ΜΠΡ. ΜΑΡΝΤΕΝ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΜΠΡ.  ΜΑΡΝΤΕΝ[*]*

Ι

Ο Μπρ. Μάρντεν είναι μεγάλος καλλιτέχνης της αμερικάνικης πρωτοπορείας. Έχει σπουδάσει στην Αμερική κοντά στον μεγάλο δάσκαλο Ζ. Άλμπερς  (μαθητή των Κλε και Καντίνσκυ στο Μπαουχάους) και στο Παρίσι. Από το 1972 ζει και στην Ελλάδα, στην Ύδρα πιο συγκεκριμένα, μαγεμένος από το ελληνικό φως, το τοπίο και τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που ερευνά έκτοτε συστηματικά.

Το 1963 που παίρνει το πτυχίο του στην Αμερική, ο Aμερικάνικος Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός έχει μπει σε  μια νέα περίοδο, την περίοδο  του πεδίου (field), όπως την έχει αποκαλέσει ο Γκρήνμπεργκ. Όμως ο Μάρντεν,  στη μεταβατική καμπή που έχει μπει γενικότερα η ύστερη μοντέρνα τέχνη, καθορίζεται πάντοτε  από την επίδρασή του από τον Ρόθκο, και την πρώτη περίοδο γενικότερα του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ξεπερνά τη ρηχότητα και τον φορμαλισμό, σύμφωνα με τον Γκρήνμπεργκ του μέσου και ύστερου αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, καθώς και το διάχυτο πνεύμα τέλους εποχής του μοντερνισμού, μέσα από μια μοναδική νέα και καινοτόμα (μοντέρνα εννοείται πάντοτε) σύνθεση. Υπό την επήρρεια δε ακόμη της Αrt informel του Παρισιού, του Mινιμαλισμού και της Conceptual art, των νέων τάσεων της ύστερης μοντέρνας τέχνης της δεκαετίας 1960-1970, συλλαμβάνει και προοδευτικά δημιουργεί μια νέα ουσιαστικά σύνθετη-συνθεσιακή αφηρημένη τάση. Η σύνθεση αυτή είναι πρωτότυπη, πολύμορφη, δημιουργική, θα λέγαμε δε και μοναδική. Ως τέτοια δε εισάγει τον Μάρντεν σε νέα πεδία μορφικών-μορφολογικών – αισθητικών αναζητήσεων, και συγχρόνως είναι πάντα πρωτοποριακή, με την έννοια ότι αναζητά την υπέρβαση, το ξεπέρασμα των όποιων ορίων, αισθητικών, μορφικών, ιδεολογικών, που δημιουργεί ενδογενώς και τείνει να επιβάλλει το σύστημα.

Συγχρόνως ο Μάρντεν αποπειράται και μια άλλη σύνθεση με το  ανθρωπιστικό πνεύμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού,  όπως αυτό έχει αποτυπωθεί σε πληθώρα διασωθέντων μνημείων, τα οποία μελετά στη χώρα μας συστηματικά. Εννοείται ότι το υπόβαθρο (arrière fond) της όλης ζωγραφικής του Μάρντεν παραμένουν πάντοτε οι κατακτήσεις μορφικές-μορφολογικές-αισθητικές του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, και ιδίως των Ράινχαρντ, Νιούμαν, Φρ. Κλάϊν και της Ανήμορφης τέχνης του Παρισιού. Έτσι διευρύνεται και εμπλουτίζεται ιστορικά το πεδίο της μοντέρνας τέχνης στην εκδοχή του Μάρντεν, προς την επιβαλλόμενη πάντοτε τάση προς τη απελευθέρωση, όπως θα έλεγε και ο Μαρκούζε, ο μεγάλος ριζοσπάστης ιδεολόγος και θεωρητικός της νεότητας του Μάρντεν, τάση - απελευθερωτικό πρόταγμα από το οποίον δεν ξεφεύγει ποτέ.

Ο Μάρντεν αναζητά πάντοτε την Απελευθέρωση με όρους μοντέρνους και πρωτοπόρους, μινιμαλιστικο-κονσεπτουαλιστικούς, με έντονη πάντοτε την ανθρωπιστική διάσταση, όπως θα έλεγε και ο Παπαϊωάννου, της ιστορικής ελληνικής τέχνης. Έτσι προχωρά με σοβαρότητα, συνέπεια και συνεκτικότητα στην όλη πρωτοπόρα αισθητική αναζήτησή του, προσπαθώντας μάλιστα συνέχεια να πάει πέραν από τα όρια του δυτικού ορθολογισμού και φορμαλισμού, με σαφή πάντοτε κοινωνική διάσταση και καθοριστική κριτική – αρνητική στάση απέναντι στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων. Ο κόσμος του Μάρντεν, με βασική συνιστώσα τις βαθειά, μαυρομαλεβιτσικής κατά βάθος έμπνευσης, περίπλοκες σχεδιαστικές και συνθεσιακές αναπτύξεις και δημιουργίες του, με έντονη και τη συνιστώσα-αναφορά του μαύρου της πρώτης περιόδου του αμερικάνικου ριζοσπαστικού εξπρεσιονισμού, τείνει πάντοτε να ξεφύγει από τον υπάρχοντα αποπνικτικό-αλλοτριωμένο κόσμο και να δημιουργήσει έναν άλλο, πνευματικό, πνευματιστικών αναζητήσεων, απελευθερωμένο, αλλά και απελευθερωτικό κόσμο.

Έναν κόσμο, σε κάθε περίπτωση, πέραν από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο, όπως θα έλεγε και ο νεαρός Λούκατς, κόσμο, έναν κόσμο έμπνευσης, πνευματικότητας, που διαπερνιέται από το ιδεώδες της απελευθέρωσης, και κατά τούτο απελευθερωμένο – απελευθερωτικό.

Ο νεοσυντηρητικός μεταμοντερνισμός δεν έχει επηρεάσει τον Μάρντεν. Αντίθετα ο Μάρντεν εργαζόμενος συστηματικά με βάση και αναφορά  τα μοντέρνα – μοντερνιστικά προτάγματα, όπως θα έλεγε και ο Γκρήνμπεργκ, διευρύνει και εμπλουτίζει το σύγχρονο μορφικό και αισθητικό πεδίο συνεχώς, δείχνοντας έτσι ότι η επανάσταση του μοντέρνου – μοντερνισμού, όχι μόνο δεν τέλειωσε, αλλά επικαιροποιούμενη, διευρυνόμενη και συνθετοποιούμενη συνεχώς, δίνει ένα νέο πάντοτε έργο, που μπορεί - ή τουλάχιστον προσπαθεί - να ξεφεύγει από τα αδιέξοδα του δυτικού ορθολογισμού, όπως ήθελε και ο Ζερβός¹. Προς τούτο ο Μάρντεν  βγήκε ένα  ιστορικό στήριγμα στην ανεξάντλητη πνευματικότητα του ελληνικού ανθρωπισμού (Παπαϊωάννου), όπως αυτός αποτυπώθηκε στην μεγαλειώδη αρχαία ελληνική τέχνη, και ιδίως στην προκλασική.

Ο Μάρντεν ανοίγει έτσι με τη μεθοδική, σύνθετη-συνθεσιακή μοντέρνα με σύγχρονους όρους τέχνη του ένα νέο μεγάλο κεφάλαιο στη Μοντέρνα τέχνη, στη συνέχεια της ιστορικής και της νεώτερης περιόδου της στη σημερινή εποχή της ολικά καταστροφικής για την κοινωνία, την τέχνη και τον πολιτισμό παγκοσμιοποίηση σε κρίση². Η μοντέρνα τέχνη με σύγχρονους και επικαιροποιημένους όρους είναι κατά τον Μάρντεν πλέον πάντοτε σύνθετη-συνθεσιακή, και συγχρόνως αυτόνομη, αυτοθεσμοθετούμενη και αυτοπροδιοριζόμενη με βάση και αναφορά την ιστορία της, και συγχρόνως ανοιχτή προς νέες μετασκευές, αναπτύξεις, μεταλλαγές.

Προοπτική: πάντοτε η ποιοτική, καινοτόμα, πολύμορφη, μοντέρνα, τέχνη, και κατά τούτο πάντοτε απελευθερωτική και χειραφετησιακή.

Και ως επωδός: Μπρ. Μάρντεν: Η σύνθεση ως κατάσταση, η μετα-αισθητική σύνθεση ιστορικών και νεώτερων τάσεων, ευαισθησιών της μοντέρνας τέχνης. Η σύνθεση ως κατάσταση πλέον  μετα-αισθητικής ανοιχτής αναζήτησης της απελευθέρωσης από νόρμες,  παραδόσεις, κλισέ, κ.α. Ως κατάσταση απελευθέρωσης του πνεύματος, σύλληψης μιας νέας απελευθερωμένης ζωής από εξωτερικούς προσδιορισμούς και περιορισμούς: ολικής απελευθέρωσης του ανθρώπου.

 

ΙΙ

Κάθε έργο του Μάρντεν είναι αυτοτελής και αυτόνομη σύνθεση, κατά κανόνα αρκετά πολύπλοκη, μοντέρνων μορφικών και μορφολογικών δομών, συνιστωσών, επιδράσεων, σε βαθύτερη  επικοινωνία με τη φύση ιδίως της Ελλάδας και υπό την επίδραση  του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, σε διαρκές, αλλά αβέβαιο γίγνεσθαι, προλέγοντας ή ακόμη και προδιαγράφοντας ένα εξίσου αβέβαιο και τραγικό γίγνεσθαι του ανθρώπου και της κοινωνίας. Η αρχαιοελληνική τραγικότητα, προσαρμοσμένη στα σύγχρονα αδιέξοδα, αποκτά μια νέα και συνάμα άγρια όσο και αρκετά λεπτή και επεξεργασμένη ομορφιά, φθάνοντας ακόμη και σε μορφές αισθητισμού, ενός σύγχρονου και μοντέρνου τραγικού αισθητισμού. Πρόκειται για μία περίπλοκη, πολύπλοκη, ακόμη ίσως και δαιδαλώδη σύνθεση καλλιτεχνική, πολιτισμική, ιδεολογική, με μόνιμο το στοιχείο της αμφισβήτησης της δεκαετίας 1960-70, και κατά τούτο πολύμορφη, ανοιχτή και πάντοτε δυναμική και η οποία σαν τέτοια ιδίως στην εποχή των συσσωρευμένων τραγικών αδιεξόδων της εποχής μας αποτελεί βάση, αναφορά, με όρους πάντα πρωτοπορείας, για δυνατά ξεπεράσματα. Που δίνει νόημα, κατεύθυνση στο χάος, υπαρκτό και φαινομενικό του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού σήμερα σε διαδικασία ιστορικής αποσύνθεσης.

Σύνθεση πάντοτε καντινσκική, αν και λιγότερο πνευματική-πνευματιστική, περισσότερο επίκαιρη και κοντά στα σύγχρονα προβλήματα των ανθρώπων και της κοινωνίας, πάντοτε βέβαια με ιστορική βάση και πάντοτε αμφισβητησιακή, ανατρεπτική, απελευθερωτική.

 

ΙΙΙ

Μπρ. Μάρντεν: Διάλογος εκτεταμένος, μακρόχρονος με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, το  μελανόχρωμο των αμφορέων, με τον ελληνικό διαφωτισμό του 5ου  π.Χ. αιώνα γενικότερα, και όχι μόνο. Έτσι ο Μάρντεν εμπλουτίζει και διευρύνει την μοντέρνα και μοντερνιστική, με την έννοια του Γκρήνμπεργκ, μόνιμη, σταθερή προβληματική και γενικότερα αισθητική της, αναζητώντας συνέχεια την υπέρβαση, όπως έλεγε και ο ίδιος, με τη βοήθεια και της έμπνευσής του από την ελληνική φύση, τον ελληνικό ήλιο. Παρόλα αυτά η μελαγχολία του είναι μόνιμη, διαρκής, αξεπέραστη. Όλο  το έργο διαπερνάται από μια βαθειά μελαγχολία, από μια διαρκή ατέρμονη αναζήτηση της αλήθειας, του είναι, της βαθύτερης ουσίας της ύπαρξης. Προς τούτο δομικά  συνοδεύει την όλη αναζήτησή του το μαύρο, με αφετηρία το ιστορικά πρώτο μαύρο χρώμα των αρχαίων ελληνικών αμφορέων.

Όλο του το έργο, από τα πρώτα βήματά του, επηρεάστηκε από την καινοτόμα έως και ανατρεπτική μορφολογία, το πνεύμα, την αισθητική του πρώτου αμερικάνικου εξπρεσιονισμού. Στα νεώτερα χρόνια  προσπαθεί κυρίως να προσδώσει σε αυτό (έργο του) συνέχεια νέες προβληματικές, ν’αναδείξει νέες διερωτήσεις (όπως θα έλεγε και ο Αξελός) για την περιπέτεια του σκεπτόμενου ανθρώπου.

Η φύση, η κοινωνία, ή η φύση και η κοινωνία της διαλεκτικής τους αλληλόδραση προσλαμβάνονται και αποδίδονται καλλιτεχνικά, αισθητικά από τον Μάρντεν αγωνιωδώς στην προσπάθειά του για σύλληψη νέων ξεπερασμάτων στο επίπεδο πάντοτε της αφηρημένης τέχνης. Στο έργο του Μάρντεν η αφαίρεση έχει γίνει – είναι πλέον – μια συνεκτική, οργανική κατάσταση. Μια κατάσταση αυτόνομη, σύμφωνα και με την επιταγή του Γκρήνμπεργκ. Μια κατάσταση  καθ’ αυτή και συγχρόνως μία ενιαία οντότητα. Ως τέτοια δε συνίσταται και σε ένα συνεχή διάλογο για τη δημιουργία σύνθεσης με τις διάφορες τάσεις της ιστορικής και νεότερης αφαίρεσης.

Παρόλα αυτά η μελαγχολία είναι κυρίαρχη στο έργο του Μάρντεν, η αναζήτησή του θέτει συνέχεια προβλήματα, παρά λύνει, ανοίγοντας, διευρύνοντας έτσι συνεχώς το πεδίο των αισθητικών αναζητήσεών του, πάντοτε με όρους μοντέρνους και  πρωτοπορίας. Το γενικότερο και συγχρόνως το βασικό πρόταγμα – συμπέρασμά του είναι ότι ο ύστερος και ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να σκοτώνουν τον άνθρωπο. Ο Μάρντεν αναζητά εναγώνια  και  μελαγχολικά τον άνθρωπο, την οργανική – πνευματική ανασυγκρότηση – επανασύστασή του. Όμως μάταια. Η μελαγχολία παραμένει, είναι η κυρίαρχη τάση, η κυρίαρχη διάσταση του έργου του, για να θυμηθούμε τον Μαρκούζε. Η μελαγχολία του Μάρντεν είναι, δομικά πλέον, μόνιμη. Πιστοποιεί την αδυνατότητα χειραφέτησης του υποκειμένου, εξεγείρεται όταν το συνειδητοποιεί αναζητώντας νέες διεξόδους, και κυρίως μέσα από το διάλογό του με τον ανυπέρβλητο αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Όμως η μελαγχολία, λόγω αυτης της διαρκούς α-δυνατότητας κριτικής – ριζοσπαστικής διεξόδου, παραμένει μια μόνιμη κατάσταση, για να θυμίζει την  αναπαλλοτρίωτη ανάγκη  για χειραφέτηση και απελευθέρωση.

 

ΙV

Η αφαίρεση για τον Μάρντεν είναι απελευθέρωση, και πιο συγκεκριμένα η απελευθέρωση, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που για αυτόν δεν υπάρχει παρά μόνο η αφαίρεση ως τέχνη, η οποία μάλιστα είναι συχνά συνυφασμένη με την υπέρβαση, τη διαρκή, τη μόνιμη υπέρβαση, και εννοείται πάντοτε με την αναζήτησή τους: απελευθέρωσης και υπέρβασης.

Ο Μάρντεν, μαθητής του μεγάλου J. Albers, o οποίος  ήταν μαθητής των Καντίνσκυ και Κλε στο  Bauhaus, μένει πιστός στις αρχές, στο πνεύμα, το χρώμα της αφαίρεσης (ιδίως της εποχής του Bauhaus), το οποίο βέβαια μελετά και ανασυνθέτει  συστηματικά, και μάλιστα κατακτά με σχεδόν απόλυτη επιτυχία. Ο κόσμος του είναι ο κόσμος της ιστορικής αφαίρεσης και της αφαίρεσης που εισηγείται ο Πόλοκ και η ομάδα του, με προεξάρχοντα τον Ρόθκο. Το μέγεθος του πίνακα  είναι αυτό που διδάσκει-προτείνει αρκετά αυστηρά ο Άλμπερς, σύμφωνα με τις αφαιρετικο-μυστικιστικές αρχές του, που ουσιαστικά ανάγονται στον Πυθαγόρα.

Και το μέγεθος έχει, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μια ειδική αισθητική, ακόμη και ιδεολογική διάσταση. Δεν παραιτείται ο Μάρντεν στη μαγεία των μεγάλων σχημάτων του Πόλοκ, αλλά αντίθετα ο πίνακάς του αποκτά, στη συνέχεια πάντοτε του Άλμπερς, μια αρκετά συμπυκνωμένη μορφή, πάντοτε μοντέρνα, με περίτεχνες συνθέσεις και αναγωγές, επεξεργασίες κ.λπ., σε επίπεδο σχημάτων, χρωμάτων κ.ά.

Γενικώτερα ο Μάρντεν δημιουργεί δικές του συνθέσεις, δικά του υλικά πάντοτε μέσα στο γενικότερο ενδογενές μετασχηματιστικό μοντέρνο πλαίσιο, σύλληψη, πρακτική του υλικού, όπως θα έλεγε ο Αντόρνο.

Το υλικό στον Μάρντεν είναι πάντοτε νέο, αναδομείται συνέχεια, ανασυγκροτείται πρωτοπόρα και καινοτόμα, και κατά τούτο είναι μοντέρνο σε διαρκές γίγνεσθαι. Συγχρόνως ο Μάρντεν αποδύεται και σε μια δομική, καθοριστική ευρετική διαδικασία νέων μορφών και συνθέσεων μέσω της διαρκώς νέας και ανακατασκευαστικής εργασίας του του υλικού.

Ο μινιμαλισμός του είναι, όπως είναι  ευνόητο, πάντοτε λιτός, αλλά  δεν περιορίζεται στο επίπεδο μόνο της ή των μορφών. Ούτε ο Μάρντεν είναι πρωταρχικά ένας μορφικός-μορφολογικός μινιμαλιστής, όπως οι ιστορικοί μινιμαλιστές. Το έργο του είναι μινιμαλιστικής έμπνευσης και κονσεπτουαλιστικής συνεχούς αναδόμησης-ανασυγκρότησης-ανασύνθεσης σε στενό και συνεχή πάντοτε διάλογο με την  ιστορική αφαίρεση: Μάλεβιτς, Καντίνσκυ, Μόντριαν και πολλές φορές ιδίως με τον Ρόθκο, αλλά πηγαίνει πέραν των κατακτήσεων, μορφικών – μορφολογικών – αισθητικών της μοντέρνας τέχνης, ιστορικής και νεώτερης, προς μια λιτή, αυστηρή και συγχρόνως πάντοτε σύνθετη-συνθεσιακή νέα μοντέρνα τέχνη, μινιμαλιστικής έμπνευσης, σύλληψης, συγκρότησης.

Έτσι ο Μάρντεν αντιστέκεται μοντέρνα-μοντερνιστικά και συγχρόνως πρωτότυπα και καινοτόμα στην επέλαση του μετα μοντερνισμού.

Ο Μάρντεν μένει σκεπτόμενος άνθρωπος, αλώβητος, διανοούμενος και πάντοτε μοντέρνος καλλιτέχνης της πρωτοπορείας και μάλιστα ακόμη περισσότερο εισηγούμενος και δημιουργώντας ένα νέο, επίκαιρο, διευρυμένο και συνάμα ανατρεπτικό μοντερνισμό.

Ο Μάρντεν είναι απελευθερωμένος από διάφορες συγκαταβάσεις και ζει μόνο για την αφαίρεση και τη διαρκή υπέρβαση, την αμφισβήτηση και την απελευθέρωση.

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Περίπου προς το 1956, την ίδια διαπίστωση κάνει και ο Γκρήνμπεργκ σχετικά  με τον ενδογενή και εγγενή φορμαλισμό του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού.

2. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη. 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Βλ. Cl. Greenberg, Art et Culture, Macula, Κρ. Ζερβός, Τετράδια Τέχνης, Καστανιώτης, Κ. Papaioannou, La civilisation et l’art de la Grece anciènne, Livre de Poche, Από τον Αρχαιοελληνικό στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, εκδ. Παν/μίου Πειραιά, Γκ. Λούκατς, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο, Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.

 

---

 

* Στις 20-05-22 εγκαινιάσθηκε η σημαντική έκθεση του Μπρ. Μάρντεν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.