ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΚΛΑΒΟ ΣΤΟ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙ

 Η κοινωνική διάσταση του έργου του Γεράσιμου Σκλάβου 

Λάουρα Μαράτου -Αλιπράντη 

 Dr Κοινωνιολογίας, Université Paris 10 

 ομ .Διευθύντρια Ερευνών ΕΚΚΕ 

Α. Εισαγωγικά 

Στο πλαίσιο της εισήγησης μου στο Συμπόσιο με θέμα «Σκλάβος-Κριτική θεωρία, Κριτική Θεωρία-Σκλάβος» που πραγματοποιήθηκε στο Αργοστόλι, 11- 12 Οκτωβρίου 2025, θα αναφερθώ στις κοινωνικές διαστάσεις που είχαν καθοριστική επίδραση και σημάδεψαν το έργο του μεγάλου Κεφαλλονίτη γλύπτη Γεράσιμου Σκλάβου. Ο Γεράσιμος Σκλάβος γεννήθηκε σε ένα μικρό χωριό της Κεφαλλονιάς, στις 10 Σεπτεμβρίου 1927. Ήταν το τέταρτο από τα οκτώ παιδιά μιας αγροτικής οικογένειας σχετικά πτωχής. Όπως είναι γνωστό, τα Ιόνια νησιά αποτελούν το παράθυρο της Ελλάδας προς την Αδριατική καιτη Δυτική Ευρώπηκαι η ιστορία τους έχει καθοριστεί σε σημαντικό βαθμό από το γεγονός ότι ποτέ δεν γνώρισαν τον τουρκικό ζυγό. Οι δυτικοί που πέρασαν διαδοχικά : οι Βενετοί, οι Γάλλοι και οι Άγγλοι και οι οποίοι κατέλαβαν τα Επτάνησα είχαν καθοριστική επίδραση στις κοινωνικές διεργασίες, στις συμπεριφορές, στις νοοτροπίες των κατοίκων και γενικότερα στην πολιτιστική ζωή των νησιών αυτών. Οι καταλήψεις αυτές ήταν διαφορετικές και θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν λιγότερο βάρβαρες από αυτή των Τούρκων, στην υπόλοιπη Ελλάδα και είχαν άμεση επίδραση στις τοπικές κοινωνίες. Ο Γεράσιμος Σκλάβος αποφασίζει να αφοσιωθεί στη γλυπτική και το 1949, γίνεταιτελικά δεκτός στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας όπου φοιτά με την καθοδήγηση του ΚαθηγητήΤόμπρου, ενός καλλιτέχνηαρκετάφωτισμένου που ανήκε στον Κυβισμό, γεγονός που δεν είναι χωρίς σημασία για την εξέλιξη του Καλλιτέχνη. Όπως επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία, την εποχή αυτή οι Καλές Τέχνες στην Ελλάδα βρίσκονταν υπό την επίδραση – λιγότερο σημαντικών- αισθητικά και καλλιτεχνικά– ρευμάτων , προσανατολισμένων κυρίως στην αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητας, όπως, μέσα στο βυζαντινισμό του Κόντογλου και άλλων επιβιώσεων του μεσοπολέμου (Φιοραβάντης ,2021). Στο πλαίσιο της συζήτησης που γίνεται κατά καιρούς στην Ελλάδα γύρω από το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, την «ανατολικότητα versus δυτικότητα», διαπιστώνεται ότι τα Επτάνησα έχουν έντονη τη δυτική επίδραση. Η λαϊκή και καλλιτεχνική παράδοση στα Επτάνησα, είναι εντελώς ξεχωριστή και με ελάχιστη ανατολίτικη επίδραση. Εξάλλου το πνεύμα του Διαφωτισμού άγγιξε την Ελλάδα, μπαίνοντας μεγαλειωδώς από τις πόρτες των Ιονίων νησιών όπως (Κάλβος, Σολωμός, Καποδίστριας και πολλοί άλλοι. Εξάλλου, οι κύριες διαφορές μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού πολιτισμού, έγκεινται σύμφωνα με τον Μάρκο Ρενιέρη στο αίσθημα της αξίας του ατομικού ανθρώπου. Όπως υποστηρίζει, «Εις την Ανατολήν το άτομον χάνεται εις τα πλήθη. Εις την Δύσιν, αντιθέτως, ο ατομικός άνθρωπος είναι το κέντρο του παρόντος. «Το γνώθι σε αυτόν είναι η αρχή αυτής της ατομικότητας» (Καψάσκης, 2025). Αναμφίβολα, η «δυτικότητα» αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην καλλιτεχνική δημιουργική πορεία του Γεράσιμου Σκλάβου, και στην σύντομη πορεία του στην τέχνη και τη ζωή. Ο γλύπτης δεν υποτάσσεται σε συγκεκριμένους κανόνες, συνδυάζει τις παραδοσιακές αξίες με τους εντελώς σύγχρονους τρόπους δημιουργίας και έκφρασης , και όπως έχει υποστηριχτεί, είναι ανατρεπτικός και εφευρετικός . Το 1957, ο Σκλάβος παίρνει υποτροφία από το ΙΚΥ για σπουδές στο Παρίσι που αποτελεί την περίοδο αυτή τη μόνη διέξοδο για όσους θέλουν να συνεχίσουν τις σπουδές στο εξωτερικό. Πρόσφατα, (2020-2024) διετέλεσα και εγώ μέλος του ΔΣ του ΙΚΥ. Σήμερα βέβαια τα πράγματα έχουν αλλάξει με τα προγράμματα κινητικότητας ERASMUS των προπτυχιακών φοιτητών και με τις ποικίλες μορφές υποτροφιών για την εκπόνηση μεταπτυχιακών σπουδών γεγονός που δίνει πολλές ευκαιρίες στους φοιτητές να σπουδάσουν και να κάνουν πρακτική άσκηση στο εξωτερικό. Όπως επισημαίνεται, η εξαρχής αφαιρετική διάθεση του καλλιτέχνη απεικονίζεται πρώιμα τον έργο του «ΙΚΑΡΟΣ» στο πλαίσιο της πρώτης παραστατικής περιόδου του καλλιτέχνη. Η τάση αυτή θα ενισχυθεί στο Παρίσι με τις σπουδές του στην Ecole Supérieure des Beaux Arts και κυρίως με τον δάσκαλο του Οssip Ζadkine που του έδειξε ένα άλλο δρόμο και φυσικά τον ακολούθησε μόνο ως ένα ορισμένο σημείο. Φαίνεται ότι αρχικά ο καλλιτέχνης έλκεται περισσότερο από τον Henry Moore και την Marta Pan. Στη συνέχεια όμως προτίμησε να κινηθεί μόνος του όπου και συνάντησε τον Άνεμο , την Πέτρα και την Φωτιά! (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 1999). Αναμφίβολα, η καλλιτεχνική διαδρομή του Σκλάβου, και οι σπουδές τους στο Παρίσι δεν ήταν χωρίς υλικά, ψυχικά, ηθικά, υπαρξιακά και άλλα ερεθίσματα που τον ωθούν σε αέναες αναζητήσεις και στη δημιουργία με τρόπο προσωπικό πρωτότυπων έργων από ενωρίς. Ταυτισμένες με την έννοια της ενέργειας, οι δημιουργίες του καλλιτέχνη κατόρθωσαν στο πολύ σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από το τέλος των σπουδών του (1956) μέχρι το μοιραίο ατύχημα του 1967, να αναδείξουν την υπεροχή του πνεύματος. Ο Σκλάβος κατάφερε να συνδυάσει στο έργο του τις έννοιες ΦΩΣ-ΚΙΝΗΣΗ-ΖΩΗΨΥΧΗ-ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ. Άλλωστε ο ίδιος σημειώνει χαρακτηριστικά : «Τι είναι ψυχή. Είναι Φως , φως-Κίνηση- Ζωή, Ψυχή- Φως, Δημιουργία». Η τραγική και ευαίσθητη θεώρηση του Σκλάβου συνδέεται με την άμεση επαφή του με τη φύση, που είχε στα παιδικά και νεανικά του χρόνια στη Κεφαλλονιά και στη συνέχεια με τις δυσκολίες και τη φτώχεια που βίωσε κατά τη διάρκεια της Κατοχής καιτουΕμφυλίου Πολέμου,που ήταν ιδιαίτερα άγριος στην Κεφαλονιά Πράγματι, ο γλύπτης εμπνεύστηκε πολλά από τη φύση, τους διάτρητους βράχους που συνάντησε σε ρεματιές και σε φαράγγια στα παιδικά του χρόνια , και σμιλεύει την πέτρα με αφηρημένα σχήματα αλλά με ένα τέτοιο τρόπο, ώστε αυτή να αποκτά μορφική υπόσταση και να λειτουργεί σε σχέση με τη φαντασία του θεατή! 

Β. Τα κοινωνικά κινήματα του 19ου αιώνα και 20ου αιώνα 

Aς δούμε τώρα σε τι εποχές έζησε, και δημιούργησε ο Γεράσιμος Σκλάβος που σημάδεψαν τον ίδιοως άτομο και ως καλλιτέχνη! Όπως γνωρίζουμε, στο σύνολο του, ο 20ος αιώνας αποτέλεσε μια ταραχώδη εκατονταετία για την ανθρωπότητα, και οι εξελίξεις που συντελέστηκαν σε αυτήν να είναι καταιγιστικές. Βασικά, σημαδεύτηκε από δύο μεγάλες πολεμικές συρράξεις παγκόσμιας κλίμακας με ανυπολόγιστο κόστος σε έμψυχο δυναμικό, καθώς και από το ξέσπασμα διάφορων επαναστατικών κινημάτων, με σημαντικότερο την Ρωσική επανάσταση του 1917. Την ίδια περίοδο, οι σύγχρονες κοινωνίες γνώρισαν μια μεγάλη ποικιλία κινημάτων πέρα από εκείνα που οδήγησαν σε επαναστάσεις. Οι άνθρωποι για να διεκδικήσουν τους στόχους τους, όπως τις αδικίες και τις κοινωνικές ανισότητες και να προωθήσουν τις κοινωνικές αλλαγές αναπτύσσουν οργανώσεις κοινωνικής δράσης. Μερικά από τα κινήματα είχαν μεγάλη διάρκεια ενώ άλλα ήταν πρόσκαιρα. Η μελέτη της φύσης και της επίδρασης των κινημάτων αποτελεί ένα τομέα ευρύτερου ενδιαφέροντος για τον επιστημονικό κλάδο της Κοινωνιολογίας (Gidens, 2002). Τα κοινωνικά κινήματα είναι φορείς λοιπόν κοινωνικών μεταβολών και συγχρόνως αποτελούν εκφράσεις διαδικασιών μεταβολής στο πλαίσιο των κοινωνιών. Δηλαδή, τα κινήματα είναι αποτέλεσμα διεργασιών κοινωνικού μετασχηματισμού και αναφέρονται σε πολιτικές, πολιτισμικές, τεχνολογικές, οργανωτικές και οικονομικές όψεις της κοινωνίας (Ψημίτης, 2017, Alexander κ.ά., 2017). Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Κοινωνιολόγος Mayer Zald (1979) τα κοινωνικά κινήματα είναι σαν τα κύματα της θάλασσας. Σε μια περίοδο μπορεί να εμφανιστούν ελάχιστα κινήματα, αλλά σύντομα παρουσιάζεται ένα κύμα από κινήματα, που το καθένα συναγωνίζεται το άλλο για την προσοχή και την προσέλκυση των πολιτών. Τα κοινωνικά κινήματα του 20ου αιώνα περιλαμβάνουν, το εργατικό κίνημα, το οποίο διεκδικούσε καλύτερες συνθήκες εργασίας και εργασιακά δικαιώματα, Τα Κινήματα Αντι-Διακρίσεων: για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό στη Νότια Αφρική, τα εθνικά απελευθερωτικά κινήματα για την εθνική αυτοδιάθεση και την ίδρυση κρατών. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν και τα σοσιαλιστικά κινήματα που επικεντρώνονταν στην αναδιανομή του πλούτου και την κατάργηση της ταξικής εκμετάλλευσης, καθώς και τα φεμινιστικά κινήματα – δηλαδή τις ομάδες γυναικών που οργανώθηκαν ενεργά και ζητούσαν ίσα δικαιώματα και ίσες ευκαιρίες για τις γυναίκες (Αργέντη, 2012, Tilly, 2004, Καβουλάκος, Γρτζας, 2016). Ακόμη οι "Εξεγέρσεις του '60" αποτελούν μια περίοδο μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών, με νέες ιδέες και διαμαρτυρίες για διάφορα ζητήματα , όπως ο Μάιος του 68 (Αργέντη, 2012). 

Πιο συγκεκριμένα τα Κυριότερα Κοινωνικά Κινήματα του 20ου Αιώνα ήταν 

• Οι Πόλεμοι και Επαναστάσεις: Η περίοδος σημαδεύτηκε από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, τη Ρωσική Επανάσταση, την Κινέζικη Επανάσταση, και τον Πόλεμο του Βιετνάμ. 

• Τα Κινήματα Αντι-Διακρίσεων: Σημαντικότατο ήταν το κίνημα για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό στη Νότια Αφρική. 

• Ο Σοσιαλισμός: Οι Ιδεολογίες που εστιάζουν στην κοινωνική δικαιοσύνη, την ισότητα και την εργατική τάξη, επηρεάζοντας βαθιά τις πολιτικές και κοινωνικές δομές. 

• Ο Φεμινισμός Οι Αγώνες για την ισότητα των δυο φύλων /των γυναικών και των ανδρών και την αποτίναξη των πατριαρχικών δομών. 

• Οι "Εξεγέρσεις του '60": 

• Ακόμη Οι "Εξεγέρσεις του '60" αποτελούν Μια περίοδο μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών, με νέες ιδέες και διαμαρτυρίες για διάφορα ζητήματα παγκοσμίως. Όπως ο Μάιος του 68. Αυτά τα γεγονότα άλλαξαν δραστικά τον κόσμο, δημιουργώντας ένα νέο τοπίο κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών σχέσεων παγκοσμίως, Επιπροσθέτως, η θεμελίωση της ψυχανάλυσης ως αυτόνομου κλάδου της ιατρικής και οι νέες μορφές οργάνωσης με τις οποίες καταπιάστηκε ο Μαρξ, έκαναν τον άνθρωπο να επαναδιαπραγματευθεί τη σχέση με τον εαυτό του αλλά και με τον κοινωνικό του περίγυρο από μηδενική βάση. 

Γ. Τα Κινήματα Τέχνης του 20ου Αιώνα 

Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, κυριαρχεί ένα κλίμα σταθερότητας, καθώς και το πνεύμα της τεχνολογικής προόδου της προηγούμενης εποχής, που οδηγούν την ανθρωπότητα σε νέα επιτεύγματα. Οι ανακαλύψεις και οι καινοτομίες στο σύνολο των επιστημονικών πεδίων διαδέχονται η μια την άλλη. Παράλληλα, η επανάσταση που επήλθε στις μεταφορές αλλά και στις επικοινωνίες αλλάζουν άρδην την καθημερινότητα των πληθυσμών. Οι παραπάνω εξελίξεις επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό και τις τέχνες. Πράγματι, ο φρενήρης ρυθμός ζωής του 20ου αιώνα υπήρξε καταλυτικός για την καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία μέσα από τα έργα της εκφράζει το πνεύμα της αλλαγής και τη ρήξη με τις αξίες και τα ιδεώδη του παρελθόντος. Ο 20ος αιώνας, λοιπόν, μια εποχή έντονων κοινωνικών αλλαγών έδωσε ώθηση σε νέα και ριζοσπαστικά κινήματα τέχνης. Μερικά από τα πιο σημαντικά κινήματα τέχνης ήταν ο ιμπρεσιονισμός που ξεκίνησε από τον 19ο αιώνα, ο Nτανταϊσμός, ο Φωβισμός, ο Σουρεαλισμός και ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός, που επικεντρώνεται στην έκφραση των συναισθημάτων μέσω αφηρημένων μορφών και έντονων κινήσεων πίσω και πέρα από τα φαινόμενα (Πετρίδου., Ζιρώ , 2015). 

Πιο συγκεκριμένα τα κινήματα τέχνης είναι: 

Ο Φωβισμός: Ένα γαλλικό κίνημα του 1905 που απέρριψε τον ιμπρεσιονισμό, εστιάζοντας σε έντονα χρώματα και συναισθηματική έκφραση. 

Ο Ντανταϊσμός: Ένα ριζοσπαστικό κίνημα που εκφράζει τον παραλογισμό και την απόρριψη των κοινωνικών αξιών. 

Ο Σουρεαλισμός: Διερευνά το ασυνείδητο και τη φαντασία, προσπαθώντας να απεικονίσει την πραγματικότητα με πιο υποκειμενικό και συμβολικό τρόπο. 

Ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός: Ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός αποτελεί καλλιτεχνικό ρεύμα στη ζωγραφική που αναπτύχθηκε με κέντρο την Νέα Υόρκη μεταπολεμικά και ειδικότερα στα μέσα της δεκαετίας του '40. Συχνά αναφέρεται και ως Σχολή της Νέας Υόρκης. Ήταν ίσως το πρώτο σημαντικό κίνημα στην τέχνη που γεννήθηκε στην Αμερική, δηλώνοντας παράλληλα την ανεξαρτησία του από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά ρεύματα στη μοντέρνα τέχνη. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των κοινωνικών κινημάτων και της τέχνης είναι κομβική για την κατανόηση του 20ου αιώνα, διαμορφώνοντας έτσι μια εποχή ριζικών αλλαγών και νέων τρόπων έκφρασης και αμφισβήτησης των παραδοσιακών μορφών τέχνης. Το κοινό θέμα σε όλα αυτά τα κινήματα είναι η χρήση νέων, καινοτόμων μορφών έκφρασης προκειμένου να απεικονίσουν τις απόψεις των καλλιτεχνών για την κοινωνία. Την περίοδο αυτή, πολλοί καλλιτέχνες στη ζωγραφική και στην γλυπτική επιλέγουν την αφαίρεση, όπως και ο Σκλάβος, άλλοτε ως αντίδραση στον πόλεμο, άλλοτε για να εκφράσουν ελεύθερα τον ψυχισμό τους και άλλοτε για να δηλώσουν την απαρχή μιας εντελώς νέας πραγματικότητας, τόσο μορφολογικά, όσο και κοινωνικά. Το ύφος ή το κίνημα της τέχνης του 20ου αιώνα επηρεάστηκε λοιπόν σε μεγάλο βαθμό από τις ιδεολογίες και τις φιλοσοφίες που επικρατούν αυτή την περίοδο (Gombrich, 2008). Όπως επισημαίνεται, τα κοινωνικά ρεύματα του 20ου αιώνα αντικατοπτρίζονται στα καλλιτεχνικά κινήματα. Ο Paul Klee αναφέρει χαρακτηριστικά (1915): «Όσο πιο τρομακτικός γίνεται ο κόσμος, τόσο πιο αφηρημένη γίνεται η τέχνη». Η τέχνη άλλωστε, κάτω από το μανδύα των συµβολισµών και των αλληγοριών, αντανακλά την κοινωνική συγκυρία, την κατάσταση του καλλιτέχνη, την κοινωνική του θέση, την ιδεολογία και την ψυχολογία του. Παράλληλα, αντανακλά και την νοοτροπία του κοινού, που από τη µεριά του αποδέχεται την τέχνη της περιόδου, αναδεικνύοντας την άποψη και τη σχέση του µε αυτήν. Όπως εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε, ο 20ος αιώνας αποτελεί ορόσημο για τον χώρο των τεχνών. Η τάση της ανθρωπότητας για αλλαγή και η προσδοκία για το αύριο επιδρά καθοριστικά στους δημιουργούς. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την πλήρη 8 αποδέσμευση των καλλιτεχνών από τις επιταγές και τον ακαδημαϊσμό του παρελθόντος. Οι καλλιτέχνες, οδηγούμενοι από τις εσωτερικές τους παρορμήσεις, επιδίδονται σε μια έξαρση δημιουργικότητας και πειραματισμών άνευ προηγουμένου. Τα κινήματα, οι μορφές και οι τεχνοτροπίες που εμφανίζονται, εναλλάσσονται, θέτοντας έτσι τις βάσεις για την (μοντέρνα) τέχνη, και επαναπροσδιορίζοντας τη καλλιτεχνική δημιουργία (ζωγραφική-γλυπτική). Στη ζωγραφική, η αποτύπωση της προοπτικής και η απόδοση του βάθους πεδίου εγκαταλείπεται. Ο καμβάς θεωρείται δυσδιάστατη επιφάνεια στον οποίο τα δομικά στοιχεία του έργου, όπως οι γραμμές, τα σχήματα και τα χρώματα, δεν αποκρύπτονταν αλλά παρέμεναν φανερά στο δημιούργημα (Πετρίδου-Ζιρώ, 2015: 186- 187). Η αφαίρεση αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες εικαστικές προσεγγίσεις της συγκεκριμένης περιόδου. Η καλλιτεχνική δημιουργία μέσα από τα έργα τέχνης όφειλε να αποτυπώσει μια νέα πραγματικότητα και όχι αυτή του φυσικού κόσμου. Έτσι η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί ένα πνευματικό προϊόν που προέρχεται απευθείας από τον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού. Σύμφωνα με τον Kandinsky, η αφηρημένη τέχνη δεν πρέπει να επικοινωνεί απευθείας με το περιβάλλον αλλά οφείλει να είναι μια εσωτερική σχέση μεταξύ του έργου και του παρατηρητή. Οι τίτλοι που έδωσε άλλωστε ο Kandinsky στα έργα του είναι χαρακτηριστικοί, όπως «Συνθέσεις», «Αυτοσχεδιασμοί» και εκφράζουν ακριβώς αυτό Σε αυτό το κοινωνικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο εργάζεται και δημιουργεί ο Γεράσιμος Σκλάβος και όπως αναφέρει ο Φιοραβάντες (2021): «διέθετε μίαν εκπληκτική ικανότητα να εσωτερικεύει τις σχέσεις». Ο Σκλάβος στα έργα του χρησιμοποιεί τα απλά γεωμετρικά σχήματα για να συμβολίσει την ανθρωπότητα. Υιοθετεί στη δουλειά του μια ιδιόμορφη γεωμετρική αφαίρεση με έντονες αναφορές στα μετακονστρουκτιβιστικά πρότυπα. Αυτά διακατέχονται από μια ψυχική 9 δυναμική, προκαλώντας συγκίνηση (τη λεγόμενη ψυχική δόνηση) τόσο στον θεατή όσο και στον δημιουργό. Ακόμη, ο Σκλάβος θεωρεί ότι η γλυπτική πρέπει να συνεργάζεται με την αρχιτεκτονική αλλά και με την επιστήμη γενικότερα. Άλλωστε, ο ίδιος φαίνεται να είναι βαθύς γνώστης της φυσικής και των νόμων της, τους οποίους εκφράζει με συνέπεια στη γλυπτική του. Ο γλύπτης κατόρθωσε ναδημιουργήσει έναέργο τοοποίο ξεχωρίζει και αυτονομείται από το έργο των άλλων καλλιτεχνών και ταυτόχρονα αναδεικνύει με μια ασύλληπτη ένταση, τις εσωτερικευμένες σχέσεις, τις ανησυχίες του καιτις βαθύτερες αγωνίες του! Η διερεύνηση της ζωής και του έργου και Γεράσιμου Σκλάβου μας οδηγούν σε γενικότερα συμπεράσματα και σηματοδοτήσεις για τη δύσκολη πορεία της κοινωνίας και του ανθρώπου το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, και μας επιτρέπουν να φωτίσουμε τις ιδιαίτερες πτυχές της μοντέρνας καλλιτεχνικής δημιουργίας, τη βαθύτερη ουσία της τραγικής θεώρησης και των ορίων της. Όπως εξάλλου επισημαίνει ο Φιοραβάντες στο βιβλίο του (2021), «ο Σκλάβος, ενδείκνυται για μια αισθητική θεωρητικοποίηση γιατί βίωσε τραγικά τις αντιφάσεις της σύγχρονης εποχής, της μοντέρνας δημιουργίας και πράξης». 

Βιβλιογραφία 

Alexander J.C., Thompson K. Edles L.D. (2016). Eισαγωγή στη Σύγχρονη Κοινωνιολογία. Κουλτούρα και Κοινωνία σε Μετάβαση. Αθήνα: Gutenberg. 

Αλιβιζάτος, Νίκος (1986), Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974: όψεις της ελληνικής εμπειρίας», Αθήνα: Θεμέλιο, 

Αργέντη Βασιλική (2012). Η δεκαετία του '60, κοινωνικά κινήματα, long sixties & επιρροές - Α' Μέρος https://www.historical-quest.com/arxeio/20os-aionaskosmos/325-social-movements-long-sixties-a

H KAΘΗΜΕΡΙΝΗ (1999)., Επτά Ημέρες, Αφιέρωμα: Ο Διεθνής Γεράσιμος Σκλάβος, 

Gidens Antony (2002), Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg. 

Gombrich E.H. (1998). Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, ΜΙΕΤ. 

Καβουλάκος Κ. και Γριτζάς Γ. (2016). Εναλλακτικοί Οικονομικοί και Κοινωνικοί χώροι: Κοινωνία των πολιτών, κοινωνικά κινήματα και χωρική ανάπτυξη. Αποθ. Κάλιππος. 

Καψάσκης Πέτρος (2025). Η Τέχνη της Πολιτιστικής Διπλωματίας. Αθήνα: Ι. Σιδέρης. 

Πετρίδου B., Ζιρώ Ο. (2015). Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, Αποθ. Κάλλιπος. 

Ρήγος Άλκης, Σεραφείμ Σεφεριάδης, Ευάνθης Χατζηβασιλείου(2008). Η σύντομη" δεκαετία του '60 : θεσμικό πλαίσιο, κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες. Αθήνα: Καστανιώτης. 

Tilly Charles (2004). Social Movements. 1768-2004. εκδ. Paradigm 

Τσουκαλάς Κωνσταντίνος (1987). Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Αθήνα: Θεμέλιο,. 

Οι τέχνες κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα – Arts in early 20th century (2020) https://a-little-beat-of-knowledge.com/2020/04/12/arts-in-early-20th-century. 

Φιοραβάντες Βασίλης (2021). Μελέτη για τον Γεράσιμο Σκλάβο και το έργο του . Εκδ. Δίσιγμα. 

Ψημίτης Μιχάλης (2017). Τα κοινωνικά κινήματα στην καθημερινή ζωή, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Τζιόλα. 

Zald Mayer, McCarthy John David (1979). The Dynamics of Social Movements. Winthrop Publishers