλισμός, είχε αποτυπώσει συγχρόνως ένα διεθνισμό του στυλ, ένα κοσμοπολίτικο και ένα μοναδικό διεθνή μοντερνισμό. Συγχρόνως οι κατά κανόνα ξεριζωμένοι ή γόνοι ξεριζωμένων μεταναστών καλλιτέχνες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού  δημιούργησαν ή προσέδωσαν μια μοναδική αύρα στο έργο τους. Αυτό δεν ήταν μίζερο, miserabiliste,  αλλά απέπνεε μια μοναδική αύρα, δημιουργούσε μιαν ιστορική αύρα: Ο άνθρωπος τελικά μπορεί να επικρατήσει στον νεοβάρβαρο βιομηχανικό καπιταλισμό, στον καταναλωτισμό και την τεχνητή ευμάρεια. Η αύρα στην έκταση που υπάρχει στην εποχή της ακμής, της λάμψης, της ακτινοβολίας του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού σπάνια υπάρχει σε άλλο κίνημα της τέχνης, εκτός ίσως από την αρχή της επαναστατικής περιόδου της ρώσικης τέχνης (1917-23). Αλλά όπως και στη Ρωσία για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους μετά το 1923  άλλαξε η τάση, έτσι και στην Αμερική μετά το 1956-8, μόνο για κρίση μιλούμε, για ανυπέρβλητη κρίση πνευματική, πολιτισμική, ιδεολογική, αισθητή μέχρι σήμερα .

Και η αύρα δηλαδή του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού ήταν κοινωνικά προσδιορισμένη, και που μάλιστα μέσα από μια ευτυχή ιστορική συγκυρία κατόρθωσε ν’αποτυπωθεί ανεξίτηλα και να εκφραστεί μοναδικά, έτσι ώστε ν’ακτινοβολεί ακόμη. Ίσως και στο διηνεκές. Μεγάλοι καλλιτέχνες, μεγάλοι διανοούμενοι, μεγάλες προσωπικότητες, βγαλμένοι από την κόλαση του Βου παγκοσμίου πολέμου, οι πρωτεργάτες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, ήθελαν συνειδητά να εξανθρωπίσουν τον άνθρωπο. Τελικά το σύστημα αυτό το 1956-58 άρχισε να επιβάλλει τον συνεχή, τον παρατεταμένο και χωρίς σοβαρές αντιστάσεις εκβαρβαρισμού του, όπως έδειξε η ιστορία, παρά τη μαζική αμφισβήτησή του που επακολούθησε.

Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός: Κίνημα αυτόνομο και συγχρόνως ηγεμονικό. Ηγεμονικό με βάση τη δύναμη των ιδεών του, όπως θα έλεγε και ο Γκράμσι, μορφικών, κοινωνικών, αισθητικών και όχι μέσα από την επιβολή του με διοικητικά ή άλλα μέσα. Ηγεμονικό και συνάμα αυτόνομο: Μοναδική ίσως περίπτωση στην ιστορία. Αυτόνομο, ακηδεμόνευτο, αναπτυσσόμενο ενδογενώς επί μία δεκαετία, έτσι ώστε, χωρίς συμβιβασμούς κ.τ.λ. δημιούργησε μια Αύρα και μέσω αυτής και Ηγεμονία, αισθητική, ιδεολογική, πολιτισμική, ανοίγοντας νέους πρωτόγνωρους δρόμους στην τέχνη και την σκέψη, δημιουργώντας νέες αισθητικές αναφορές, νέα απελευθερωτικά προτάγματα. Ηγεμονικό γιατί ήταν αυτόνομο. Αυτόνομο που κατάκτησε την ηγεμονία από τα πρώτα βήματά του. Απελευθερωτικό, χωρίς δυστυχώς σοβαρή κοινωνική ανταπόκριση στην εποχή του, όπως όλα τα μεγάλα πρωτοπόρα κινήματα.

Η πλαστικότητα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, και με πιο προχωρημένη και επεξεργασμένη αυτή του Ρόθκο, της μοντέρνας τέχνης γενικότερα (σύμφωνα με την A. Cauquelin), με βάση όλων τις sensations (αισθήσεις) του Σεζάν, τις οποίες ανακάλυψε ο maître της Aix en Provance, τις εισήγαγε και τις ανέδειξε σε καθοριστικές, κεντρικές με τον κυβισμό που δημιούργησε και οι οποίες έγιναν εξίσου σημαντικές και για όλη τη μοντέρνα και την αφηρημένη γενικότερα τέχνη.

Αίσθηση (sensation) και διαίσθηση.

Διαίσθηση (intuition) –  Ανάδυση (émanation) της μοντέρνας και αφηρημένης θεώρησης-σύλληψης, στάσης (attitude).

Corroboration: Επιβεβαίωση (κυρίως στο Ρόθκο).

Plasticité tactile: Απτή πλαστικότητα.

Plasticité illusoire: Απατηλή πλαστικότητα.

Distortion: Παραμόρφωση.

Αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι στη βάση της άκρας ποιητικής διάστασης του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και του Στάμου ειδικότερα.

Αφαίρεση: Το άπειρο, το ατέρμονο της πραγματικότητας, της επιφάνειας, της οπτικής, της θέασης.

Ο Στάμος ένοιωθε μόνος, ολομόναχος, ξένος. Αυτή η ψυχοπνευματική κατάστασή του στην Αμερική, και ειδικότερα στη Ν. Υόρκη, που η μοναξιά μεταπολεμικά επεκτεινόταν  ραγδαία, ίσως αποτελεί και ένα από τα στοιχεία που τον ώθησαν στη ρήξη με το σύστημα μέχρι τέλους, στην πλήρη  αποξένωσή του από αυτό, την καθολική άρνησή του. Την αφετηρία  της δημιουργικής – καλλιτεχνικής και, για μια περίοδο, και κινηματικής αρνητικής διαλεκτικής του. Τη μόνιμη φυγή του στην Αφαίρεση.

Ο πατέρας του Στάμου ήταν σουλιώτης, που γλύτωσε από τους τούρκους και κατέφυγε στη Λευκάδα. Οι Σουλιώτες ήταν στον δικό τους απόλυτο κόσμο, τον ιδεαλιστικό, που αυτός δημιουργήθηκε ιστορικά.  Έτσι ο Στάμος ζούσε διαρκώς σ’ ένα ιδεατό, ανατρεπτικό κόσμο, σε έναν κόσμο αφαίρεσης: Η φυγή του Στάμου από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο κόσμο, η άρνηση του υπάρχοντα αλλοτριωμένου κόσμου, ήταν η προϋπόθεση του αντιστασιακού πνεύματος του Στάμου μέχρι τέλους. Με σουλιώτικη μάλιστα καθορισμένη άρνηση…