Η εποχή των επαναστάσεων

 Μέρτικας Γιώργος

Η μορφή που λαμβάνει η γενική βούληση του λαού είναι η συντακτική εξουσία. Η συντακτική εξουσία είναι η ανώτερη εξουσία στην οποία υπάγονται όλες οι υπόλοιπες. Κι αυτό γιατί ο λαός έχει δικαιώματα κι όχι καθήκοντα. Το βασικό (φυσικό) δικαίωμα ενός λαού είναι η άσκηση της βούλησής του, από την οποία δεν μπορεί να παραιτηθεί, γιατί τότε παύει να ’ναι λαός, χάνει την πολιτική του υπόσταση και γίνεται μια μάζα δούλων. 

Προκειμένου να μιλήσουμε για τον αβά Σεγιές χρειάζεται να αναστείλουμε την γκροτέσκα αίσθηση της ασημαντότητάς μας, και μέσω της φαντασίας -της εναίσθησης- να βρεθούμε εκεί όπου οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούν να πάρουν την τύχη στα χέρια τους, να κάνουν ιστορία. Με τον Σεγιές βρισκόμαστε στην καρδιά του ιδρυτικού μύθου της (πολιτικής) νεοτερικότητας: στη γαλλική επανάσταση.

Στις μέρες μας είναι του συρμού η αναθεώρηση είτε του συνόλου είτε πτυχών του μείζονος αυτού συμβάντος στο όνομα του τέλους των ιδεολογιών (της κυρίαρχης δηλαδή ιδεολογίας), του αντι-ολοκληρωτισμού και ποικίλων φληναφημάτων. Κι αν δεν συμφωνούν όλοι οι αναθεωρητές μεταξύ τους, υπάρχει μία στιγμή της επανάστασης στην οποία συγκλίνει η δημοκρατική ευαισθησία τους: η γκιλοτίνα.

Η πιο υψηλή στιγμή της επανάστασης, με την έννοια του Υψηλού που μας καταλαμβάνει σαν δέος και τρόμος, είναι η στιγμή της Τρομοκρατίας. Αναρωτιέται κανείς τί θα ήταν η επανάσταση χωρίς την Τρομοκρατία του Αδιάφθορου (Ροβεσπιέρος) και του Σαιν Ζυστ∙ τί θα ήταν χωρίς τον δήμιο -του οποίου σε άλλα συμφραζόμενα πλέκει το εγκώμιο ο ντε Μαιστρ- και τους 35.000 πάνω-κάτω αποκεφαλισμένους. (Κι ας μην ξεχνάμε ότι μεταξύ των τελευταίων δεν ήσαν λίγοι εκείνοι που είχαν προσηλυτιστεί στα κηρύγματα του Βολταίρου και του διαφωτισμού).

Επανάσταση χωρίς επαναστατικές ιδέες δεν νοείται. Επανάσταση είναι η στιγμή που τα ιδεώδη, τα αφηρημένα ιδανικά, γίνονται Ιδέα που πραγματώνεται εδώ και τώρα, μέσα στην ιστορική στιγμή. Βέβαια, ο ένσαρκος εμπνευστής των ιδεών της γαλλικής επανάστασης, η επαναστατική διανόηση, πόρρω απέχει απ’ ό,τι σήμερα μας έρχεται στον νου άμα αναφερόμαστε σε διανοούμενους. Όταν μιλάμε για τους πρωτεργάτες και τους διανοούμενους της επανάστασης, για τους όμοιους του αβά Σεγιές, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι μιλάμε για λιοντάρια κι αλεπούδες κι όχι για κάποια εξημερωμένα κατοικίδια -για κάποια πετ. Γι’ αυτό η κάθε λογής ερμηνεία του στοχασμού τους, όταν επιδιώκει να τους προσαρμόσει στα μέτρα των καιρών μας γεννά καρικατούρες των ιστορικών προσώπων. Η σκέψη του Σεγιές, μ’ αποκορύφωμα τη συνταγματική θεωρία του περί συντακτικής και συντεταγμένης εξουσίας υπερβαίνει τον ζουρλομανδύα του κοινοβουλευτισμού κι έχει ως λογική απόληξη τον εσχατολογικό μοντερνισμό μιας διαρκούς επανάστασης.

Ο αβάς Σεγιές δεν ήταν καιροσκόπος∙ ήταν Ιδεολόγος, μ’ εκείνη την περιφρονητική σημασία, αν θέλετε, που προσέδωσε στον όρο ο Ναπολέων (και που στη συνέχεια επεξεργάστηκε ο μαρξισμός). Υπήρξε μέτοχος όλων των μεγάλων στιγμών της επανάστασης κι όλως περιέργως -όπως έλεγε κι ο ίδιος-, ...επέζησε. Στη διάρκεια της προεπαναστατικής περιόδου σύχναζε στις λέσχες και στις μασονικές στοές όπου ζυμώνονταν οι ιδέες κι εξυφαίνονταν οι συνωμοσίες των επαναστατών, ενώ υπήρξε ιδρυτικό μέλος της στοάς των «Εννέα Αδελφών». Στη συνέλευση των γενικών τάξεων το 1789 θα εκλεγεί ως ο τελευταίος (εικοστός) αντιπρόσωπος της τρίτης τάξης από το Παρίσι, παρ’ ότι ήταν κληρικός και ανήκε στην πρώτη τάξη. Συγγραφέας της δεύτερης εκδοχής της διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, μέλος του Διευθυντηρίου, κι εμπνευστής του πραξικοπήματος της 18^ης Μπρυμαίρ, θα γίνει Ύπατος μαζί με τον Βοναπάρτη. Η ψευδής συνείδησή του -η ιδεολογία- τον έκανε να πιστεύει ότι μπορούσε να θέσει υπό τον έλεγχό του τον Ναπολέοντα κι ότι ο ίδιος θα αναλάμβανε την ηγεσία του κράτους∙ εκεί τελειώνει η πολιτική του καριέρα...

Η πνευματική κληρονομιά του Σεγιές είναι μια σειρά επαναστατικών φυλλαδίων, που διεύρυναν τη θεωρία της λαϊκής και της εθνικής κυριαρχίας. Με τις παρεμβάσεις του έκανε ευρύτερα γνωστή τη διάκριση μεταξύ της συντακτικής εξουσίας και τηςσυντεταγμένης εξουσίας. Στα κατάλοιπα του, τέλος, βρίσκεται και ο όρος «κοινωνιολογία» που συνήθως αποδίδεται στον Αύγουστο Κομτ.

Ο Σεγιές στην πολεμική του κατά του anciem regime, παρ’ ότι παρακολουθεί τη συγκυρία, στηρίζεται πάντοτε σε γενικές αρχές -σε ιδέες. Όντας άνθρωπος του διαφωτισμού, ο Σεγιές λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψιν τον εμπειρικό κόσμο και όσες αναγκαιότητες απορρέουν από τους νόμους του. Ωστόσο, όπως ο ίδιος γράφει στο Notice sur la vie, οι νόμοι της φυσικής -που στηρίζονται στην αναγκαιότητα- δεν αφορούν την πολιτική. Σε αντίθεση με τον μηχανιστικό ορθολογισμό του Χομπς, για τον οποίο οΛεβιάθαν, το κράτος, είναι ένας θνητός θεός, μια τεχνητή μηχανή, ο Σεγίες στρέφεται στη σφαίρα της αισθητικής, στο έργο τέχνης. Ακολουθώντας την αναγεννησιακή σκέψη που συλλαμβάνει το κράτος σαν ένα έργο τέχνης, ο Σεγιές υποστηρίζει ότι υπόδειγμα της πολιτικής είναι το μυθιστόρημα που στόχο του έχει να ταιριάξει τα γεγονότα στις επιθυμίες και στα γούστα μας. Στην πολιτική, όπως και στην τέχνη, λέει, μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις, να έχουμε ως αφετηρία μια πνευματική σύλληψη και να την πραγματώνουμε.

Αυτή η πρωτοκαθεδρία της ανθρώπινης βούλησης στην πολιτική, η αναπλήρωση της θεϊκής παντοδυναμίας με την ανθρώπινη, είναι ιδρυτικό γνώρισμα της νεοτερικότητας εν γένει κι όχι μόνον του ρομαντισμού. Πρόκειται για μια βούληση που απαιτεί τη δημιουργία (πολιτικών) μορφών, κι όχι τη χύδην έκφραση, τη συμμόρφωση με κάποια «αντικειμενική πραγματικότητα» και την αναπαραγωγή της. Στη σφαίρα του πολιτικού, όμοια με τη σφαίρα της τέχνης, ο νεοτερικός άνθρωπος θέλει να δημιουργήσει εκ του μηδενός, και σ’ αυτό το προμηθεϊκό έργο ο εμπειρικός κόσμος είναι η πρώτη ύλη του -το μηδέν, το τίποτα. Έτσι, ο σκοπός της πολιτικής του Σεγιές είναι να οικοδομήσει τη γαλλική πολιτεία σύμφωνα με τον ορθό Λόγο, με τον οποίο πιστεύει ότι είναι προικισμένος ο Άνθρωπος. «Μας ενδιαφέρει η γνώση του Ανθρώπου», γράφει στο παραπάνω δοκίμιο, «κι όχι των ανθρώπων, με την ασήμαντη εμπειρία των δολοπλοκιών ... μιας μικρής ομάδας». 

***

Ωστόσο, ό,τι εκτίναξε τη φήμη του Σεγιές είναι το φυλλάδιο Τι είναι η τρίτη τάξη; -που μόλις τώρα αποδόθηκε στην ελληνική, με μια υποδειγματική μετάφραση της Φροσύνας Στεφοπούλου. Το 1788 ο Λουδοβίκος ΙΣΤ πρότεινε τη σύγκλιση των γενικών τάξεων ύστερα από ενάμιση αιώνα. Αυτή η πρόταση και η πρόσκληση του Ζακ Νεκέρ στους Γάλλους συγγραφείς να διατυπώσουν τις επόψεις τους για την οργάνωση της κοινωνίας μέσω των τάξεων, ώθησαν τον Σεγιές να δημοσιεύσει τον Ιανουάριο του 1789 το φυλλάδιο Τι είναι η Τρίτη τάξη; Ένα φυλλάδιο που οι εισαγωγικές του αράδες ξεσήκωσαν τα πνεύματα του καιρού: Τι είναι η τρίτη τάξη; το παν. Τι ήταν μέχρι σήμερα; Τίποτα. Τι απαιτεί; Να γίνει κάτι. [Η πατρότητα, βέβαια, αυτών των φράσεων, σύμφωνα με όλες τις ιστορικές μαρτυρίες, δεν ανήκει στον Σεγιές αλλά στον Σαμφόρ].

Η τρίτη τάξη, λέει ο Σεγιές, είναι το έθνος και σ’ αυτήν την απόφανση έχουμε μία από τις πρώτες νεοτερικές ταυτίσεις μιας τάξης με το έθνος. Η οργανική εξέλιξη, η συνέχεια (παρελθόν) του γαλλικού έθνους διαρρηγνύεται στο όνομα της τρίτης τάξης (παρόν), η οποία έχει τη βούληση να δημιουργήσει μια νέα πολιτειακή οντότητα (μέλλον). Ο λαός, από την άλλη πλευρά, δεν ταυτίζεται με το έθνος, είναι ένα ευρύτερο σύνολο∙ απολαμβάνει τα γενικότερα (φυσικά) δικαιώματα, χωρίς όμως το δικαίωμα της ψήφου. Το έθνος αποτελείται απ’ όσους έχουν δικαίωμα ψήφου, πράγμα που για τον Σεγιές καθορίζεται από τη θέση τους στην παραγωγή. Η ανατίμηση της παραγωγικής εργασίας εις βάρος της αργόσχολης τάξης των ευγενών είναι ένα ακόμη νεοτερικό στοιχείο το οποίο εισάγει, δίνοντας έτσι την πρωτοκαθεδρία στην τρίτη τάξη. Η παραγωγική εργασία (που γεννά την ιδιοκτησία των αστικών τάξεων) ως θεμέλιο του δικαιώματος ψήφου και η εκλογή αντιπροσώπων όχι κατά τάξη (πράγμα που θα σήμαινε τρεις ισότιμες ψήφους των τριών τάξεων), αλλά με βάση την ισότητα της ψήφου ενός εκάστου αντιπροσώπου είναι οι δύο πυλώνες του αντιπροσωπευτικού συστήματος του Σεγιές.

Αυτό το σύστημα τον φέρνει πιο κοντά στον Τζων Λοκ παρά στον Ρουσσώ. Ο Ρουσσώ απορρίπτει κατηγορηματικά την ιδέα της αντιπροσώπευσης και τάσσεται υπέρ της άμεσης δημοκρατίας, πράγμα που τον τοποθετεί στον αντίποδα του Σεγιές. Αναλογική αντιπροσώπευση, όμως, των τριών τάξεων δεν σημαίνει και εκλογή των αντιπροσώπων με καθολική ψηφοφορία. Ο Σεγιές κατασκευάζει ένα αρκετά πολύπλοκο σύστημα έμμεσης εκλογής αντιπροσώπων, θέλοντας έτσι να αποφύγει την αντιπροσώπευση των επιμέρους συμφερόντων, την εξάρτηση των αντιπροσώπων από αυτά.

Το μείζον ζήτημα αυτού του φυλλαδίου, ό,τι διαφοροποιεί τον Σεγιές από το σύνολο των θεωρητικών του φυσικού δικαίου και του συμβολαίου είναι η ιδέα του για τη γενική βούληση. Αυτή η ιδέα είναι το υπόβαθρο της σχέσης μεταξύ συντακτικής και συντεταγμένης εξουσίας. Σε αντίθεση με την ατομοκεντρική θεώρηση της φυσικής κατάστασης -όπου συναντάμε άτομα τα οποία πολεμούν αναμεταξύ τους μέχρις ότου συνάψουν το συμβόλαιο- ο Σεγιές υποστηρίζει την έποψη ότι η γενική βούληση υπάρχει στη φυσική κατάσταση. Στη φυσική κατάσταση δεν συναντάμε μεμονωμένα άτομα που αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους αλλά συνομαδώσεις με ενιαία βούληση. Το έθνος, ο λαός υπάρχουν στη φυσική κατάσταση και η φυσική κατάσταση είναι ελευθερία. Το έθνος, ο λαός δεν δεσμεύεται από πουθενά παρά μόνον από τα όρια της βούλησής του∙ είναι η γενική βούληση που υπάρχει πριν από την εκάστοτε συντεταγμένη εξουσία∙ είναι η πηγή της συντεταγμένης εξουσίας, η οποία απορρέει από τη βούλησή του. «Εάν», γράφει, «η ύπαρξη ενός έθνους εξαρτιόταν από τους θετούς κανόνες δικαίου που δίνουν περιεχόμενο στην ύπαρξή του, δεν θα είχε υπάρξει ποτέ».

Η μορφή που λαμβάνει η γενική βούληση του λαού είναι η συντακτική εξουσία. Η συντακτική εξουσία είναι η ανώτερη εξουσία στην οποία υπάγονται όλες οι υπόλοιπες. Κι αυτό γιατί ο λαός έχει δικαιώματα κι όχι καθήκοντα. Το βασικό (φυσικό) δικαίωμα ενός λαού είναι η άσκηση της βούλησής του, από την οποία δεν μπορεί να παραιτηθεί, γιατί τότε, προσθέτουμε, παύει νάναι λαός, χάνει την πολιτική του υπόσταση και γίνεται μια μάζα δούλων. Το έθνος κι ο λαός δεν έχουν καθήκοντα, γιατί τα καθήκοντα απορρέουν από κάποιο είδος συμβολαίου και «τι νόημα έχει να συνάψει κανείς συμβόλαιο με αντισυμβαλλόμενο τον εαυτόν του;» Το έθνος και ο λαός, όμοια με τον παντοδύναμο Θεό είναι legibus solutus, δηλαδή απαλλάσσονται από τους νόμους, δεν δεσμεύονται από τους νόμους.

Από την άλλη πλευρά, η συντεταγμένη εξουσία, είναι το περιεχόμενο της βούλησης που έχει την ίδια νομική αξία με το περιεχόμενο ενός συνταγματικού καθορισμού. Η συντεταγμένη εξουσία είναι κάθε εξουσία που υπάγεται στην εγκυρότητα όσων νόμων, κανόνων, διαδικασιών δεν μπορεί να αλλάξει, καθόσον η βάση της ύπαρξής τους είναι το σύνταγμα που δημιούργησε ο λαός. Μια εξουσία που στηρίζεται, ιδρύεται ή απορρέει από το σύνταγμα δεν μπορεί νάναι ανώτερη απ’ αυτό. Το κράτος είναι οι αρμοδιότητές του που απορρέουν από την ιδρυτική συνταγματική πράξη. Υπ’ αυτήν την έννοια τόσο το κράτος όσο και η κυβέρνηση δεν έχουν κάποια αυτόνομη, ανεξάρτητη υπόσταση, αλλά είναιαπορροή της γενικής βούλησης, τρόποι έκφρασής της.

Η φαινομενολογία της γενικής βούλησης αποκαλύπτεται στη σχέση συντακτικής και συντεταγμένης εξουσίας. Η οντολογία της όμως γίνεται κατανοητή μόνον εάν ανατρέξουμε στη φυσική κατάσταση. Ο Σεγιές βρίσκεται σε αντίθεση με τα μεγάλα ρεύματα του ρομαντισμού που μέσω της οργανικής ανάπτυξης θεμελιώνουν το έθνος και τον λαό σ’ ένα απόμακρο παρελθόν. Μέλημά του είναι να σπάσει τον αέναο κύκλο του φυσικού μεταβολισμού και γι’ αυτό διαρρηγνύει, ακρωτηριάζει τη σχέση με το παρελθόν χάρη στο δόγμα της συντακτικής και συντεταγμένης εξουσίας. Η πλήρης ισχύς της γενικής βούλησης εκδηλώνεται μέσω των έκτακτων αντιπροσώπων, οι οποίοι με μια κυρίαρχη πράξη, της συντακτικής εξουσίας, δίνουν σχήμα και μορφή, διαμορφώνουν τη γενική βούληση. Στον Σεγιές η γενική βούληση ενεργεί στο παρόν αποβλέποντας στο μέλλον∙ πρεσβεύει το επαναστατικό πρόταγμα ενός διαρκούς γίγνεσθαι που έχει ως τέλος την πραγμάτωση της ιδέας του Ανθρώπου. Κι αυτό εξηγεί τις πολιτικές μετατοπίσεις του Σεγιές, από τον μεταρρυθμισμό της προεπαναστατικής περιόδου μέχρι το πραξικόπημα της 18^ης Μπρυμαίρ και τη «δικτατορία» του Ναπολέοντα. Η λογική συνέχεια μιας τέτοιας αλυσίδας σκέψεων είναι πως όταν η τρίτη τάξη το 1848 παύει νάναι επαναστατική, όταν γίνεται καθεστώς, παρόν, τότε το μέλλον ανήκει σε μια άλλη τάξη (για την ακρίβεια στην πρωτοπορεία της). Ο κληρονόμος του επαναστατικού πραξικοπηματισμού είναι η τροτσκιστική διαρκής επανάσταση.

Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο υπενθυμίζουμε μιαν άλλη αντιστοιχία, εκείνη της αντιπροσώπευσης[represantation] με τη μεσαιωνική-θεολογικήαναπαράσταση [representation]. Αναπαράσταση είναι να κάνεις ορατή μιαν αόρατη οντότητα, μέσω ενός πλάσματος που είναι δημοσίως παρόν. Η εκκλησία και οι θεσμοί της θεωρούνται αναπαράσταση της πολιτείας του Θεού επί της γης, ή -στη γλώσσα της εκκοσμίκευσης- η πολιτεία και οι θεσμοί της είναι μια αναπαράσταση της γενικής βούλησης. Η αναπαράσταση για να μπορεί να υπάρξει χρειάζεται το φά(ντα)σμα μιας ιδέας, μιας υπερβατικής δύναμης που ξεπερνά το δεδομένο είναι. Η ιδέα μπορεί να αναπαρασταθεί και άρα να προσωποποιηθεί. Ο θεός, ο λαός, η ελευθερία, η ισότητα μπορεί να αναπαρασταθούν και να εκδηλωθούν μέσω ενός προσώπου ή μιας ομάδας προσώπων και μάλιστα δημόσια.

Όλως αντιθέτως, στην κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση έχουμε την κατίσχυση του ιδιωτικού έναντι του δημοσίου, των ιδιωτικών συμφερόντων τα οποία αντιπροσωπεύονται μέσω μια ιδιωτικής -μυστικής- ψηφοφορίας. Η κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση έχει ως συνέπεια τη διείσδυση της οικονομίας στον δημόσιο χώρο. Στη σκέψη που παράγει τους κανόνες της από την οικονομικο-τεχνική σφαίρα η Ιδέα εμφανίζεται ως εξωτερική βίαιη παρέμβαση, σαν μια διαταραχή της αυτοκινούμενης μηχανής. Λογική απόληξή της είναι η μεταμοντέρνα κατάσταση που στην προοπτική του Φ. Ένγκελς, φάνταζε σαν το ιδεώδες μιας ανθρωπότητας όπου θα κυβερνούν τα πράγματα.

Το ζήτημα σ’ αυτή τη συνάφεια, που παραμένει ανοικτό(;), είναι πότε πράγματι ο λαός μπορεί και εκδηλώνει τη βούλησή του. Κι αυτό αφορά τη στιγμή που ο λαός δεν καλείται να επιλέξει δημοψηφισμαστικά μεταξύ ανούσιων διλημμάτων, αλλά μεταξύ ενός παλαιού κι ενός νέου πολιτεύματος. Με το ίδιο ακριβώς νόημα το ζήτημα που παραμένει ανοιχτό(;) στη σφαίρα της τέχνης είναι κατά πόσον έχει πλέον την ικανότητα να αναπαραστήσει μιαν Ιδέα ή απλώς αντιπροσωπεύει μια εκδήλωση, ένα μανιφέστο της «κακής» πραγματικότητας.

 http://www.avgi.gr/article/10812/8165736/e-epoche-ton-epanastaseon#