Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

  

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΔΟΚΙΜΙΟ – ΚΕΙΜΕΝΟ…

I

Με βάση το (μετά-) κριτικό δοκίμιο και μέσω αυτού σύλληψη, δημιουργία, συγκρότηση μιας σταθερής κριτικής οπτικής γωνίας θεωρητικής προσέγγισης.

Η μορφή αυτή του δοκιμίου συλλαμβάνεται από τα πρώτα κείμενα της Κριτικής θεωρίας και μέσω αυτών, στη συνέχεια των μορφωτικών δοκιμίων του νεαρού Λούκατς, αλλά  και αρκετά; Διαφοροποιημένα.

Πρόκειται πλέον για το (μετα-)κριτικό δοκίμιο ως μορφή, αυθύπαρκτο, αυτόνομο, ως μέρος μιας διαρκώς αναπτυσσόμενης Κριτικής θεωρίας, αλλά συγχρόνως το κάθε ένα συνιστά και ένα (μικρό) όλον μιας αντίστοιχης θεματικής. Η διάσωση έτσι των Χεγκελομαρξιστών ολότητας, μέσα στην αποσύνθεση του πάνω στον μονοπωλιακό και τον ύστερο καπιταλισμό, αποτελεί μια από τις μέγιστες εισφορές της Σχολής της Φρανκφούρτης που ……………….. ακόμη και για την ίδια την ύπαρξη της Κριτικής θεωρίας.

 

ΙΙ

Κείμενο – Μορφή

Κείμενο – προτάσεις –

Η κάθε πρόταση μπορεί να εξελιχθεί σε ολόκληρο κείμενο – δοκίμιο.

Αυτοτελείς προτάσεις κατά κανόνα στην αρχή, αλλά σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου. Μια ή περισσότερες ανεξάρτητα των προβληματικών και των θεματικών.

Προτάσεις συνήθεις για παραπέρα ανάπτυξη, αλλά και που μπορούν να παραμείνουν ως έχουν.

Προτάσεις-νοήματα ρητά ή υπόρρητα.

Προτάσεις ωε τέτοιες, αποσπάσματα μιας δυναμικής σκέψης που είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί παρά πέρα. Να αναπτύσσεται διαλεκτικά και κριτικά συνεχώς.

Προτάσεις – Συνθήματα  ή

Προτάσεις – προτάγματα ή

Προτάσεις – διακηρύξεις

Προτάσεις που έχουν ανάγκη πολλές φορές από ερμηνεία.

Προτάσεις – συμπυκνώσεις νοήματα της έρευνας μιας ζωής, σε συνεχές γίγνεσθαι αλλά πάντα ανολοκλήρωτες. Και που ίσως να μη μπορεί να ολοκληρωθεί. Που έχει ίσως την ανολοκλήρωση ως δομικό στοιχείο, καθόσον δομικά είναι δυναμική: Προβλήματα της κίνηση, δια της κίνησης, της αλλαγής, της διαρκούς αναζήτησης του άλλου, του ξεπεράσματος…. Της απελευθέρωσης πρώτιστα δια της αυτόνομης και αυτοπροσδιοριζόμενης δυναμικής- μετασχηματιστικής, θεωρητικοποίησης .

Προτάσεις όχι αποφθέγματα, (αν ο χρόνος και οι συγκυρίες το επιτρέψουν) που ίσως γίνουν κείμενα, άλλες ……………… που ίσως να μην μπορούν καν. Οπότε ως τέτοιες, οι προτάσεις – αποσπάσματα μιας γενικότερης και σφαιρικότερης σκέψης σε διαρκές γίγνεσθαι και σε συνεχή διεύρυνση – επικαιροποίηση, μπορεί να είναι εκφράσεις – συγκεκριμενοποιήσεις εκφράσεων της ολότητας.

Ακόμη και να είναι η αυτόνομη- αυτονομούμενη ολότητα.

 

Κείμενα. Αποσπάσματα -    …………………… μιας χαοτικής σκέψης σε  perpetual

Έχουν διαλυθεί, θραυστεί οι συνδετήριοι ………………… σύνδεσμοι στη σύγχρονη κριτική σκέψη.

 

Μόντουλο Κριτικής θεωρίας και σκέψης σταθερό.  Οπότε διαρκείς επιστροφές σε αυτό, με στόχο τη διεύρυνση της κριτικής προβληματικής, προς νέες θεματικές, ουσιαστικά χωρίς τελειωμό, με υπέρτατο στόχο την εντελεχέστερη κατανόηση του όλο και πιο πολύπλοκης και σύνθετης πραγματικότητα. Απώτερος στόχος, αν όχι άμεσος, είναι η θέληση για αλλαγή αυτής της αρνητικής και υποβιβαστικής για τον άνθρωπο πραγματικότητας, και όχι οι στυλιστικές ασκήσεις των κειμένων, ούτε η καθαρότητα των μορφών.

Νέα μορφή κειμένων: Αρχή με κάποιες προτάσεις – αποσπάσματα – θέσεις, θετικά προτασιακά διατυπωμένες, η ακόμη και αφοριστικά. Σιγά-σιγά γίνεται εισαγωγή στην προβληματική, η οποία σήμερα εξ αντικειμένου είναι δύσκολη, σύνθετη. Αναγκαστικά κάνω συνεχή διάλογο με κείμενα των μεγάλων κριτικών θεωρημάτων, με το έργο μεγάλων πρωτοπόρων και μοντέλων καλλιτεχνών, έχουν αναφορά μια εκτεταμένη βιβλιογραφία και εργογραφία, ρητά ή υπόρρητα. Το ζητούμενο είναι πάντοτε με βάση τα κείμενα και τα έργα τέχνης να γίνεται ρητά ή υπόρρητα προχώρημα της σκέψης, διεύρυνσή του και επικαιροποίησή του, ώστε να μπορεί, ν’ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες και στις σύγχρονες προκλήσεις…

 

ΙΙΙ

Κείμενα – Γραφή – Δοκίμιο

Ελλειπτική γραφή (μεταξύ γραφής)

Α……………… υπαινικτική

Κινητό-κινητό της σκέψης…

Ανοιχτή γραφή – ανοιχτό σύστημα.

Πρόταση (L. confinied) προϊόν βαθειάς συνειδητοποίησης, γνώσης, βαθύτερης επικοινωνίας με την τέχνη, την κουλτούρα, τον πολιτισμό, την σκέψη. Την Κριτική θεωρία. Την μακρόχρονη ταύτιση με αυτήν. Την ολική βίωση ……. Του κριτικά σκέπτεσται, της κριτικής ωε στάσης ζωής, Ως έκφραση και συγκεκριμενοποίηση του προχωρήματος αυτοσυνείδησής σου.

 

IV

Κριτική θεωρία

Κείμενο – Λέξη

Η σημασία του langage

Κριτική θεωρία: Λέξη – ολότητα

Μινιμαλ και ολική σύλληψη συγχρόνως

Ακριβολογία στην έκφραση και της έκφρασης.

Λιτότητα και αυστηρότητα των διατυπώσεων. Όχι φιοριτούρες, φιλολογισμούς, περιτεχνα λογικά ή φραστικά σχήματα.

Προσήλωση στο πραγματικό, στη διαλεκτική του, στην αναγκαία επακριβή αποτύπωση, της έκφρασης της διαλεκτικής του κίνησης, των αντιφάσεων και των αντινομιών. Των κειμένων και των συγκειμένων, χωρίς περιττούς σχολιασμούς, υπερβολές, σχήματα λόγου κ.α.

Η κριτική θεωρία συνδέεται στενά, ακομη και συνίσταται σε μια αυστηρή, λιτή, αντίληψη-φιλοσοφία της γλώσσας.

Ότι λέγει επιπλέον από αυτό που είναι αναγκαίο, μπορεί να δημιουργήσει και αντίθετα νοήματα (conte………..),  και για αυτά ακομη οι παρανοήσεις, ή τουλάχιστον …………………..

Για αυτά έχουμε ανάγκη από την απόλυτη ακρίβεια των διατυπώσεων, πάλι ν’αναδειχθούν ως αναγκαία νοήματα, αποκαλύπτοντας και ξεπερνώντας την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση και την ορθολογικοποίηση.

Κείμενα ορθολογικά, χωρίς να γίνονται πεζά ή και ορθολογιστικά, σύμφωνα με την περιρέουσα ατμόσφαιρα. Κείμενα που καταγγέλνουν το ψεύδος του συστήματις, που αποκαλύπτουν τη βαθύτερη κυριαρχική δομή του, την εκμετάλλευση και την κακοποίηση, Κείμενα που δεν παράγουν κανένα επιπόλαιο ενθουσιασμό, καμία επανάπαυση, αλλά αντίθετα προσπαθούν να αφυπνίσουν τον αναγνώστη, να τον διαφωτίσουν, να τον ωθήσουν σε παραπέρα έρευνα. Να του καλλιεργήσουν την ανάγκη και την θέληση για μάθηση, για παιδεία, κουλτούρα. Να τον αναβαθμίσουν πνευματικά, χωρίς να του δημιουργήσουν αυταπάτες. Αντίθετα μάλιστα καταπολεμώντας τες.

 

                           ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ – ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

Από τις κοινότητες, το κοινοτικό πνεύμα της προβιομηχανικής και προκαπιταλιστικής Γερμανίας, στο εργατικό-προλεταριακό-επαναστατικό πνεύμα των βιομηχανικών περιοχών της Γερμανίας από την αρχή της διαδικασίας εκβιομηχάνισης-αστικοποίησης-καπιταλιστικοποίησης (τέλος του 18ου αιώνα αρχές του 19ου) και κυρίως στο επαναστατικό πνεύμα του παρισινού προλεταριάτου.

Η  αντίθεση μεταξύ κοινότητας και κοινωνίας (Γερμανία), κουλτούρας και εκβιομηχάνισης.  Η αντίθεση εργατικής-επαναστατικής κουλτούρας και εκβιομηχάνισης-καπιταλιστικοποίησης στην Αγγλία και ιδίως στην Γαλλία ως  η κληρονομιά του ουτοπικού σοσιαλισμού προκάλεσε την ανάπτυξη της εργατικής κουλτούρας στον 19^ο αι. Από τις αρχές όμως του 20^ου αι. αλλάζουν ριζικά τα πράγματα, λόγω της αλλαγής της δομής στο εσωτερικό της εργατικής τάξης:  Εργάτης ειδικευμένος και εργάτης ανειδίκευτος που εισήγαγε ο τεϋλορισμός-φορντισμός. Παρόλα αυτά, η διχοτομική σύλληψη της κοινωνικής δομής του καπιταλισμού που επεξεργάστηκε με ένα σύγχρονο και επικαιροποιημένο τρόπο ο Οζόφσκι μεταπολεμικά, στη συνέχεια του Μαρξ, παραμένει έγκυρη, η μόνη ίσως συγκροτημένη-θεωρητική κριτική – κοινωνιολογική αναφορά¹.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 1. Βλ. Στ.Οζόφσκι, Η ταξική δομή στην κοινωνική συγκρότηση, Κάλβος.

 

 

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ

Από  το 1848 μέχρι το 1905-7 οι κοινωνικές και επιστημονικές επαναστάσεις σε συνδιασμό με τις καλλιτεχνικές και αισθητικές, αλλά και τις επιστημολογικές και ιδεολογικές οδήγησαν στην αυτονόμηση από το μέχρι  τότε κυρίαρχο θετικιστικό μοντέλο, στην κριτική του, ακόμη και στη συγκρότηση ενός νέου  υποκειμένου, φορέα αυτής της επαναστατικής ανατροπής, με ευρύτερες μάλιστα  επιπτώσεις  και συνεπαγωγές, του διαισθητικού υποκειμένου. Έτσι, από την άποψη της κοινωνιολογίας της γνώσης, όπως θα έλεγε ο Γκολντμάν, δημιουργείται ένας χώρος αυτονομίας από την κυρίαρχη πραγμοποίηση, η οποία στο χώρο της επιστημονικής θεώρησης αναπαρήγαγε τα πραγμοποιητικά πρότυπα και μοντέλα μέσω του μέχρι τότε θετικισμού. Έτσι σε λίγο  (1930) συγκροτείται πλέον η Κριτική θεωρία ως δομικά αντιθετικιστική, και έτσι κατά τον ίδιο βαθμό και αυτόνομη, ώστε να μπορέσει ν’αποπειραθεί τη συστηματική κριτική του πολιτισμού σε συνδιασμό με την εξίσου συστημική κριτική του κυρίαρχου πλέον μονοπωλιακού καπιταλισμού. Οι σταθμοί αυτής της πορείας προς την αυτονόμηση της κριτικής σκέψης είναι: 1948 – 1971 - 1905-7 – 1930.

 Κριτική ποζιτισμού – Αυτονομημένο διαισθητικό υποκείμενο.

Στη συνέχεα η Κριτική θεωρία συγκροτείται και ως δομικά αντιπροντουκτιβιστικό μοντέλο σκέψης και θεώρησης του ανθρώπινου, του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι. Προς την κριτική του προντουκτιβισμού σε όλες τις μορφές του και για όλη την ιστορία.

Η απελευθέρωση από τον προντουκτιβισμό ανοίγει τον δρόμο για την πνευματική απελευθέρωση, την αναγέννηση του ανθρώπου. Προς τη συντροφικότητα, την αλληλεγγύη, την επικοινωνία. Προς μια νέα ορθολογικότητα με άλλες, ανθρωπιστικές αναφορές, τελικότητες, προοπτικές, οπτικές. Προς την κριτική ανασυγκρότηση του Λόγου με νεοανθρωπιστικούς όρους στην εποχή της τραγικής αποπαγκοσμιοποίησης που μόνο χαλάσματα αφήνει, μετά την κατάρρευση της ιστορικά μοναδικής προντουκτιβιστικής-νεοφιλελεύθερης φούσκας της παγκοσμιοποίησης. Πιο αξεπέραστο απελευθερωτικό μοντέλο του μοντερνισμού και της μοντέρνας τέχνης ειδικότερα, ιστορικής και νεώτερης.

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΘΕΜΑΤΑ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

 

Αλληλεγγύη, κοινότητα, κοινωνικότητα, αυτοπροσδιορισμός. Άτομο-υποκείμενο-Συλλογικότητα(-ες)-υποκείμενο(-α) γενικότερα. Προς τη διαρκή αναζήτηση του υποκειμένου, του σκεπτόμενου και δρώντος, δηλαδή του λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοποιημένου υποκειμένου, ακρογωνιαίου λίθου, προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ για την όποια απελευθερωτική πρακτική, ανεύρετη όμως όλο και περισσότερο στις κοινωνίες ιδίως του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Δράση-αλληλόδραση, αλληλοεπίδραση, διάδραση-συνθετικότητα. Αυτοδύναμα εξελισσόμενη συλλογικότητα.

Απορύθμιση – Αποξένωση  –  αλλοτρίωση, πραγμοποίηση, υποταγή,  χειραγώγιση.

Κοινότητα – κοινωνία. Προς τη διαλεκτική της απελευθέρωσης με βάση, αναφορά, τη νέα πρωταρχική κοινωνική κατάσταση τις νέες κοινότητες που δημιουργεί η κρίση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Προς ένα εναλλακτικό κοινωνικό σύστημα συναρθρωμένο με κοινότητες νέου τύπου. Προς ένα νέο κοινοτισμό – κοινωνισμό από τα κάτω, από τη βάση με μια νέα ορθολογικότητα υπό ανεύρεση, διαμόρφωση, με νέες αρχές, νέες στοχοθεσίες και σκοπούς, με νέες μορφές οργάνωσης και κοινωνικής πρακτικής, λιγότερο ή περισσότερο απο-αλλοτριωμένες.

Ανάγκη ξεπεράσματος της κυρίαρχης αυταρχικής και ληστρικής ορθολογικότητας, οικονομικής και πολιτικής. Προς μια νέα θεωρία της απελευθέρωσης, με βασική την κοινοτική-κοινωνική διάσταση.

Αναγκαίο ξεπέρασμα του παραγωγισμού, του παραγωγικίστικου μοντέλου. Προς ένα νέο μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας, με απεγκλωβισμό από την ανεξέλεγκτη αναπτυξιοκρατία. Επίκεντρο ο άνθρωπος και οι ανθρώπινες – λελογισμένες ανάγκες, οι οποίες θα προσδιορίζονται ορθολογικά από τη συνειδητοποιημένη υποκειμενικότητα οργανωμένη σε μια νέα αυτόνομη κοινωνική οργάνωση-κατάσταση. 

 

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

 

Κατά τον Αντόρνο κυριαρχεί ολικά, παντού η αλλοτρίωση.

Δεν απομένει παρά μόνο η ριζοσπαστική μοντέρνα τέχνη, τέχνη της πρωτοπορίας ως φορέας ενός νέου ιδεώδους, μιας νέας απελευθερωμένης κοινωνίας. Από την άποψη αυτή, η Αισθητική θεωρία¹ του συνιστά το απώγειο της απελευθερωτικής θεωρητικοποίησής του, της αρνητικής διαλεκτικής που συλλαμβάνει και επεξεργάζεται την ιστορική Dialectique negaive².

Η μοντέρνα τέχνη, και ιδίως η ριζοσπαστική της τάση ως φορέας και συγκεκριμενοποίηση της καθορισμένης άρνησης του συστήματος, της αλλοτρίωσης, της ορθολογικοποίησης, που υποβιβάζει τον Λόγο σε εργαλειακό, σε μια πτωχή τελεολογική – ωφελιμιστική ορθολογικοποίηση.

 

Ο Λόγος  υποβιβάζεται συνέχεια σε μια απλή οπερασιοναλιστική, όπως λέει ο Μαρκούζε, λογική. Ο εργαλειακός λόγος, σύμφωνα με τον μονοπωλιακό καπιταλισμό αντιβαίνει στον απελευθερωτικό Λόγο.

Ο Λόγος ή είναι απελευθερωτικός, χειραφετησιακός ή δεν είναι Λόγος. Ο Διαφωτισμός μπορεί να υποβαθμίστηκε από το μονοπωλιακό καπιταλισμό και το σύστημα γενικότερα, παραμένει όμως ανασυγκροτημένος διαλεκτικά και κριτικά ο μόνος απελευθερωτικός. Η μόνη πρόσφατη ιστορική αναφορά της διαδικασίας διαφωτιστικής απελευθέρωσης του ανθρώπου. Επικαιροποιημένος, διευρυμένος, εκμοντερνισμένος μπορεί ν’αποτελέσει τη βάση για τη νέα απελευθερωτική διαδικασία που έχει ανάγκη ο σύγχρονος άνθρωπος, βαλλόμενος πλέον από παντού.

Ο σύγχρονος Λόγος έτσι μπορεί να φωτίσει κριτικά και τη βαθύτερη δομή, λογική, το λόγο ύπαρξης της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας του σύγχρονου άκρως πολύπλοκου και αντινομικού  καπιταλισμού, ο οποίος αναγκαστικά στηρίζεται στη συνεχή τελειοποίηση και εμβάθυνση της Κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας. Η ορθολογική – ανθρωποκεντρική ανασυγκρότησή του, θα θέσει ένα οριστικό τέλος στην ανεξέλεγκτη αυτοτροφοδοτούμενη, ενδογενή λογική του σύγχρονου καπιταλισμού, στη γενικευμένη αλλοτρίωση που παράγει ως διαρκές αποτέλεσμα – αναπόδραστη σύνθεση της διαρκούς τελειοποίησης της Κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας. Έτσι θα μπουν οι βάσεις για τη σύλληψη και δημιουργία μιας νέας ανθρωποκεντρικής ολότητας: Κοινωνικής, πολιτισμικής, ιδεολογικής κ.λ.π.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Εκδ.  Klincksieck
2. Εκδ. Gallimard.

 

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – Α. ΛΕΦΕΒΡ

 

Η ανάγνωση, ανασκευή της Κριτικής θεωρίας υπό την οπτική της μεταφιλοσοφίας του Α. Λεφέβρ.

 

-Κριτική θεωρία: Κείμενο – Μορφή

-Σπάσιμο των μορφών, ξεπέρασμα των παραδοσιακών μορφών, ξεπέρασμα των παραδοσιακών μορφών. Προς κείμενα – μη  κείμενα (με την παραδοσιακή έννοια). Κείμενα – Αντι-κείμενα.

 

Αποσπασματικός λόγος, έως και άκρως αποσπασματικός – επιγραμματικός ή ακόμη και συνθηματικός ή και διακυρηκτικός – προτασιακός. Αφοριστικός και αμφίσιμος, και σε κάθε περίπτωση ανοιχτός, αν και πάντοτε καταγγελτικός, ρητά ή υπόρρητα.

Λόγος συνάμα αφηρημένος, μέσα στην «μη  παραδοσιακή παράδοση» της μοντέρνας τέχνης και ειδικότερα της αφηρημένης. Λόγος, αν και απόλυτα σαφής,   επιδέχεται κατά κανόνα περισσότερες ερμηνείες  και οπωσδήποτε επιζητεί τις υποκείμενες (implicites) διασυνδέσεις, συσχετίσεις, τα συγκείμενα και τις ρητές και υπόρρητες σηματοδοτήσεις (significations). Προς την ερμηνευτική των σηματοδοτήσεων (significations) στη συνέχεια της  επανάστασης της νέας γλώσσας του νέου langage που εισήγαγε  ο Χλένικωφ και η ομάδα του, αλλά και της επανάστασης σε επίπεδο μορφών,  γλώσσας, σηματοδοτήσεων που εισήγαγε η μοντέρνα τέχνη. Έκτοτε η μοντέρνα γλώσσα αυτονομήθηκε.

Η σημασία της σημαντικής δομής (της μορφής) της μοντέρνας τέχνης.

Η σημαντική δομή της μοντέρνας τέχνης είναι eclatée αποκτώντας μάλιστα στην πορεία  όλο και περισσότερες σηματοδοτήσεις. Έτσι Λόγος, γλώσσα, μορφή στον μοντερνισμό αποτέλεσαν ένα αδιάσπαστο όλον, με πρωταρχική τη διάσταση, άμεσα ή έμμεσα, της ιδεολογικής κριτικής. Η Κριτική θεωρία έτσι συγκροτήθηκε και αναπτύχθηκε ως μια φιλοσοφία του μοντερνισμού, ως μια μοντέρνα δομικά θεωρητικοποίηση, με επίκεντρο πάντοτε τη μοντέρνα μορφή μέσα στην δυναμική πολυπλοκότητα των εκφράσεων, των εκφάνσεων και των σηματοδοτήσεών της.

Η ιδιαιτερότητα και η ιστορική σημασία των σημειώσεων του Μαρξ του 1844, με τον εμπορικό τίτλο «Οικονομικοφιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 ή και Χειρόγραφα¹.

Αλλά είναι η ιδιαιτερότητα των σημειώσεων του W. Benjamin², του Αντόρνο³, τοy Χορκχάϊμερ⁴, του Γκολντμάν⁵, του Γκράμσι (Τετράδια της φυλακής⁶), του Λένιν⁷ κ.α.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

2. Βλ. W. Benjamin, Passages, Cerf.

3. Βλ. Th. Adorno, Notes sur la littérature, Flammarion και Paralipomena, Klincksieck.

4. Βλ. M. Horkheimer, Notes τ. 2, Payot.

5. Βλ. L. Goldmann, Structures menteles et creation culturelle, Mediations.

6. Εκδ. Στοχαστής και Gallimard.

 

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΤΑΡΑΓΜΕΝΟΙ ΚΑΙΡΟΙ

 

- Κριτική θεωρία¹:  Ταραγμένη, αντινομική θεωρία. Προϊόν της συνειδητοποίησης της κατάρρευσης, της επανάστασης στην ΕΣΣΔ και της ανάδυσης του ναζισμού στη Γερμανία και του φασισμού γενικότερα στην Ιταλία, Ισπανία κ.α.

Ταραγμένη σημαίνει εξ ορισμού μη γραμμική, αβέβαιη, αγωνιώδης, τραγική.

Προέκταση των καταστροφικών συνθηκών με άλλες νεώτερες και συνεχώς διαφοροποιούμενες και μεταλλασσόμενες μορφές μέχρι σήμερα. Και μπροστά στην απύθμενη, αποχαλινωμένη βαρβαρότητα της παγκοσμιοποίησης σήμερα η Κριτική θεωρία, παραμένει πάντοτε ταραγμένη, που σημαίνει και ανήσυχη, για το μέλλον του ανθρώπου και της ανθρωπότητας γενικότερα.

Η σημερινή καταστροφή έχει τις ρίζες της στον σταλινισμό και στον φασισμό. Στον απόλυτο, τoν ολοκληρωτικό αυταρχισμό τoυς, στο δομικό ολοκληρωτισμό που δημιούργησαν και επέβαλαν και ειδικότερα ο σταλινισμός ως νέος δεσποτισμός – μετεξέλιξη του δεσποτισμού και του αυταρχισμού του Μεσαίωνα.

Έτσι η αμφισβήτηση του σύγχρονου παγκόσμιου κοινωνικοπολιτικού status πρέπει να είναι ολική, μεθοδική, καθορισμένη. Η άρνησή του, ολική, απόλυτη. Μόνο έτσι θα συλληφθεί ένα νέο απελευθερωμένο και απελευθερωτικό σύστημα. Και μόνο μια ανήσυχη, ταραγμένη, ολική σύγχρονη, μοντέρνα κριτική θεωρία μπορεί να συλλάβει μοντέλα, μεθόδους, διαδικασίες, πρακτικές εξόδου από τη σημερινή βαρβαρότητα. Να αναστηλώσει και ν’ανασυγκροτήσει το μεγάλο, το ιστορικό μοντέρνο – μοντερνιστικό σχέδιο. Να ξαναφέρει στο επίκεντρο της όλης κοινωνικής πρακτικής το μοντερνισμό ως σχέδιο, ως απελευθερωτική πρακτική και μεθοδολογία. Ως απελευθερωτική δημιουργία νέων πνευματικών αλλά συνάμα και κοινωνικών μορφών, σύμφωνα με τις ριζοσπαστικές συλλήψεις της πρωτοπορίας. Και η Κριτική θεωρία ως συστηματική θεωρητικοποίηση των πρωτοποριών μπορεί ν’ανοίξει ένα νέο και πρωτοπόρο δρόμο σήμερα μέσα από τη γενικότερη παγκόσμια ταραχή, αναστάτωση (chambardement) προς την απελευθέρωση.

  

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Μεταξύ των πολλών κειμένων που έχουν γραφτεί για την Κριτική θεωρία βλ. κυρίως, Ζ.- Μ. Βενσάν, Η Σχολή της Φρανκφούρτης, Επίκουρος και P. Zima, L’école de Francfort, Ed. Universitaires.

 

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – KEIMENA

 

Τα κείμενά μου για την Κριτική θεωρία είναι προϊόν μακρόχρονης έρευνας και μελέτης. Είναι θεωρητικά – επιστημονικά και συνάμα προσωπικά: Πλήρης ταύτιση, στράτευσή μου στην προσπάθεια μελέτης της Κριτικής θεωρίας και συγχρόνως θεωρητικοποίησης του σύγχρονου ιστορικοκοινωνικού γίγνεσθαι από το 1970 (τουλάχιστον) και εδώ υπό την οπτική της Κριτικής θεωρίας, του Μαρκούζε ειδικότερα.

Συγχρόνως μέσα από αυτή τη διαδικασία και η θεωρία εμπλουτίζεται, επεκτείνεται, επικαιροποιείται, ανασυγκροτείται.

Ο στόχος είναι πάντοτε να παραμείνει μοντέρνα, σύμφωνα με τα πρόταγμα του Ρεμπώ (Il “fut être absolumunt moderne”). Πολλές φορές γράφω ή μιλάω σε πρώτο πρόσωπο: Η πλήρη στράτευση του υποκειμένου (και συγκεκριμένα εμένα) στην υπόθεση της ανυπέρβλητης Κριτικής θεωρίας.

Το εγώ και ο κόσμος, όπως έλεγε ο νεαρός Λούκατς, ο προάγγελος της Κριτικής θεωρίας, ταυτίζονται, γίνονται ένα: Η στράτευση του εγώ, που σημαίνει και στράτευση του υποκειμένου, με πιο φιλοσοφικούς όρους, του σκεπτόμενου και δρώντος υποκειμένου. Επιμένουμε σε αυτή τη διάσταση της όλης προσπάθειάς μας, με βάση και την εμπειρία μας από το Κίνημα. Η Κριτική θεωρία δεν είναι μια υπόθεση ούτε αφ’υψηλού, ούτε από απόσταση (η μπρεκτική  αποστασιοποίηση είναι και αυτή μια μορφή στράτευσης), ούτε είναι μια υπόθεση για κάτι το άλλο, το ξένο, το απόμακρο, το διαφορετικό από εμάς. Το υποκείμενο ή είναι impliqué (ενταγμένο, ανακατωμένο) το ίδιο και μάλιστα σε πρώτο επίπεδο ή δεν μιλούμε για Κριτική θεωρία.

Προσωπικά δεν με ενδιαφέρει να κάνω την όποια φρανκφουρτολογία, αν και διαβάζω συχνά κείμενα της, λιγότερο ή περισσότερο ενδιαφέροντα.

Προσπαθώ να είμαι Κριτικός φιλόσοφος και  καλύτερα σήμερα θεωρητικός, λόγω της μακρόσυρτης όσο και επώδυνης διαδικασίας του τέλους της φιλοσοφίας, όχι τόσο προφανές, ούτε και τόσο εύκολο, όπως μπορεί να νομίζει κανείς.

H Κριτική θεωρία είναι πάντοτε παρούσα σε όλα τα κείμενά μου, αν και όχι πάντοτε  άμεσα ορατή, ακόμη και χωρίς éxplicites αναφορές σε αυτήν. Το ελληνικό, και όχι μόνο πανεπιστημιακό μανταρινάτο, δεν τα πήγαινε καλά με αυτήν, ούτε ήταν πολύ ανεκτικό σε αυτήν. Έπρεπε να συμβιώσω επί σειρά ετών με ταξικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς και ιδεολογικούς εχθρούς.

Με δήθεν καθηγητές. Οι καθηγητές είναι εξ ορισμού διαφωτιστές, eclairens, και όχι σκοταδιστές ή τουλάχιστον συσκωτιστές, ιδεασμένοι, σταλινικοί, νεοσταλινικοί, παλαιοσταλινικοί μεταμοντέρνοι ιδεολόγοι, νεοαντιδραστικοί και πολλές άλλες απόλυτα αρνητικές και κατά τούτο απόλυτα  αρνητικές καταστάσεις για τους φοιτητές, οι οποίοι αντιδρούσαν πάντα όταν μπορούσαν, και σε κάθε περίπτωση τους συμπεριφέρονταν ανάλογα. Αυτό όμως που τους απασχολούσε μόνο, πάντοτε στην υπηρεσία του συστήματος και απολογητές-προωθητές (avatars) της ιδεολογίας του και συνάμα εντολοδόχοι του, ήταν το χρήμα, η διαπλοκή, η επίδειξη, η δημοσιότητα με όποιο τρόπο και με όποιο αντίτιμο. Οπότε απέναντι σε αυτό το διάχυτο, τοξικό, το θλιβερό έως και επικίνδυνο περιβάλλον, η Κριτική θεωρία έπρεπε να βρει τρόπο όχι μόνο να υπάρξει, αλλά και να διδαχθεί, να ερευνηθεί, να διαδοθεί.

Για αυτό το λόγο τα πρώτα κυρίως κείμενα μου ήταν πολύ διακριτικά. Δεν μπορούσα να ανοίξω μέτωπο με τους πάντες, αν και γνώριζαν, ή τουλάχιστον διαισθανόνταν  ότι ακολουθώ το δρόμο μου, για να παραφράσω τον Μπάρο…

Και σε κάθε περίπτωση κείμενα φρανκφουρτιανής έμπνευσης ελλειπτικά, αφοριστικά, αποσπασματικά και σε παράταξη.

 

Τα κείμενα μου της Κριτικής θεωρίας και για την Κριτική θεωρία είναι κείμενα συνεχή, ποταμός, φαινομενικά ασύνδετα, αλλά που ενέχουν μια βασική κεντρική ιδέα: την εναγώνεια αναζήτηση της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Σε κάθε περίπτωση στην ταραγμένη εποχή που ζούμε τα κείμενα μου αυτά, δομικά αποσπασματικά, ακόμη και brouillons, συγκροτούν ψηφίδες της επιβαλλόμενης τουλάχιστον διαρκούς αντίστασης, υπό την   οπτική πάντα της αναζήτησης της απελευθέρωσης. Συγχρόνως τα κείμενά μου αυτά είτε πάντα αναλυτικά και επαγωγικά, αλλά συγχρόνως μερικές φορές και αυτοαναφορικά: Ολική ταύτιση του θεωρητικού με τον διανοούμενο, με το υποκείμενο της θεωρίας και της πράξης. Δεν πρόκειται  όμως για κείμενα σολιγιστικά, με την έννοια του Γκράμσι. Πάντοτε κριτικά ακόμη και πολεμικά απέναντι στην κατεστημένη τάξη, το σύστημα και τους υπηρέτες του σε όποια θέση και αν βρίσκονται στοιχεία πάντοτε στην αμφισβήτηση, στη διαρκή αντίσταση, στην ανάδειξη έστω και έμμεσα την έστω και μικρών δυνατοτήτων και προοπτικών της απελευθέρωσης. Τους ………………………. ανάγκη συνειδητοποίησης συνήθως κρυμμένη ή σε αναγκαστικό λήθαργο συνειδητοποίησης των δυνατοτήτων του ανθρώπου για την αναγκαία πράξη, όπως ήθελε και ο μέγας Παβέλε.

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΔΟΚΙΜΙΟ – ΚΕΙΜΕΝΟ…

I

Με βάση το (μετά-) κριτικό δοκίμιο και μέσω αυτού σύλληψη, δημιουργία, συγκρότηση μιας σταθερής κριτικής οπτικής γωνίας θεωρητικής προσέγγισης.

Η μορφή αυτή του δοκιμίου συλλαμβάνεται από τα πρώτα κείμενα της Κριτικής θεωρίας και μέσω αυτών, στη συνέχεια της μορφής των δοκιμίων του νεαρού Λούκατς, αλλά  και αρκετά διαφοροποιημένα.

Πρόκειται πλέον για το (μετα-)κριτικό δοκίμιο ως μορφή, αυθύπαρκτο, αυτόνομο, ως μέρος μιας διαρκώς αναπτυσσόμενης Κριτικής θεωρίας, αλλά συγχρόνως το κάθε ένα συνιστά και ένα (μικρό) όλον μιας αντίστοιχης θεματικής. Η διάσωση έτσι της Χεγκελομαρξιστικής  ολότητας, μέσα στην αποσύνθεση των πάντων στον μονοπωλιακό και τον ύστερο καπιταλισμό, αποτελεί μια από τις μέγιστες εισφορές της Σχολής της Φρανκφούρτης, μια προϋπόθεση  ακόμη και για την ίδια την ύπαρξη της Κριτικής θεωρίας.

 

ΙΙ

Κείμενο – Μορφή

Κείμενο – προτάσεις: Η κάθε πρόταση μπορεί να εξελιχθεί σε ολόκληρο κείμενο – δοκίμιο. Αυτοτελείς προτάσεις κατά κανόνα στην αρχή, αλλά και σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου. Μια ή περισσότερες ανεξάρτητα των προβληματικών και των θεματικών.

Προτάσεις συνήθως για παραπέρα ανάπτυξη, αλλά και που μπορούν να παραμείνουν ως έχουν.

Προτάσεις-νοήματα, ρητά ή υπόρρητα.

Προτάσεις ως τέτοιες, αποσπάσματα μιας δυναμικής σκέψης που είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί παρά πέρα. Να αναπτύσσεται διαλεκτικά και κριτικά συνεχώς.

Προτάσεις – Συνθήματα

Προτάσεις – προτάγματα

Προτάσεις – διακηρύξεις

Προτάσεις που έχουν ανάγκη πολλές φορές από ερμηνεία.

Προτάσεις – συμπυκνώσεις νοήματα της έρευνας μιας ζωής, σε συνεχές γίγνεσθαι αλλά που παραμένουν πολύ συχνά σε μια στοιχειώδη ή εμβρυώδη μορφή, και σε κάθε περίπτωση ανολοκλήρωτες σε κάποιο βαθμό.  Και που ίσως να μη μπορεί να ολοκληρωθούν. Που έχουν ίσως την ανολοκλήρωση ως δομικό στοιχείο, καθόσον δομικά η όλη κριτική προβληματικής  είναι δυναμική. Εκφράζουν και σε κάθε περίπτωση υποδηλώνουν προβλήματα της κίνησης, δια της κίνησης, της αλλαγής, της διαρκούς αναζήτησης του άλλου, του ξεπεράσματος… Της απελευθέρωσης πρώτιστα δια της αυτόνομης και αυτοπροσδιοριζόμενης δυναμικής- μετασχηματιστικής, θεωρητικοποίησης.

Προτάσεις όχι αποφθέγματα (αν ο χρόνος και οι συγκυρίες το επιτρέψουν), που ίσως γίνουν κείμενα, αλλά και  που ίσως να μην μπορούν καν. Οπότε ως τέτοιες, οι προτάσεις – αποσπάσματα μιας γενικότερης και σφαιρικότερης σκέψης σε διαρκές γίγνεσθαι και σε συνεχή διεύρυνση – επικαιροποίηση, μπορεί να είναι εκφράσεις – συγκεκριμενοποιήσεις εκφάνσεων της ολότητας.

Ακόμη και να είναι η αυτόνομη- αυτονομούμενη ολότητα.

Κείμενα. Αποσπάσματα (rudiments) μιας χαοτικής σκέψης σε διαρκή (perpetual).

Κίνηση. Από την άλλη έχουν διαλυθεί, θραυστεί οι συνδετήριοι αρμοί της σύγχρονης κριτικής σκέψης.

 

Διανοητικό, πνευματικό, μόντουλο Κριτικής θεωρίας και σκέψης σταθερό.  Οπότε διαρκείς επιστροφές σε αυτό, με στόχο τη διεύρυνση της κριτικής προβληματικής, προς νέες θεματικές, ουσιαστικά χωρίς τελειωμό, με υπέρτατο στόχο την εντελεχέστερη κατανόηση του όλο και πιο πολύπλοκης και σύνθετης πραγματικότητας. Απώτερος στόχος, αν όχι άμεσος, είναι η θέληση για αλλαγή αυτής της αρνητικής και υποβιβαστικής για τον άνθρωπο πραγματικότητας, και όχι οι στυλιστικές ασκήσεις των κειμένων, ούτε η καθαρότητα των μορφών.

Νέα μορφή κειμένων: Αρχή με κάποιες προτάσεις – αποσπάσματα – θέσεις, θετικά προτασιακά διατυπωμένες, η ακόμη και αφοριστικά. Σιγά-σιγά γίνεται εισαγωγή στην προβληματική, η οποία σήμερα εξ αντικειμένου είναι δύσκολη, σύνθετη. Αναγκαστικά κάνω συνεχή διάλογο με κείμενα των μεγάλων κριτικών θεωρηματικών, με το έργο μεγάλων πρωτοπόρων και μοντέλων καλλιτεχνών,  με  αναφορές σε εκτεταμένη βιβλιογραφία και εργογραφία, ρητά ή υπόρρητα. Το ζητούμενο είναι πάντοτε με βάση τα κείμενα και τα έργα τέχνης πάντοτε να γίνεται, ρητά ή υπόρρητα, προχώρημα της σκέψης, διεύρυνσή της και επικαιροποίησή της, ώστε να μπορεί, ν’ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες και στις σύγχρονες προκλήσεις…

 

 

ΙΙΙ

Κείμενα – Γραφή – Δοκίμιο

Ελλειπτική γραφή (ή μορφής γραφής). Μορφή υπαινικτική (allwive).

Κινητό-κινητό της σκέψης…

Ανοιχτή γραφή – ανοιχτό σύστημα.

Πρόταση (L. Confiniald) προϊόν βαθειάς συνειδητοποίησης, γνώσης, βαθύτερης επικοινωνίας με την τέχνη, την κουλτούρα, τον πολιτισμό, τη σκέψη. Την Κριτική θεωρία. Την μακρόχρονη ταύτιση με αυτήν. Την ολική βίωση του κριτικά σκέπτεσται, της κριτικής ως στάσης ζωής.  Ως έκφραση και συγκεκριμενοποίηση της  προχωρημένης αυτοσυνείδησής σου.

 

IV

Κείμενο – Λέξη

Η σημασία του langage

Κριτική θεωρία: Λέξη – ολότητα

Μινιμαλ και ολική σύλληψη συγχρόνως

Ακριβολογία στην έκφραση και της έκφρασης.

Λιτότητα και αυστηρότητα των διατυπώσεων. Όχι φιοριτούρες, φιλολογισμούς, περίτεχνα λογικά ή φραστικά σχήματα.

Προσήλωση στο πραγματικό, στη διαλεκτική του, στην αναγκαία επακριβή αποτύπωση της έκφρασης της διαλεκτικής του κίνησης, των αντιφάσεων και των αντινομιών. Των κειμένων και των συγκειμένων, χωρίς περιττούς σχολιασμούς, υπερβολές, σχήματα λόγου κ.α.

Η κριτική θεωρία συνδέεται στενά, ακομη και συνίσταται σε μια αυστηρή, λιτή, αντίληψη-φιλοσοφία της γλώσσας.

Ότι λέγεται επιπλέον από αυτό που είναι αναγκαίο, μπορεί να δημιουργήσει και αντίθετα νοήματα (contresens),  και για αυτό ακόμη και παρανοήσεις, ή τουλάχιστον συγχύσεις.

Για αυτό έχουμε ανάγκη από την απόλυτη ακρίβεια των διατυπώσεων και την αυστηρότητα της σκέψης (rigorisme de la pensée), ώστε ν’αναδειχθούν τα αναγκαία όσο και κρίσιμα νοήματα, αποκαλύπτοντας έτσι και ξεπερνώντας την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση και την ορθολογικοποίηση.

Κείμενα ορθολογικά, χωρίς να γίνονται πεζά, οπερασιοναλιστικά (όπως έλεγε με έμφαση ο Μαρκούζε) ή και ορθολογιστικά, σύμφωνα με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Κείμενα που καταγγέλνουν το ψεύδος του συστήματος, που αποκαλύπτουν τη βαθύτερη κυριαρχική δομή του, την εκμετάλλευση και την καταπίεση. Κείμενα που δεν παράγουν κανένα επιπόλαιο ενθουσιασμό, καμία επανάπαυση, αλλά αντίθετα προσπαθούν να αφυπνίσουν τον αναγνώστη, να τον διαφωτίσουν, να τον ωθήσουν σε παραπέρα έρευνα. Να του καλλιεργήσουν την ανάγκη και τη θέληση για μάθηση, για παιδεία, κουλτούρα. Να τον αναβαθμίσουν πνευματικά, χωρίς να του δημιουργήσουν αυταπάτες. Αντίθετα, μάλιστα καταπολεμώντας τες.

 

V

Κριτική θεωρία – Κείμενο

Προς μια minimal μορφή κειμένων: Μια λέξη είναι ήδη πολύ. Η σημασία ή σηματοδότηση (signification), τα συγκείμενα, το ρητό και το υπόρρητο νόημα κ.α.

Επιβάλλεται μια αυστηρή, λιτή, απέρριτη σύνταξη των κειμένων. Όχι εντυπωσιασμοί, φανφάρες, επιφανειακές  και ατεκμηρίωτες διατυπώσεις χωρίς αναφορά στην βιβλιογραφία, την ιστορία της σκέψης, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της Κρητικής θεωρίας γενικότερα.

Χωρίς αναφορά στην ιστορία του παγκόσμιου κινήματος χωρίς την λιγότερο ή περισσότερο άμεση σύνδεση με το πραγματικό.  Είναι δομικά αλλοτριωμένο και αντινομικό πραγματικό, το οποίο πρέπει ν’αποκαλύπτει   τη θεωρία και να καταγγέλλει. Να δείχνει υπόρρητες δυνατότητες αλλαγής του.

Κείμενο χωρίς φιλολογισμούς, υπερβολές,  παραδοξολογίες (βλ. την περίπτωση του  Αιμ. Μεταξόπουλου), χωρίς φορμαλισμούς και τυπικότητες. Κείμενο επιστημολογικό και μεθοδολογικό πάντοτε αυστηρά δομημένο, συγκροτημένο, με την αναγκαία προβληματική (réflexion), με κριτική πάντοτε διάσταση. Κείμενο άμεσο και συνάμα διαλεκτικό: Προς τη διαλεκτική της απελευθέρωσης: Ο μόνος στόχος, η μόνη προοπτική, η μόνη αναγκαιότητα, την οποία πρέπει να υπηρετεί πάντοτε το κείμενο, άμεσα ή και έμμεσα.

Κείμενο χωρίς υπερβολές εξεζητημένες εκφράσεις, εντυπωσιασμούς, ψευτοσχήματα λόγου για κατανάλωση και αυτο-ικανοποίηση χωρίς καμία συνοχή, ακόμη και χωρίς λόγο ύπαρξης.

Κείμενο κατανοητό κατά το δυνατό, με αναφορές εσωτερικά λογική συγκρότηση, επαγωγικό, ανατρεπτικό…

 

 

ΜΕΤΑΚΡΙΤΙΚΗ – ΙΜΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

I

 

Οι  3-4 μετακριτικές που είχα αρχίσει από το Πολυτεχνείο Κρήτης και οι αντίστοιχες δημοσιευμένες στα πρώτα βιβλία μου: Εισαγωγή στην Αισθητική, Μοντερνισμός και κουλτούρα και Θεωρία Πολιτισμού Ι, ανασυγκροτήθηκαν στην Κεφαλλονιά το καλοκαίρι του 1994-95 και έδωσαν στη συνέχεια τη μετακριτική της παγκοσμιοποίησης, τα προγράμματα «Παγκοσμιοποίηση και τέχνη» και «Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμός», καθώς και νόες έννοιες, θεωρητικοποιήσεις, ιδέες, θέματα.

-        Αλλοτρίωση, παγκοσμιοποίηση – ορθολογικοποίηση

-        Ιδέα – ιδεολογία – ιδεολογική κριτική.

-        Αισθητική του μοντέρνου ή του μοντερνισμού ή της μοντέρνας τέχνης.

-        Aufebeng – Aufeboung.

-        Ερμηνεία – ερμηνευτική, απελευθερωτική ερμηνεία.

-        Ολότητα

-        Η διαλεκτική της άρνησης, Κ.Δ.Ε.  (κοινωνική διαίρεση της εργασίας) και η ιδεολογική κριτική.

 Το βασικό ερμηνευτικό μοντέλο μας, αισθητό και κοινωνικό, συλλαμβάνει και αποδίδει τις πολύπλοκες και αντιφατικές – αλληλοδραστικές σχέσεις μεταξύ της κοινωνίας, της τέχνης και της ιδεολογίας και αντίστροφα, ή και με όποιο στοιχείο και αν θεωρήσουμε πρώτο, όπως έχουμε δείξει στην Πρώτη εισαγωγή και στη συνέχεια, και έτσι μπορούμε να φθάσουμε σε ένα σύγχρονο σύνθετο ερμηνευτικό μοντέλο με την ολότητα ως κύριο  στοιχείο, αναφορά κ.τ.λ. Έτσι μπορούμε να διερευνήσουμε τα μεταξύ τους στοιχεία στην πολύπλοκη σχέση τους, όπως το είχα ήδη κάνει μέσα στο γενικότερο μοντέλο προσέγγισης και ερμηνείας του μοντερνισμού γενικά, και της μοντέρνας τέχνης ειδικότερα. Αυτό το μοντέλο δεν ασχολείται όμως επαρκώς με το πώς διαμορφώθηκαν αυτές οι τρεις καταστάσεις μέχρι την  εμφάνιση του μοντερνισμού (αρχές ΧΧου αι.).

Η γενετική διαδικασία – γνώση και κατανόηση των διαφόρων στοιχείων που συγκροτούν τις ιστορικές διαδικασίες σχηματισμού του πηγαίνουν πολύ μακριά μέχρι την ομηρική εποχή, με αναφορά οπωσδήποτε στην Πολιτεία.  Όμως χρειάζονταν πολλές και εκτεταμένες έρευνες: Ιστορικές, φιλοσοφικές, αισθητικές, μορφολογικές για να φθάσουμε σε μια ικανοποιητική γνώση του μοντερνισμού και βέβαια της μετάβασης από τον παραδοσιακό καπιταλισμό (1844-8), στο μονοπωλιακό (1901-20) με ότι αυτό συνεπάγεται. Βλ. τις έρευνες του Shapiro, του Γκράμσι, του Μαρξ κ.α.

Η σημασία του Aufclarung, ο κεντρικός-καθοδηγητικός ρόλος του υπό οποιεσδήποτε συνθήκες.

Το Aufclarung στην εποχή της κυριαρχίας του ψηφιακού κόσμου.

Aufclarung: Φιλοσοφία (πνεύμα, σκέψη, λογική, διαλεκτική), τέχνη-Αισθητική, Επιστήμη. Αυτό ήταν το βασικό πρόταγμα της Αναγέννησης (Λεονάρδο ντα Βίντσι) και του Διαφωτισμού. Στο η συνέχεια…

Βλ. την κριτική του Διαφωτισμού από τους Μ.Η. orkheimer και Th. Adorno, στο Dialectique de le raison.

Πασκάλ – Κίρκεγκωρ, Νίτσε – Σχολή Φρανκφούρτης.

 

II

 

H απελευθέρωση, η χειραφέτηση της διαίσθησης οδηγεί στην αυτονόμηση της κριτικής στον 19ο αι., ιδίως από το 1840-60 και μετά, όπως διαπιστώνει και ο Μπωντλαίρ με τα Χρονικά των Salons που γράφει με συστηματικό τρόπο και επισταμένα. Η ίδια ερευνητική και θεωρητική διαδικασία οδηγεί επίσης σε νέες επαναστατικές, απελευθερωτικές μορφές τέχνης, και πρώτιστα στον μοντερνισμό, σύμφωνα πάντοτε με τον Μπωντλαίρ, ως ένα πρωτοπόρο και ριζοσπαστικό κίνημα. Το κίνημα αυτό εδράζεται στην απελευθέρωση της υποκειμενικότητας που έχουν εισηγηθεί ο Πασκάλ και στη συνέχεια ο νεαρός Μαρξ και ο Κίρκεγκωρ, αλλά και η εσωτερική εξέλιξη της τέχνης από τον Τιτσιάνο και τον Delacroise μέσω  Ingres οδηγεί προς αυτή τη νέα και επαναστατική σύλληψη.

Η ιμπρεσιονιστική επανάσταση πλέον οδηγεί στην απελευθέρωση, στην εμφάνιση διαρκώς νέων και αυτόνομων μορφών, ειδικά μετά την επαναστατική καμπή του 1848, η οποία επηρεάζει καθοριστικά τον Μπωντλαίρ. Επίσης οδηγεί στην κοινωνική επανάσταση, σε μια λιγότερο ή περισσότερο άμεση και ατομική- ατομικοκεντρική σύλληψη θεωρητικοποίηση και η οποία μέσα στην ανυπότακτη φύση των πρωτο-ιμπρεσιονιστικών, και βέβαια με έναν πιο ορθολογικό τρόπο όλων των ιμπρεσιονιστών που ακολούθησαν μέχρι τα τέλη του 19ου αι., αλλά με ένα πιο στοχαστικό (réflechié) τρόπο που ως τέτοιος οδηγεί σε μια νέα ορθολογικότητα, στην πρωτομοντερνιτέ για να την αποκαλέσουμε έτσι. Ο Μπωντλαίρ μιλά ήδη για μοντέρνα τέχνη, για  πρωτοπορία, αλλά αυτή ουσιαστικά θα εμφανιστεί ξεκάθαρα το 1907 με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο και εντεύθεν, ως ρήξη με κάθε στοιχείο της παράδοσης. Η διαίσθηση έκτοτε παραχωρεί τη θέση της στη συνείδηση και τις πρωτοπόρες αισθητικές και καλλιτεχνικές απόπειρες (Lentatives), λιγότερο ή περισσότερο ορθολογικές.

Ο εκρηκτικός ανορθολογισμός του ιμπρεσιονισμού, με τον άναρχο χαρακτήρα του, με επίκεντρο το μετεπαναστατικό Παρίσι, παραχωρεί την θέση του στο μοντέρνο ορθολογισμό, ο οποίος αναπτύσσεται στον αντίποδα του κυρίαρχου ορθολογισμού, ως πλήρης, ως ολική άρνησή του.

Και ο ιμπρεσιονισμός άμεσος διαισθητισμός, σε στενή σύνδεση με την κοινωνική επανάσταση, ανορθόλογης – ατομικιστικής προέλευσης και δομής, και συγχρόνως  πάντοτε άμεσος οδηγεί και αυτός σε νέες μορφές ορθολογικότητας, σε ένα νέο ριζοσπαστικό, αναστρεπτικό ανθρωπιστικό ορθολογισμό σε μια νέα κριτική σύλληψη – θεώρηση του ιστορικοκοινωνικού και συναμα του αισθητοκαλλιτεχνικού είναι και κυρίως γίγνεσθαι. Η απελευθέρωση της υποκειμενικότητας έρχεται σε σαφή και καθορισμένο τρόπο το 1848, με γερές, ιστορικές, ιδεολογικές, φιλοσοφικές και κοινωνικές βάσεις, δημιουργεί την προϋπόθεση για τη σύλληψη μιας νέας ριζοσπαστικής ολότητα, μιας ολότητας και καθολικότητας ανατρεπτικής και συγχρόνως ιρασιοναλιστικής, τουλάχιστον αφετηριακά. Η σύλληψη αυτή οδήγησε σε ένα νέο και ριζοσπαστικό Λόγο, στον οποίο το κύριο  στοιχείο πλέον είναι η τάση, η κίνηση, η δυναμική, η εκφρασμένη ήδη αλλά κυρίως εμπεριέχουσα την εμμενή ροπή προς την ανατροπή.

Η τάση αυτή προς το νέο ανατρεπτικό μοντερνισμό, σε αντίθεση με το αντιδραστικό ιρασιοναλιστικό, ιρασιοναλιστής αρχικά προέλευσης της χειραφετημένης υποκειμενικότητας ριζοσπαστικοποιείται ορθολογικά, από τη στιγμή που μπήκαν στην ιστορία οι μάζες, η κοινωνική υποκειμενικότητα, απέναντι σε άλλες, ιστορικές καταστάσεις. Πολλοί καλλιτέχνες μέσα στον ολικά ανυπότακτο χαρακτήρα του (όπως ο Ρόσσο, αν και ήταν πάντοτε πρωτεργάτης) δεν εντάχθηκαν τότε σε ένα γενικότερο σχήμα, βέβαια, ενώ δημιουργούν μια γενικότερη αμφισβητησιακή δράση, και συγχρόνως παραμένουν πάντοτε ανυπότακτοι (irredutibles). Ο ιμπρεσιονισμός βέβαια δεν υπέστειλε ποτέ τη σημαία της ατομικής επανάσταση, αλλά όπως είπε λίγα χρόνια αργότερα ο Γκράμσι, ο μέγας μελετητής   των πρωτοποριών της εποχής του, η πρωτοπορία απαραίτητα θα συγκροτείται από συνειδητοποιημένες επαναστατικές ατομικότητες.  Έτσι θα δημιουργηθεί ο συλλογικός διανοούμενος, ο οποίος θα οδηγήσει πρωτοπόρα τις εξαρτώμενες τάξεις στη συνειδητοποίηση και την απελευθέρωση.

Με άλλα λόγια, ο πρώτος ιμπρεσιονιστικός ιρασιοναλιστισμός είχε επαναστατικές βάσεις  αναφοράς, στόχους με έντονη τη διάσταση, όπως θα έλεγε και ο Μαρκούζε, της τάσης προς την αποτίναξη της κυριάρχησης, που άρχισε να γίνεται κατάσταση από το σύστημα και να επιβάλλεται πλέον με τον τεϋλορισμό και τον ……………………… στις αρχές του ΧΧου αι.

Με άλλα λόγια ο άμεσος, ο επαναστατικός ιμπρεσιονιστικός ιρασιοναλισιτκός είναι ευτύχημα όπου υπήρξε και άναψε την σπίθα της αισθητικής – πολιτισμικής επανάστασης, δίπλα ή και σε στενή συνάρθρωση με την κοινωνική επανάσταση τον 19 αι.

Από την διαίσθηση (intuition) στην ανάδυση (emanation) της αρνητικής διαλεκτικής.

Η διαλεκτική κίνηση της ιστορίας της φιλοσοφίας της σκέψης, της τέχνης.

Μοντέρνα – κριτικά – μοντέλα -  κριτικά πολιτισμικά, μοντέλα.

Αποκρυσταλλώσεις (Constellations Μ.Ηorckheimer).

 

ΙΙΙ

Μ. Σαπίρο: Πολλαπλή ιστορική προσέγγιση της τέχνης, ανάδειξη της ιστορικότητας της τέχνης, με γενετικό τρόπο, τις ενδογενούς αυτόνομης εξέλιξής της. Από την άποψη αυτή προέχουν οι έννοιες που αναδεικνύει η τέχνη. Από την τέχνη προς την κουλτούρα, και βέβαια στη φιλοσοφία. Προς μια ιδιότυπη κοινωνική φιλοσοφία της τέχνης: Η γένεση της μοντέρνας τέχνης ως αυτόνομης οντότητας. Και αυτή η διαδικασία συνδέεται στενά με τη γένεση και την ανάδειξη σε μεγάλο κριτικό ρεύμα της Κριτικής θεωρίας (Σχολή της Φρανκφούρτης), αλλά και με την ευρύτερη έννοια. Η διαίσθηση απελευθέρωσε την κριτική υποκειμενικότητα από τη σκλαβιά της κυρίαρχης μέχρι τότε θετικιστικής ορθολογικότηας-ορθολογικοποίησης και αποτέλεσε τη βάση για τη γενικότερη αυτόνομη πλέον κριτική καμπή της. Η μετεθεωρία δε, η μεταφιλοσοφία (κατά τον Λεφέβρ), η μετακριτική και η μετα-αισθητική, όπως έχουμε δείξει και στο Προς την μεταπαγκοσμιοποίηση και στο Η εποχή της καθορισμένης άρνησης οδηγούν τη σύγχρονη σκέψη και θεωρία, σε μια μόνιμη, δομική πλέον αυτονόμηση, σε μια αυτοσκεπτόμενη κριτική, με την ευρύτερη έννοια, διαρκή θεωρητικοποίηση προς το διαρκώς άλλο, το ξεπέρασμα.

 

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ – Α. ΓΚΡΑΜΣΙ – ΜΙΝΙΜΑΛΙΣΜΟΣ

 

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ως  γκραμσιανός διανοούμενος και θεωρητικός, από όταν ήλθα σε επαφή με το μοναδικό έργο του Γκράμσι (επί χούντας και στη Μεταπολίτευση) σκεπτόμουν, και συνεχίζω να σκέπτομαι, πάντοτε την τέχνη και την κουλτούρα με όρους ηγεμονίας, οργανικότητας, αναγκαίας και επιβαλλόμενης πολιτισμικής αναβάθμισης, με επίκεντρο τον καλλιτέχνη και τον διανοούμενο – παιδαγωγό.

Έτσι προσπάθησα να δημιουργώ πάντοτε μια σύνθεση της αρνητικής διαλεκτικής και αισθητικής της Κριτικής θεωρίας και πρώτιστα του Αντόρνο, με την ιστορική αυτή θεωρητικοποίηση του Γκράμσι. Ούτε ο Revault d’ Allonnes, ούτε και ο Σατλέ, δυστυχώς δεν είχαν μελετήσει Γκράμσι, και για αυτό πολλές φορές δυσκολευόμουν να επικοινωνήσω μαζί τους. Όμως, επειδή ήταν  βαθύτατη πίστη μου, του Αντονιόνι, του Βισκόντι και κυρίως του Παζολίνι βοηθούντων, ότι μόνο μέσα από αυτή την θετική - αναβαθμιστική για τον άνθρωπο (και για αυτό βαθύτατα ανθρωπιστική) σύλληψη της τέχνης και της κουλτούρας του Γκράμσι μπορεί να υπάρξει κάποια ουσιαστική πρόοδος, προοπτική, κ.τ.λ. μέσα στον σύγχρονο «ξεπεσμένο κόσμο», όπως έλεγε ο Λούκατς, προσπαθούσα πάντοτε να αποπειρώμαι όποιες δυνατές συνθέσεις μου φαινόνταν δυνατές. Και επειδή η υποβάθμιση της κοινωνικής ζωής, όπως θα έλεγε και ο Γκράμσι, ιδίως από την κρίση του 1973 και μετά ήταν τρομερή, και μάλιστα απέκτησε έναν γενικευμένο χαρακτήρα, ιδίως υπό την πολύ αρνητική συνέπεια της υποχώρησης, έως και της αποσύνθεσης του κινήματος της Νέας αριστεράς, το οποίο  μάλιστα είχε ακόμη αν όχι έναν ηγεμονικό χαρακτήρα, όπως θα ήθελε και ο Γκράμσι, τουλάχιστον μια τέτοια τάση, θεωρούσα πάντοτε ότι μέσα σε αυτή την ξεπεσμένη κατάσταση μόνο μια αναβαθμιστική – με ηγεμονική πάντοτε τάση – με όρους πρωτοπορίας τέχνη και κουλτούρα θα είχε νόημα.

Τις τάσεις ακόμη και ηρωικής καταγγελίας, άρνησης, φυγής κ.τ.λ. που εμφανίστηκαν τις έβλεπα πάντοτε με έναν σκεπτικισμό ως προς την όλη σύλληψή τους, αλλά και για τη μη ανθρωπιστική προοπτική που ενείχαν δομικά, εγγενώς. Ως φαινόμενο το καταλάβαινα, το ερμήνευα, αλλά μου ήταν δύσκολο να το εντάξω σε ένα κίνημα ιδεών. Τα ιδανικά που πρέπει να έχει η τέχνη και η κουλτούρα, και τα οποία εκ των πραγμάτων προβάλλει ή (θα) είναι υψηλά, πανανθρώπινα, καθολικά, απελευθερωτικά, ή δεν έχει νόημα η όποια αρνητιστική-αυτοκαταστροφική τάση. Ίσως ακόμη και να έχει η τάση αυτή και ένα βαθύτερο αντι-ανθρώπινο χαρακτήρα, και να ήταν έτσι προάγγελος της τάσης αντι-άνθρωπος που αναπτύχθηκε κυρίως μετά το 1985 από το μεταμοντερνισμό, τον αποδομητισμό, τον αναχρονισμό κ.τ.λ.

Άρα δεν μας μένει παρά μια θεμελειακή γκραμσιανο-αντορνική θετική σύλληψη θεώρηση του κοινωνικού και ευρύτερα του ανθρώπινου γίγνεσθαι. Αυτό είναι και το συμπέρασμα της θεωρητικοποίησης και του Ε. Φίσερ (ο οποίος μελέτησε συστηματικά τον Γκράμσι) στο Τέχνη και ανθρωπισμός (Ηριδανός). Ακόμη και ο μινιμαλισμός, ενώ διατηρεί ακόμη και σήμερα το λιτό, το σταθερό στοιχείο της κριτικής του νεοκαπιταλισμού από τον Αμερικάνικο αφηρημένο εξπρεσιονισμό, ως τέχνη του μεταίχμιου, της καμπής προς τη γενικευμένη πραγμοποίηση, φέρει στοιχεία και παρακμής, ακόμη προαναγγέλλει την επερχόμενη κατάρρευση της τέχνης, της κουλτούρας, της κριτικής, της άρνησης, και γενικότερα του βαθύτατου αμφισβητισιακού πνεύματος που είχε πρωτοεμφανιστεί στην Αμερική  από τα μέσα της δεκαετίας του 1950. Και όπως κάποτε, όπως είχε επισημάνει και ο Γκράμσι, οι μεταβατικές περίοδοι έχουν και στοιχεία της επερχόμενης δυνατής παρακμής, έτσι και ο μινιμαλισμός, ιδίως στην ύστερη περίοδο του, έρεπε προς την συνθηκολόγηση, όπως θα έλεγε και ο Αντόρνο, ή σε έναν απόλυτο αρνητισμό, που στην ουσία ήταν ένας το ίδιο απόλυτος αντιανθρωπισμός. Δεν συζητούμε για την Pop Art στις εικαστικές τέχνες. Επρόκειτο για μια ολική επαναφορά του αντικειμένου, για μια παλινόρθωση της κατάφασης, για μια απόλυτη άρνηση του πνευματικού  αγωνιστικού στοιχείου, και κυρίως αυτού που περισωζόνταν από το πνεύμα του Μάλεβιτς, και αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού.

Σε κάθε περίπτωση φαίνεται ότι ο μινιμαλιστικός αναγωγισμός (réductionisme) είχε και αυτός τα όριά του απέναντι στον τοίχο της παράνοιας του συστήματος, του βαθύτατα, του ολικά απάνθρωπου χαρακτήρα του. Η μινιμαλιστική  απείθεια (dissidence) είναι σίγουρο ότι δεν αρκεί για την επανανθρωποίηση του ανθρώπου, όπως ήθελε  ο νεαρός Μαρξ.

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΜΙΝΙΜΑΛΙΣΜΟΣ – Κ. ΑΝΤΡΕ  

Ι. Ο μινιμαλισμός ήταν το απώτατο ρεύμα του μοντερνισμού. Η αφετηριακά πρωτοπόρα και αναγωγιστική (réductioniste) σύλληψη της διαδικασίας μορφογένεσης από μερικούς σημαίνοντες καλλιτέχνες της αμερικάνικης πρωτοπορίας προς ένα ελάχιστο μοντέλο μορφογένεσης, μορφοποίησης, με βάση τις ιστορικές μορφοποιήσεις του Μάλεβιτς και του Μπρανκούζι,  οδήγησε στον μινιμαλισμό ως σύλληψη, ως θεώρηση του κόσμου, ως κίνημα πρωτοπόρας, μοντέρνας και αφηρημένης τέχνης. Η επιστροφή στα οργανικά στοιχεία της κουλτούρας, μέσα από το ξεφόρτωμα των πολλαπλών στοιχείων του πολιτισμού, της διαδικασίας του πολιτισμού σαν ιστορική αναπτυξιακή πορεία που οδήγησε τον μεταμινιμαλισμό του Κ. Αντρέ ειδικότερα σε μια αυστηρή, λιτή σύλληψη των μορφών.

Ο  Κ. Αντρέ, τοποθετούσε τα γλυπτά του οριζόντια στο έδαφος, όπως τα είδαμε και σε μια έκθεσή του στην Μπερνιέ, εγκαταλείποντας ακόμη και την αντίληψη του Μπρανκούζι, για την αναγκαία καθετότητα των γλυπτών, ως έκφραση και συγκεκριμενοποίηση της τάσης προς τα πάνω,  προς την αναγκαία πνευματική και ηθική ανύψωση του ανθρώπου.

Ως τέχνη του μεταίχμιου όμως του μοντερνισμού, μέσα στην απόλυτη λιτότητα, αυστηρότητα και καθαρότητα των μορφών του, ο μινιμαλισμός εκ των πραγμάτων οδηγήθηκε σε μια φτωχοποίηση του περιεχομένου αλήθειας του, των εκφραστικών μέσων, των τεχνικών και των μορφών του. Προς την εγκατάλειψη της τάσης προς την ανύψωση, την ορμή (élan) που ήταν υπόρρητη  σε όλη την πορεία της μοντέρνας τέχνης από τη γέννησή της μέχρι τότε.

Ο τεράστιος πλούτος, η πολλαπλότητα της έκφρασης, η πολυσημία των μορφών, το έντονο αναβαθμιστικό πολιτισμικό στοιχείο του ιστορικού και νεώτερου μοντερνισμού εγκαταλείφθηκαν από τον μινιμαλισμό, ως περιττά, ως βάρος της παράδοσης, ακόμη και ως διακοσμητικό στοιχείο. Έτσι η τέχνη οδηγήθηκε εκ των πραγμάτων δε μια φτωχοποίηση, εκφραστική αλλά και ιδεολογική-περιεχομενική. Από την υπόρρητη τάση της προς την ηγεμόνευση, περιορίστηκε σε μια τάση αυτοάμυνας και διατήρησης μόνο κάποιων πρωταρχικών – υποτίθεται και καθαρών μορφολογικών στοιχείων. Ο νεοκαπιταλισμός, παρά τη γενικότερη αμφισβήτηση του, προετοίμαζε τη  γενικευμένη αντεπίθεσή  του, η οποία δεν θα επέτρεπε καμία αμφισβήτηση στο εσωτερικό του. Και ο μινιμαλισμός δε μέσα σε αυτό το γενικότερο μεταβατικό στάδιο με τον τρόπο του προανάγγειλε την επερχόμενη ιδεολογική ήττα. Τον περιορισμό του ανθρώπου στα ελάχιστα αναγκαία, στο αγώνα επιβίωσης χωρίς απελευθερωτική τέχνη και κουλτούρα. Ακόμη ο ύστερος μινιμαλισμός εξέφραζε και μια αντίστοιχη τέτοια τάση χωρίς ελπίδα, χωρίς απελευθερωτική προοπτική.

Από μια άποψη δεν μπορούμε να πούμε ότι ο μινιμαλισμός μέσα στην απόλυτη εκφραστική λιτότητά του ήταν ο προάγγελος και της επερχόμενης νέας βαρβαρότητας της παγκοσμιοποίησης, χωρίς καθόλου ποιοτική τέχνη και κουλτούρα.

Η Κριτική θεωρία σήμερα με βάση τη γενικότερη εξέλιξη του όλου πολιτισμικού γίγνεσθαι αντιμετωπίζει με ένα σκεπτικισμό το μινιμαλισμό, ο οποίος παρά τη ριζοσπαστικότητά του, δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει τελικά τις αντινομίες της εποχής του και ν’αρθεί πάνω από αυτές. Η άρνηση της κοινωνίας της αφθονίας εκ μέρους του, σαφής και ξεκάθαρη δεν αντικαταστάθηκε από μια νέα ανορθωτική-ποιοτική-πνευματική τάση. Η άρνηση του καπιταλισμού της ψευτοευμάρειας, του καταναλωτισμού και της τεχνικής ευτυχίας δεν αρκεί. Το καταφύγιο σε πρωτόλειες, πρωτόγονες, αυθεντικές υποτίθεται μορφές, χωρίς μια αντίστοιχη σύγχρονη ριζοσπαστικότητα, και παρά την ιστορική κληρονομιά του Μάλεβιτς και του Μπρανκούζι δεν απέτρεψαν τον Μινιμαλισμό από μια τάση προς την φτωχοποίηση, την υποβάθμιση και γενικότερα και τάση εγκατάλειψης του πολιτισμού γενικότερα, αλλά κυρίως της ανυπέρβλητης ανάγκης για ανυψωτική πολιτισμική γενικότερα θέαση, προοπτική.

ΙΙ. Οι μεθοδολογικές, αισθητικές, ιδεολογικές συνεπαγωγές implications του μινιμαλισμού.

Έξοδος από μια αυστηρή μορφολογική ανάγνωση του μινιμαλισμού (την οποία ακολουθεί ο Νταγκέν στη Le Monde).

Τα ιδεολογικά, πολιτισμικά, κοινωνικά, ιστορικά συγκείμενα της πορείας της τέχνης προς τον μινιμαλισμό, της μοντέρνας και της αφηρημένης ειδικότερα και πιο συγκεκριμένα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Η κρίση του πολιτισμού συνδέεται αλληλένδετα με την κρίση του καπιταλισμού, από τις οποίες έξοδος δεν έγινε ουσιαστικά μετά τον πόλεμο, παρά την πρόοδο ή καλύτερα την «πρόοδο». Ουσιαστικά ζούμε μια παρατεταμένη και διαρκώς ανανεούμενη  κρίση, η οποία ωθούσε διαρκώς σε νέες μορφές και μάλιστα όλο και πιο βάρβαρες τον καπιταλισμό και τον πολιτισμό. Και ο μινιμαλισμός ήταν μάλλον άθελά του ένας προάγγελος (précurseur)  της επερχόμενης γενικευμένης και βαθύτερης κρίσης του συστήματος.

Ενώ ο μινιμαλισμός συνέχισε τον αγώνα των πρωτοποριών προς νέες  μορφοποιήσεις,  η διάδοση και η παγίωση της ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης (Αντόρνο) δεν του επέτρεψε να δημιουργήσει μια νέα απελευθερωτική τάση ή μια τάση προς την απελευθέρωση. Ήταν περισσότερο ένας αγώνας χαρακωμάτων, οπιστοφυλακής (arrière-garde) της τότε πρωτοπορίας, παρά ένας νέος αγώνας με στόχο το ξεπέρασμα.

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

Κριτική θεωρία με αναφορές στη βιβλιογραφία, στην ιστορία της μοντέρνας τέχνης, στην ιστορία του πνεύματος και του πολιτισμού, στην ιστορία του κοινωνικού κινήματος. Αυστηρή, επαγωγική, μεθοδική συγκρότηση και ανασυγκρότηση του λόγου, του discours.

Βάση η κριτική περίοδος του Καντ μέχρι τον νεαρό Μαρξ. Μεταβατική περίοδος μέχρι τον νεαρό Λούκατς (1916-23), και η κριτική θεωρία ως πρόταγμα, μέθοδος, θεώρηση κ.τ.λ. από το 1930 και εδώ με την ίδρυση του Ινστιτούτου των Κοινωνικών Ερευνών στη Φρανκφούρτη από τους Χορκχάϊμερ και Αντόρνο και τη δημοσίευση του ιστορικού κειμένου του Χορκχάϊμερ, Παραδοσιακή κριτική θεωρία (Έρασμος). Εκτοτε και υπό την επήρεια και των κατακτήσεων των νεώτερων κοινωνικών επιστημών, της φιλοσοφίας, της Λογικής, της Ψυχανάλυσης κ.α. η Κριτική θεωρία αναπτύσσεται αυτοτελώς, αυτόνομα. Εισάγει τη διαδικασία αυτοάρνησης και αυτοαναίρεσης  ως μεθοδική τάση, με βάση και την εμπειρία των καλλιτεχνικών πρωτοπορειών, συγχρόνως αναδεικνύοντας έμμεσα και τα όρια αυτής της σύλληψης - θεωρητικοποίησης, καθόσον οδηγεί εκ των πραγμάτων στην αυτοκατάργηση του υποκειμένου. Όμως χωρίς υποκείμενο υπάρχει κριτική θεωρία, υπάρχει πράξη; Πρόκειται  για ένα ανυπέρβλητο δίλλημα, για ένα ουσιαστικό αδιέξοδο της θεωρητικής σκέψης γενικότερα. Ακόμη και η συνειδητά αυτοαναιρετική πρακτική που εισηγήθηκαν οι Καταστασιακοί στη συνέχεια, ιδίως με βάση την Αρνητική διαλεκτική (Payot)  του Αντόρνο, ενώ για μια περίοδο που αυτοτροφοδοτούνταν από το ορμητικό τότε κίνημα του 68 έδωσε κάποια αξιοσημείωτα αποτελέσματα, στη συνέχεια και αυτή οδηγήθηκε σε αδιέξοδο. Από αυτή τη διαδικασία έμειναν ως παρακαταθήκη τα ιστορικά κείμενα ιδίως του Βανεγκέμ, αλλά η Κριτική θεωρία στη σύγχρονη εποχή  των νέων και ακραίων αντινομιών που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση είναι ανάγκη να προχωρήσει σε μια νέα  μετακριτική ανασυγκρότηση του μοντέλου, με επίκεντρο την κριτική πράξη. Την κριτική θεωρία και ως πράξη άρνησης, αλλαγής ξεπεράσματος του συστήματος. Αλλά συγχρόνως και ξεπεράσματος γενικά, όπως έλεγε ο Λεφέβρ αλλά και ο μαθητής του, Ρ. Βανεγκέμ

 

 

Η ΔΙΑΛΥΣΗ. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΣΥΡΙΖΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ

Η σημασία των μικρών αριστερών κινήσεων στη χούντα και στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης για τη διαμόρφωση ενός ευρύτερου κλίματος ριζοσπαστικότητας, αντίστασης, άρνησης, κριτικής. Το γενικότερο κλίμα διεθνώς που είχε διαμορφώσει η Νέα αριστερά από το 1953 και εδώ σε απόγειο του Μάη, και στη συνέχεια η Επαναστατική αριστερά.

Η κοινωνική και η ιδεολογική κριτική σε γενικευμένο, μόνιμο, διαρκή επί σειρά ετών επίπεδο διαμόρφωσε το υπόβαθρο για την Κριτική θεωρία με την ευρύτερη έννοια και αντίστροφα.

Ο ιστορικός ρόλος της Σχολής της Φρανκφούρτης για τη φιλοσοφική και γενικότερη θεωρητική συγκρότηση του κινήματος της Νέας Αριστεράς με την αντίστοιχη κριτική θεωρία της.

Το ευρύτερο ρεύμα του νεοανθρωπιστικού μαρξισμού και κριτικής,  ιδεολογικής κριτικής και των κινημάτων βάσης της νεολαίας, της αμφισβήτησης γενικότερα, των εργοστασιακών επιτροπών και καταλήψεων των εργοστασίων στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης δημιούργησαν ένα γενικότερο πνεύμα ανανέωσης της Αριστεράς, με αιχμή την Επαναστατική Αριστερά. Έτσι μέσα από πολλαπλές διαδικασίες κινημάτων, αμφισβητήσεων, αναδιοργανώσεων φθάσαμε στη συγκρότηση του ΣΥΡΙΖΑ. Όμως, όπως εξελισσόνταν η όλη διαδικασία, απεμπολήθηκε ο αγώνας για το Κ, παρά την συμβολική και ιδεολογική σημασία του ακόμη και από τη λεγόμενη αριστερή τάση υπό τον Μπανιά και την ακολουθία του. Έτσι πλέον ιδεολογικά πλαδαρός, εύκαμπτος, δεν μπόρεσε να κατανοήσει τις νέες συνθήκες που δημιούργησε η κρίση της παγκοσμιοποίησης το 2008, και ν’απαντήσει κριτικά, δηλαδή ριζοσπαστικά όπως διατεινόνταν αρχικά. (Η μετονομασία δε του ΚΚΕ εσωτερικού σε ΑΚΟΑ ήταν ενδεικτική της τάσης προσαρμογής στο σύστημα…).

Στη συνέχεια η έκρηξη όλων των αντιθέσεων του συστήματος συμπαρέσυρε και τον ΣΥΡΙΖΑ. Ουσιαστικά δε μετά την καταναγκαστική διάλυση των συνιστωσών  από τον Τσίπρα στο συνέδριο του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας (Φάληρο) δεν υφίσταται ΣΥΡΙΖΑ ως ριζοσπαστικό, καινοτόμο, κινηματικό κόμμα.

Αποτέλεσμα: πλήρης διάλυση των πάντων και πρωταρχικά του πολιτικού εποικοδομήματος, του ΣΥΡΙΖΑ αρχικά, αλλά έπεται και συνέχεια: Η διάλυση της ίδιας της χώρας στη συνέχεια χωρίς ουσιαστική αντίσταση από την ΤΡΟΙΚΑ. Η ανασυγκρότηση, αναδιοργάνωση του οικονομικοκοινωνικού συστήματος είναι διαρκής. Κατά τρόπο ανάλογο, όπως έλεγε ο Αντόρνο ή ομόλογο όπως έλεγε ο Α. Γκολντμάν το ίδιο διαρκής, σε αλληλουχία, αλληλόδραση και αλληλεπίδραση είναι συνεχής και η ανασυγκρότηση πάντοτε πάνω σε νέες βάσεις και των κομμάτων, των πολιτικών, των ιδεολογιών, και γενικότερα όλων  των εκφάνσεων του εποικοδομήματος. Η συγκυρία τώρα μετά τη συνθηκολόγηση του καλοκαιριού του 2015 και τη γενικότερη νεοσυντηρητική καμπή που ακολούθησε, ωθεί προς το νεοφασισμό.

 

Όταν δεν υπάρχει ξεπέρασμα, και πρώτιστα κοινωνικό, τότε το σύστημα αυτοκαταστρέφεται. Τι θα προκύψει;

Η κοινωνία είναι συνώνυμη  με την κίνηση, το γίγνεσθαι.  Προς την ελευθερία; Θα το δείξει η ιστορία. (Βλ. Χ.  Μαρκούζε).

Η φούσκα του ΣΥΡΙΖΑ, που η κρίση βοήθησε για να αποκτήσει πρωτόγνωρες διαστάσεις, οφείλεται στην απόγνωση ενός μεγάλου προοδευτικού τμήματος του λαού, που, μέσα στις τραγικές συνθήκες των  μνημονίων, πίστεψε σε ψευτοαριστερούς-σωτήρες-διάτοντες αστέρες. Όμως η ιστορία τιμωρεί, αλλά δρα και θεραπευτικά: Αποτοξινώνει πολιτικά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα.

Διάλυση του ΣΥΡΙΖΑ: Η παράπλευρη απώλεια του συστήματος της τροϊκανής υποταγής.

ΣΥΡΙΖΑ: Συγκυριακή μάζωξη τυχάρπακτων νεοαστών, παλαιοσταλινικών, ψευτοτεχνοκρατών και μιας πανσπερμίας άλλων γενικότερα ιδεασμένων, καθώς και άλλων με πασοκικά νεοσυντηρικά δάνεια-δεκανίκια, που συγκροτήθηκε και αναδείχθηκε από την αδυναμία των κατεστημένων κομμάτων να διαχειριστούν την κρίση. Έτσι το σύστημα ανέθεσε στην πιο δύσκολη στιγμή για την επιβίωση του σε ένα σταλινογενές κόμμα πολιτικών και ιδεολογικών τυχοδιωκτών, να κυβερνήσουν αντιλαϊκά, προκειμένου να ξεπεραστεί η κρίση προς όφελος του μεγάλου κεφαλαίου.

Τέλος της ιστορικής κρίσης – τέλος του ΣΥΡΙΖΑ:

ΣΥΡΙΖΑ: Γιατί κυβερνώσα αριστερά; Γιατί η διάσπαση σε αριστερά (Μπλακ Ρόκ) και σε κυβερνώσα; Κυβερνώσα με ποιους; Προφανώς με την Γκόλντμαν Τζαξ και τη Ρότσιλντ, ως αντίπαλοι της Μπλακ Ρόκ.

Κυβερνώσα αριστερά: Μακριά από κινήματα, απεργίες, διαδηλώσεις, καταλήψεις, κ.α. Μακριά δηλαδή από οτιδήποτε που θα μπορούσε ν’αμφισβητήσει το σύστημα. Και γιατί Νέα Αριστερά; Προφανώς όχι ως συνέχεια της Νέας Επαναστατικής Αριστεράς των δεκαετιών 1960-70, η οποία εμπνεύστηκε από τον Μαρκούζε, τον Τσε, τον Μάο, το Λουμούμπα κ.α. Μια Νέα Αριστερά της νεοσταλινικής  τάσης του Ανδρουλάκη και ίσως και του Δραγασάκη  με το ίδιο όνομα,που πήγε να δημιουργηθεί στην ΕΑΡ, αλλά οι παλιοί ιστρούκτορες την πνίξανε γρήγορα;  Σε κάθε περίπτωση ισχύει η ιστορική φράση του  Κ. Μαρξ: «Αφήσκε τους πεθαμένους να θάψουν τους νεκρούς τους».

 

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ

Δεν υπάρχει πλέον χώρος ούτε  για μια νεομνημιακή αριστερά, ούτε για μια αριστερά που το μόνο που την απασχολεί είναι η λαφυραγώγηση της εξουσίας και πρώτιστα της κοινωνίας.

O ΣΥΡΙΖΑ στην πορεία του από το 3% μέχρι τη διάλυσή του επιβεβαίωσε την ανάλυση του Ρ. Μισέλ για την εγγενή και ενδογενή τάση των  κομμάτων στον μονοπωλιακό καπιταλισμό προς την αυταρχικοποίηση, απεμπολώντας ήδη από την αφετηρία αυτής της κίνησης, παρά τις απατηλές φαινομενικότητες, ουσιαστικά κάθε εναλλακτικό σχέδιο. Η λέξη δε ριζοσπαστική ήταν μόνο για προμετωπίδα για την επερχόμενη (και να μην πούμε προδιαγεγραμμένη και ίσως και προσχεδιασμένη)  ιστορική συνθηκολόγησή του το 2015.

Μετά την αναπόφευκτη διάλυση του ΣΥΡΙΖΑ γιατί ο καπιταλισμός μπήκε σε μια  νέα περίοδο, έντονης μεν, αλλά καλυμμένης απόρριψης, αποκοινωνικοποίησης και  αυταρχικοποίησης, τα υπολείμματά του μόνο ως εξαρτήματα της κυριάρχησης μπορεί να χρησιμεύσουν, όσο διατηρηθούν. Γενικότερα δε σήμερα ισχύει περισσότερο παρά ποτέ μια  άλλη ιστορική φράση του Κ. Μαρξ: «Ότι παλιό και σάπιο καταστρέφεται…».

Δυστυχώς η ιστορική ώσμωση που πήγε να δημιουργηθεί μεταξύ αυτόνομων κινημάτων, ανέντακτων νεώτερων αγωνιστών του ΣΥΡΙΖΑ και ανέντακτων παλιών αγωνιστών με πείρα από το κίνημα από την εποχή της Χούντας και της μεταπολίτευσης, κατέληξε σε ένα γραφειοκρατικό και αυταρχικό μόρφωμα, το οποίο διέλυσε, απορρόφησε, τις αυτόνομες Συνιστώσες, τους αυτόνομους αγωνιστές κ.α. Έτσι στη συνέχεια  αγόνταν και φερόνταν από τον εκκολαπτόμενο νέο σταλινογενούς προέλευσης Κερένσκυ. H πρώτη περίοδος συγκρότησης του ΣΥΡΙΖΑ από πλήθος αυτόνομες αριστερές ομάδες, κινήσεις,   οργανώσεις με μεγάλη πείρα του κινήματος και το ίδιο πολλούς ανέντακτους αγωνιστές, χωρίς φράξιες και με μοναδική ανιδιοτέλεια, μετατράπηκε σε νέου τύπου προσωποπαγές νεοαυταρχικό μόρφωμα υπό τον κρυφοτοποτηρητή του συστήματος.

Προς το παρόν αυτό που μένει είναι η διάλυση των πάντων, του συστήματος, του πολιτικού εποικοδομήματος, και πρώτιστα της Αριστεράς, και αναδύεται απειλητικά η δεξιόστροφη ακροδεξιά τάση του συστήματος.

Η Κριτική θεωρία δεν μπορεί να μείνει απαθής μπροστά σε αυτή τη νέα τραγική κατάσταση και να μελετά αφυψηλού το θέμα. Καλεί σε στράτευση των υποκειμένων, των κινήσεων, των συντρόφων αυτόνομων αγωνιστών, που έχει ανάγκη η κοινωνία σήμερα στην εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης και της προϊούσας αποπαγκοσμιοποίησης, με πολλές σημαντικές επιπτώσεις ήδη να εκδηλώνεται τραγικά… Η Κριτική θεωρία σήμερα καλεί σε πράξη, όπως έλεγε και ο Παβέζε, προκειμένου να ξεπεραστούν τα έντονα διαλυτικά φαινόμενα της κοινωνίας που βιώνουμε ήδη τραγικά.  Οπότε το κύριο πρόβλημα σήμερα είναι πως τα αυθόρμητα κινήματα που ξεπηδούν συνέχεια απέναντι στην αυταρχικοποίηση του συστήματος που προωθεί μεθοδικά η ιθύνουσα τάξη, οι ανέντακτοι αγωνιστές που παραμένουν πάντοτε αυτόνομοι απέναντι στη – σύγχρονη – άτεγκτη κυριάρχηση πως θα ξαναδημιουργήσουν ένα νέο ριζοσπαστικό, αυτόνομο κίνημα με προοπτική πάντοτε την ρήξη με το σύγχρονο ολοκληρωτικό σύστημα και τους υπηρέτες του. Και συγχρόνως το ζητούμενο πάντοτε είναι πως οι διάφορες κριτικές κινήσεις, ακόμη και αρνητικές στο σύστημα και λίγο-πολύ αυτόνομες που εμφανίζονται συνέχεια, πως θα συμβάλουν στη συγκρότηση μιας νέας Κριτικής θεωρίας με στόχο το ξεπέρασμα, την Απελευθέρωση…