Η ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ*

Σήμερα, εποχή βαθιάς και παρατεταμένης κρίσης επιβάλλεται η επικαιροποίηση, η ανασυγκρότηση, η αναδόμηση της κριτικής της αλλοτρίωσης που ανέπτυξε ο  νεαρός Μάρξ. Κατά τον Μάρξ πάντοτε η απελευθερωτική πράξη ορίζεται ως θεμελιακά, δομικά ως αντιαλλοτριωτική, ως ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης. Το σχήμα του Μαρξ στην πορεία εμπλουτίστηκε κατ’ αρχήν από τον ίδιο με τη θεωρία του για την πραγμοποίηση¹, που εισήγαγε λίγο αργότερα και με τη σύλληψή του για την αταξική κοινωνία ως ξεπέρασμα όλων των μορφών αλλοτρίωσης και κυριάρχησης, και πρώτιστα  του κράτους².

Στη συνέχεια, όπως έχουμε αναλύσει³, ο Λούκατς⁴ έδωσε μια άλλη διάσταση, διευρύνοντας πάντοτε την προβληματική του και στα θέματα της κριτικής της αλλοτριωτικής και πραγμοποιητικής οργάνωσης της παραγωγής, που επέβαλε ο τεύλορισμός και ο φορντισμός. Η πραγμοποίηση είχε γίνει η νέα κυρίαρχη ολότητα, αντικαθιστώντας με πολύ χειρότερους όρους την αλλοτρίωση. Ο Λούκατς (αν και δεν γνώριζε την ύπαρξη των Χειρογράφων⁵, γιατί τα είχαν εξαφανίσει οι κομματικοί ιστρούκτορες, μέχρι που τα ανακάλυψε το πολύ μεγάλο και φωτισμένο πνεύμα, ο Ραζιάνωφ και τα εξέδωσε το 1923) εισηγείται (και υπό την επίδραση του Βέμπερ, και ειδικότερα της θεωρίας του περί ορθολογικοποίησης, την οποία διαβάζει κριτικά), μια επαναστατική ανασυγκρότηση, και διευρύνει εφεξής τη μαρξική σύλληψη, φθάνοντας στην ολότητα άνθρωπος, και αναδεικνύοντας έτσι την ολότητα, χεγκελιανής περισσότερο έμπνευσης, σε κεντρική αναφορά. Η πράξη έτσι μετατρέπεται στη λουκατσική σύλληψη σε αντιπραγμοποιητική, όχι όμως μόνο της εργατικής τάξης, αλλά του ανθρώπου, ο οποίος πλέον είναι ο φορέας της ολότητας . Έκτοτε εν σπέρματι ή εν δυνάμει έχουμε τη σύλληψη της μετατροπής του εργάτη σε άνθρωπο -φορέα της ολότητας, ενός νέου ανθρωπιστικού-απελευθερωτικού σχεδίου.

Ο Μαρκούζε⁶ στη συνέχεια, όταν μελετά τα Χειρόγραφα⁷, αναδεικνύει κριτικά , εκτός από την ιστορική αξία του κειμένου – ενός κειμένου-αναφορά, αφετηρία της σύγχρονης απελευθερωτικής σύλληψης για τον άνθρωπο, την οικονομική πάντοτε βάση-αφετηρία της αλλοτρίωσης και κατά δεύτερο λόγο – αλλά συγχρόνως – τη διαδικασία ορθολογικοποίησης που επιβάλει ο μονοπωλιακός εφεξής καπιταλισμός. Στην ουσία ο Μαρκούζε αποπειράται μια σύνθεση της μαρξικής κριτικής της αλλοτρίωσης και της θεωρίας της ορθολογικοποίησης του Βέμπερ, την οποία προσεγγίζει και αναδιατυπώνει πάντοτε κριτικά. Δηλαδή το ανθρωπιστικό απελευθερωτικό πρόταγμα, κατά τον Μαρκούζε, συντίθεται από τη μαρξική κριτική της αλλοτρίωσης και τη μαρκουζαϊκή κριτική της ορθολογικοποίησης. Μετά τη φασιστική και σταλινική εφιαλτική νύχτα  φθάνουμε στη δεκαετία του ‘60 για να επανέλθει υπό νέους όρους και με διευρυμένο τρόπο η ανθρωπιστική προβληματική της θεωρητικοποίησης στο προσκήνιο πρωταρχικά και πρωταγωνιστικά από τον Μαρκούζε. Άνθρωπος αλλοτριωμένος, κατά τον Αντονιόνι, από το σύστημα ακόμη και στην παραμικρή υπόσταση του είναι του, άνθρωπος αλλοτριωμένος  από το θέαμα, κατά τον Ντεμπόρ⁸, άνθρωπος αλλοτριωμένος από τη μεγαλούπολη, κατά τον Λεφέβρ⁹, άνθρωπος αλλοτριωμένος στην εσώτατη ύπαρξη του κατά τον Σάρτρ¹⁰, άνθρωπος αλλοτριωμένος ολικά πάλι κατά τον Μαρκούζε¹¹, που μπαίνει στην πρώτη γραμμή της κριτικής του καταναλωτισμού, της ευμάρειας, της αποχαύνωσης που προκαλεί ένα διαρκώς ορθολικοποιούμενο, εξολορθολογιζόμενο κ.α. σύστημα: Αυτό είναι το αποκαλυπτικό ανθρωπολογικό πλέον τοπίο που διαμορφώνει και επιβάλλει ο νεοκαπιταλισμός. Η μονοδιάσταση είναι πλέον, κατά τον Μαρκούζε, η βασική τάση επιβολής  και κυριάρχησης του συστήματος και από το σύστημα. Η κυριάρχηση των ορμών¹², η νέα μορφή εξαντραποδισμού του ανθρώπου. Η ενσωμάτωση, η τεχνοκρατικοποίηση, κατά τον Γκαλμπρέιθ¹³, η γραφειοκρατικοποίηση¹⁴ και η ολική πραγμοποίηση είναι πλέον γεγονός. Μόνον η ολική ρήξη με το σύστημα, η ολική άρνησή του θα δώσει μια εναλλακτική απελευθερωτική προοπτική, πάντοτε κατά τον Μαρκούζε.

Ο δολοφονικός συνδυασμός αλλοτρίωσης και ορθολογικοποίησης, που όσο ανεβαίνει η ορθολογικοποίηση, και πρώτιστα η ορθολογικοποίηση της παραγωγής και της διοίκησης, εξασφαλίζοντας διαρκώς απίθανα κέρδη για το κεφάλαιο, τόσο η αλλοτρίωση και η πραγμοποίηση βαθαίνουν, συστηματοποιούνται, εξορθολογίζονται, γενικεύονται, είναι μια κατάσταση που πρέπει να τελειώσει μια για πάντα, για ν’ απελευθερωθεί, να αυτοπροσδιοριστεί ο άνθρωπος. Η ορθολογικοποίηση είναι ένα όλο και πιο προχωρημένο προϊόν του Λόγου, κυριαρχεί σε αυτήν και τον διαλύει εσωτερικά. Ο «διοικούμενος», κατά τον Αντόρνο, «κόσμος», είναι η πιο αλλοτριωτική και πραγμοποιητική κατάσταση που γνώρισε ποτέ ο άνθρωπος και ο πολιτισμός. Σηματοδοτεί της εποχή της “ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης”» (Αντόρνο), από την οποία πρέπει να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα άμεσα, χωρίς αναβολή. Η ιστορία και η κοινωνία πρέπει άμεσα να βρουν τον τρόπο, τη διαδικασία, τη μέθοδο. Δεν μπορεί να υπάρξει στον «διοικούμενο κόσμο» καμία διαλεκτική, ούτε καν αρνητική. Για τον λόγο αυτό, ο Μαρκούζε είχε θεωρητικοποιήσει τη θέση, ως παράφραση της θέσης του Λένιν του Τι να κάνουμε;¹⁵ ότι η συνείδηση πρέπει να μπει απ ‘έξω¹⁶. Για τον λόγο αυτό εξήρε τη σημασία των απελευθερωτικών κινημάτων που είχαν αναπτυχθεί τότε στον τρίτο κόσμο. Μέχρι που ξέσπασε ο Μάης του ’68, οπότε διαφοροποίησε την όλη αναζήτησή του, πιστεύοντας πλέον ότι μπορεί ν’ αναπτυχθεί και μία ενδογενής¹⁷ διαλεκτική της άρνησης. Σήμερα όμως με την πλήρη κατάρρευση του κινήματος στην Ευρώπη¹⁸ μάλλον θα εισαχθεί η συνείδηση από τους νεο-επαναστατημένους φοιτητές του Μπέρκλεϋ. 

Άρα η ανασυγκρότηση του Λόγου με κοινωνικούς-λογικούς όρους, και όχι μόνο τοπικούς-λογικούς, αποτελεί μια εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση. Xωρίς, με άλλα λόγια, την απελευθέρωση από την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση από την μια μεριά, και την ορθολογικοποίηση που καταστρέφει το Λόγο, από την άλλη, δεν είναι δυνατό να υπάρξει η όποια απελευθέρωση.

Με τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης που εφήυρε το σύστημα στη συνέχεια κατόρθωσε να μεταθέσει την κρίση της διαδικασίας ορθολογικοποίησης του παραγωγικού μοντέλου του, με τη βοήθεια και της ενιαίας σκέψης, που φάνταζε λαμπερή, αν και στην ουσία ήταν κακέκτυπο της μονοδιάστατης κουλτούρας του ύστερου καπιταλισμού, και που εν τω μεταξύ αναδείχθηκε σε κυριαρχική, και έτσι θα δημιουργήσει και την αυταπάτη ότι μέσω του εικονικού χρήματος θα ξεπερνούσε την ολική κρίση του που υπόφωσκε.

Όμως οι ακραίες αντινομίες  του συστήματος, που είχαν φθάσει σε οριακό σημείο, εκράγησαν¹⁹ με την κατάρρευση της Leamhann Brothers. Έκτοτε η νέα αβέβαιη και αντιφατική πορεία που μπήκε η κοινωνία, μόνο μέσω ενός νέου, επικαιροποιημένου εκ νέου, διευρυμένου νεο-ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί να βρει διεξόδους στην κρίση της, στην κρίση της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα. Μόνον μέσω αυτού του νέου και ριζοσπαστικού ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί ν’αποκτήσει νόημα  (sens) η σκέψη και η πράξη: Ολική απελευθέρωση, ένα νέο κοινωνικό και ανθρώπινο μοντέλο οργάνωσης, διαβίωσης, επικοινωνίας.

Το χάσμα ανάμεσα των κυριαρχούμενων, των εξαρτημένων τάξεων, όπως έλεγε ο Γκράμσι, και  στο κεφάλαιο είναι μέγιστο, απόλυτο, ολικό σε παγκόσμια μάλιστα κλίμακα. Και όλο μεγενθύνεται…

Με επίκεντρο την κριτική (όπως θα έλεγε και ο Γκαμπέλ²⁰) έννοια της παγκοσμιοποίησης, της συνθετότητας και της διαλεκτικής, είναι δυνατό ίσως γα πρώτη φορά να συλληφθεί ένα παγκοσμίο απελευθερωτικό σχέδιο. Η οικονομική αρχικά κατάρρευση της Αμερικής, όσο περιχαρακώνεται, θα είναι η αρχή του τέλους της, η αρχή του τέλους του ληστρικού καπιταλισμού της, η αρχή του τέλους του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Έτσι νέες επαναστατικές συνθήκες, όπως προδιαγράφονται, μέσα από την επικαιροποίηση του νεαρού Μάρξ, του Μάρξ της κριτικής της Κομμούνας και του προγράμματος της Γκότα, του Γκράμσι, του Λούκατς, του Μαρκούζε θα γίνει δυνατή η νέα διαλεκτική σύνθεση προς την απελευθέρωση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Κ. Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, Ν. Στόχοι. Το θέμα αυτό έχουμε αντλήσει από Κοινωνικής θεωρίας και Αισθητικής (Αρμός), μέρος Ά και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, κεφ. Ι, Τ.Ι.

2.        Βλ. Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα και της Ερφούρτης, Κοροντζής.

3.        Βλ. Β.Φιοραβάντες , Κοινωνική θεωρία και αισθητική , Αρμός , Μέρος ΙΙ.

4.        Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία της ταξικής συνείδησης, Οδυσσέας. Βλ. ακόμη τη νέα έκδοση του βιβλίου του Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Κουκίδα.

5.        Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

6.        Βλ. H. Marcuse, Critique et société, Minuit.

7.        Ib. σημ. 4.

8.        Βλ. Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, Δ. Βιβλιοθήκη, Σημειώσεις για τη βιομηχανία του θεάματος, Internet. 

9.        Βλ. H. Lefebvre, Le Droit à la ville, Paris, Anthropos (2^e ed.) Paris, Ed. du Seuil, collection Points, 1968.

10.     Βλ. Ζ.Π. Σαρτρ, Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, Αρσενίδης

11.     Βλ. όλο το έργο του Μαρκούζε, αλλά κυρίως το Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, (Παπαζήσης), στο οποίο αναλύει τις δομικές αλλαγές του ύστερου καπιταλισμού, επισημαίνοντας τη σημασία της σύγχρονης αλλοτρίωσης που αυτές δημιουργούν  και επιβάλλουν.

12.     Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.

13.     Είναι διάσημη η λέξη τεχνοδομή που εισήγαγε ο Γκαλμπρέϊθ στο Νέο βιομηχανικό κράτος, Παπαζήσης

14.     Βλ. τις παθιασμένες συζητήσεις που γίνονταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, στη συνέχεια των αναλύσεων του Μαρκούζε, στο Pouvoir ouvrier του S. Mallet (Médiations).

15.     Εκδ. Νέοι Στόχοι.

16.     Βλ. Χ. Μαρκούζε, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον.

17.     Βλ. Χ. Μαρκούζε, «Για την έννοια της άρνησης στη διαλεκτική», Διαλεκτική, συλλ. εκδ. Επίκαιρος, σσ. 35-42.

18.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Από την αυτοκαταστροφή του συστήματος στην επανάσταση, blog NEA ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ, Φεβ. 2017.

19.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη νέα ανθρωπολογία, συλλ., (Επ. Β.Φ.), εισαγωγή: «Από τη συστημική κρίση στην έκρηξη των αντινομιών του συστήματος,  σσ. 25-42.

20.     Βλ. J. Gabel, Idéologies, Anthropos, T. I και ΙΙ.

*Για την καλύτερη κατανόηση των θεμάτων που τίθενται στο παρόν κείμενο , βλ. το νέο  βιβλίο του συγγραφέα , Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (700 σελ.μεγ.σχ.), που κυκλοφορεί προσεχώς από τις εκδόσεις Αρμός.