Προς τη σύγχρονη σύνθετη και πολύμορφη αισθητική

  B. Φιοραβάντες 

ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΕΤΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΜΟΡΦΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Σύμφωνα με την Αισθητική θεωρία1 του Αντόρνο έχει ιδιαίτερη σημασία  η διαλεκτική της οργανικής σχέσης μεταξύ παραδοσιακής και μοντέρνας τέχνης. Των τεχνών που διατηρούνται ακόμη, ξεφεύγοντας από την «πρόοδο» και την «ανάπτυξη». Των τεχνών που έχουν υπάρξει ιστορικά, και των αντίστοιχων έργων που έχουν δημιουργήσει. Για το λόγο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία σύμφωνα με τους Μπένζαμιν2, Αντόρνο3, Λεφέβρ4, η γνώση και η δημιουργική μελέτη της πολιτισμικής κληρονομιάς, των καλλιτεχνικών παραδόσεων, τεχνικών, πρακτικών, με στόχο πάντοτε την επαναξιοποίησή τους (révalorisation), κριτικά, μοντέρνα, μοντερνιστικά και την εξίσου κριτική ενσωμάτωση στοιχείων και μορφών τους στη  μοντέρνα τέχνη. Με άλλα λόγια η παράδοση καθαυτή, ως ιστορικά νεκρή οντότητα, ελάχιστη σημασία έχει. Μόνο η δημιουργική προσέγγισή της και η κριτική ενσωμάτωση στοιχείων της  στο παρόν έχει σημασία, ιδίως σύμφωνα με τον Γκράμσι5.

Το μέγα θέμα του σύγχρονου βιωμένου6 κόσμου, ενός κόσμου κρίσης, καταστροφής, απόγνωσης, άρνησης. Που θα πάει αυτή η κατάσταση, πως θα εξωτερικευθεί; «Ο θεραπευτικός ρόλος της τέχνης» (Αντόρνο), και ειδικότερα της μοντέρνας. Θα πρόσθετα της μοναδικής πολιτισμικής κληρονομιάς μας, και γενικότερα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς,  όμως υπό την οπτική πάντοτε μιας δημιουργικής πρακτικής, ενσωμάτωσης ιδεολογικών παραμέτρων, μορφών και άλλων κοινωνικών και πολιτισμικών στοιχείων στο σύγχρονο έργο και δημιουργικής ένταξής του στο μεγάλο μοντέρνο κίνημα,

ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ 

Aufhebung1*: Το λύσιμο, το ξεπέρασμα των αντιθέσεων υπό την επίδραση της κοινωνικής διαλεκτικής.

Υπάρχει σύμπτωση της κοινωνικής διαλεκτικής με τη λογική διαλεκτική. Ως εκ τούτου η διαλεκτική μέθοδος περιγράφει, αναλύσει, αναδεικνύει τις κινήσεις, κοινωνικές και λογικές.

Ξεπέρασμα: Χέγκελ – Μάρξ

Η διαλεκτική μέθοδος στη συνέχεια των Μάρξ, νεαρού Λούκατς και Αντόρνο είναι πλέον η ολότητα που ενσωματώνει τα πάντα: κοινωνική κίνηση, λογική σκέψη, λογική μέθοδος, προς το διαρκές ξεπέρασμα (Aufhebung).

Δεν πρόκειται απλώς για την ιδεολογική κριτική, απόλυτα απαραίτητη, ακόμη και συνθήκη εκ των ων ουκ άνευ για την ανεύρεση ή το φθάσιμο στη διαλεκτική μέθοδο ως ολότητα. Από την άλλη, χωρίς τη μόνιμη, τη σταθερή, συνεκτική, αυτόνομη  ιδεολογική κριτική, ως σύνθεση των εμπειριών του ιστορικού και νεώτερου κινήματος, δεν υπάρχει περίπτωση ν’αναδειχθεί η όποια κίνηση προς την ολότητα, ακόμη και να φτάσουμε σε αυτήν. Η  ολότητα  εμπεριέχει την αξιολογική κριτική, την οποία πρέπει  ν’αναδείξουμε ως το «ζωτικό νεύρο» της, ως το ζωτικό νεύρο του ιστορικού απελευθερωτικού κινήματος από την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση. Οι κοινωνικές  και μεθοδολογικές βάσεις, μέθοδοι, διαδικασίες πρακτικές.

Στο βαθμό που οι μορφές γενικά έχουν διαπεραστεί (Αντόρνο) αναπόδραστα από την αλλοτρίωση και κυρίως την πραγμοποίηση, που εκ των πραγμάτων τις αναπαράγουν ως ένα βαθμό, μόνο μέσα από τη συνειδητή πράξη της πρωτοπορείας μπορεί να ξεπεραστούν (αλλοτρίωση και πραγμοποίηση) και να ολοκληρωθεί, ή τουλάχιστον να βελτιωθεί αισθητά η μέθοδος, άρα και να τροποποιηθεί διαλεκτικά και η ολότητα, η οποία δεν είναι στατική, αλλά μια δυναμική οντότητα, σε διαρκή αλληλοεξάρτηση από την κοινωνικο-ιδεολογική μετατρεπτική πραξη7 (Μαρξ).

Η ιδεολογική κριτική8 βέβαια δεν περιορίζεται σε μια κριτική της γνώσης. Πηγαίνει πολύ πέραν από τον δομικά απομυθοποιητικό ρόλο της, και έτσι προσπαθεί να αναδείξει, ν’ανιχνεύει ακόμη να προσδιορίσει το σύγχρονο απελευθερωτικό πρόταγμα, με μεγάλο ζητούμενο πάντοτε τη μόνιμα μετατρεπτική πράξη.

Tα βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού και ειδικότερα της μοντέρνας γλυπτικής, ως ειδικής-ιδιότυπης μορφής κοινωνικής εργασίας9. Κριτική και φρανκφουρτιανή προσέγγιση, και ειδικότερα με βάση το δίπολο ουτοπία-πεσιμισμός, το οποίο βέβαια έχει μια γενικότερη υπόσταση και ιστορική συγκρότηση-αναφορά. Στην προκειμένη περίπτωση, όσον αφορά τη μοντέρνα γλυπτική, έχει μια πλήρη υπόσταση και συγκεκριμένη διάσταση, σηματοδότηση, ειδικά όσον αφορά το έργο των Μπρανκούζι, Τζιακομέττι10, Ζάντκιν, Σκλάβου11, κ.α.

Το ίδιο δίπολο, ίσως λίγο τροποποιημένο και με μια έντονη κλασική –κλασικιστική διάσταση καθορίζει και τη σκέψη του Ζερβού12, ενώ ο Παπαϊωάννου13 επισημαίνει την ιστορική σημασία του πρώτου ανθρωπιστικού κινήματος των Κούρων και γενικότερα του ιστορικού κινήματος των Κούρων που κράτησε περίπου έναν αιώνα πριν τον κλασικισμό.

Κατά τον Παπαϊωάννου, πάντα, η ουτοπία της ανθρωπιστικής ανάτασης, της σύλληψης του ιστορικά πρώτου ανθρωπιστικού ιδεώδους έχει μια μοναδική συγκεκριμενοποίηση.

Έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για την εμφάνιση τότε και συγκρότηση μιας συγκεκριμένης ουτοπίας, χωρίς αντινομίες και χωρίς αβεβαιότητες. Όμως η εξέλιξη της κοινωνίας στη συνέχεια προς την εμβάθυνση  και παγίωση της κοινωνικής διαίρεσης  της εργασίας, της ιεραρχίας, της ιεραρχίας των αξιών και των θεσμών κ.τ.λ., όπως αποδίδεται ανάγλυφα από την ιστορική Πολιτεία14 του Πλάτωνα,  απομάκρυνε τον άνθρωπο από την τέχνη, ενώ συγχρόνως άλλαξε την κοινωνική λειτουργία της, δημιουργώντας εκ των πραγμάτων χώρο για την εμφάνιση και του πεσιμισμού, δομικού πλέον  έκτοτε χαρακτήρα σε όλη την ιστορική διαδρομή των λεγόμενων αναπτυγμένων ή αναπτυσσομένων ευρωπαϊκών κοινωνιών, με αναφορά την αρχαία Ελλάδα, αλλά και πρώτιστα της ίδιας της αρχαίας Ελλάδας, που στην επονομαζόμενη περίοδο του κλασικισμού μεταμορφώνεται ριζικά, αλλά και συνάμα καθιστώντας έτσι οργανικά, κατά κάποιο τρόπο, αναγκαία και την ουτοπία. Μια ουτοπία, έκφραση πάντοτε της απώλειας κάποιας ταυτότητας, κάποιων αναφορών, αναζήτησης δύσκολα εκπληρώσιμων στόχων, επισήμανσης «αναγκαίων» αλλά δυσαναπλήρωτων επιθυμιών.

Από τότε, όπως έλεγε και ο Μπλοχ15, η αρχή της ουτοπίας είναι μία κινητήρια δύναμη, αναπόφευκτη, αλλά επιβεβλημένη αναγκαιότητα.

Στη μοντέρνα γλυπτική ειδικότερα η ουτοπία ενός ανθρωπινότερου κόσμου είναι κυρίαρχη, καθοριστική, ακόμη και η διάσταση που καθορίζει όλη η δραστηριότητα στην εξέλιξή της, από τα πρώτα βήματά της, με τους Ρόσσο16 και Ροντέν17, μέχρι τουλάχιστον τον Σκλάβο18, δια της εργασίας: Πελεκήματος, κατασκευής μοντέλων από γύψο και στη συνέχεια χύτευση και τέλος συγκόλλησης σιδήρου και άλλων μετάλλων ή και σύνθεσής της με άλλες τεχνικές. Η άμεσα κατασκευαστική διάσταση της μοντέρνας γλυπτικής, αναδεικνύοντας εργασία σε άμεσο και κεντρικό παράγοντα της δημιουργίας, έχει εξ αυτού και μόνο μια επίσης άμεσα απο-αλλοτριωτική ή και αντι-αλλοτριωτική διάσταση. Η γλυπτική εργασία,  ως συνθέτη μορφή κοινωνικής εργασίας, πνευματικής και οργανικά χειρωνακτικής, αποτελεί το médium  της ιστορικής συνειδητοποίησης της ανάγκης απελευθέρωσης του ανθρώπου, της μοναδικής απελευθερωτικής δύναμης αυτής της ίδιας της εργασίας. Η ουτοπία της απελευθέρωσης, ειδικά στο έργο των Μπρανκούζι, Τζιακομέττι, Σκλάβου, γίνεται συγκεκριμενικότητα δια της ακατάπαυστης εργασίας, ωθώντας τη μοντέρνα γλυπτική στα όρια της συνειδητοποίησής της, που συνάμα είναι και τραγική. Ακόμη και στην αυτοάρνηση19 γενικά και  ως κατάσταση, της υποκειμενικότητας πιο συγκεκριμένα.

Παρά τη δύναμη του αισθητισμού των μοναδικών, σύνθετων, προχωρημένων μορφών που δημιουργούν οι τρεις συγκεκριμένοι μεγάλοι γλύπτες της πρωτοπορίας, τη δύναμη της ιδεολογικής αναστροφής (ή αντιστροφής)20 γενικά, και πιο συγκεκριμένα της ιδεολογικής ανατροπής της κατεστημένης τάξης, του κατεστημένου λόγου, συνειδητοποιείται ότι η κυριάρχηση21 του συστήματος και του κυρίαρχου λόγου είναι πολύ πιο σταθερή και παγειωμένη, από την ανατρεπτική δύναμη της τέχνης, και ειδικώτερα της γλυπτικής αυτών των τριών μοναδικών γλυπτών της νεώτερης ιστορίας. Ο ιδεολογικά αντεστραμμένος κόσμος που προτείνουν δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα στον καπιταλισμό. Ακόμη  περισσότερο: Η  δημιουργική ουτοπία τους πηγαίνει πολύ πέραν από το υπάρχον αρτηροσκληροποιημένο σύστημα, αλλά ίσως και από  κάθε σύστημα σκέψης, εξουσίας κ.α. Σε κάθε περίπτωση και το μεγαλείο  του έργου αυτού των τριών  καλλιτεχνών (χωρίς να είναι και οι μόνοι) είναι ότι ανοίγουν το δρόμο για μία έρευνα χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, και που υπερβαίνει τα όρια του συστήματος, αλλά και που μπορεί να θέσει  τις βάσεις, ιδεολογικές, θεωρητικές, μεθοδολογικές για την απελευθέρωση, για μια νέα απελευθερωτική κατάκτηση των δυνατοτήτων της δημιουργικότητας του ανθρώπου πέραν από κάθε εξωτερικό καταναγκασμό, πέραν από την αλλοτρίωση αλλά και προϋπόθεση για την απελευθέρωση από αυτή. Έτσι η δημιουργική ουτοπία των Μπρανκούζι, Τζιακομέττι, Σκλάβου προσιδιάζει λιγότερο με ουτοπία και περισσότερο με μια ιδεολογική απελευθερωτική δύναμη. Τη δύναμη των ιδεών που ήθελε ο Γκράμσι22.  Η θετικότητά της αυτή, προϊόν, αποτέλεσμα της ριζικής άρνησης του συστήματος, της συστηματικής εργασίας τους δια του αρνητικού, όπως θα έλεγε ο Χέγκελ, συνιστά και βασικό παράγοντα του γενικότερου μοντέρνου πολιτισμικού σχεδίου αναβάθμισης της τέχνης και της κουλτούρας, όπως ήθελε ο Γκράμσι, και μετατροπής τους σε ανθρωποκεντρικές.

Αντόρνο: Αμφισημία, ακόμη και πολυσημία και μεταστροφή2* (détounement) ως απάντηση στην αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση, και την ορθολικοποίηση, που είναι ήδη κυρίαρχη, αλλά και που παραμένουν πάντοτε οι εγγενείς και οι εμμενείς τάσεις και δυναμικές του συστήματος, ενός συστήματος χωρίς σοβαρές αντιστάσεις και αμφισβητήσεις πλέον. Αφετηρία του κριτικού λόγου πάντοτε είναι η ιδεολογική κριτική, ως μίνιμουμ προϋπόθεση της ύπαρξής της, ακόμη και της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης ως τέτοιας, ως αυτόνομης, αυτοσκεπτόμενης και αυτοπροδιοριζόμενης οντότητας, αλλά και ως αφετηρία για την συγκρότηση μιας σύγχρονης νεοανθρωπιστικής προβληματικής  (réflection) και της αντίστοιχης πρακτικής.

Είναι ευνόητο ότι η αμφισημία ή η πολυσημία καθαυτές ή ως τέτοιες ελάχιστη αξία έχουν. Οι φορμαλιστικές ασκήσεις στυλ καθαυτές  ή ως τέτοιες είναι άνευ αξίας και σημασίας. 

Μοντερνισμός και κουλτούρα23: Πάνω σε αυτό το δίπολο μπορεί να στηριχθεί η μελέτη και η ανάδειξη των σύγχρονων αντιθέσεων και αντινομιών του συστήματος. Ακόμη περισσότερο, ξεκινώντας από τον Ζίμελ, μέσω  των μακροχρόνιων ερευνών μας  καταλήξαμε στο γενικότερο συμπέρασμα ότι η τάση προς τις αντινομίες είναι εγγενής (inherénte) στο σύστημα και ίσως η κύρια, αν όχι η κυρίαρχη. Αντιστροφή αυτής της, από πολλές απόψεις, (αυτο-)καταστροφικής για τον άνθρωπο τάσης μπορεί, να επέλθει  μόνο με το επαναστατικό ξεπέρασμα του συστήματος και τη συνακόλουθη δομική αλλαγή του, με επίκεντρο την αλληλεγγύη, τη συμπαράσταση, την ουσιαστική κοινωνικοποίηση της κοινωνίας και την ανάπτυξη της γνήσιας ανθρώπινης επικοινωνίας, χωρίς διαμεσολαβήσεις και διαπλοκές, με αμεσότητα, διαφάνεια και αυτοπροσδιορισμό- σεβασμό του ανθρώπου.

Νέα Ανθρωπολογία: Πολιτισμός και το πρόταγμα της απελευθέρωσης από την παγμοσμιοποίηση24.

Το σχέδιο της Νέας Ανθρωπολογίας είναι εξορισμού ιστορικιστικό, με την χεγκελο-μαρξιστική και γκραμσιανή έννοια.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. Για το ξεπέρασμα βλ. όλα τα βιβλία μας, αλλά ειδικότερα το Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός. Παρά τις συνεχείς αναφορές μας, στα νεώτερα χρόνια παρατηρείται μια εγκατάλειψη, τραγική θα λέγαμε, της προβληματικής του ξεπεράσματος, όταν ο νεομαρξισμος με προεξάρχοντες τους Αντόρνο και Λεφέβρ δεν σταματούσαν να επισημαίνουν τη σημασία του, να διερευνούν τις πνευματικές, θεωρητικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις πραγματοποίησής του. Και χωρίς την πραγματοποίηση του ξεπεράσματος δεν υπάρχει καμία περίπτωση απελευθέρωσης της κοινωνίας. Με άλλα λόγια έχει εγκαταληφθεί ουσιαστικά κάθε σοβαρή προσπάθεια θεωρητικής διερεύνησης του ξεπεράσματος με σύγχρονους όρους.     

 

2*. Η διαλεκτική της άρνησης, της άρνησης της άρνησης και της αυτοαναίρεσης στον χώρο της σκέψης, της κοινωνίας και της ιστορίας από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Χέγκελ και τον Μαρξ οδήγησε στην ιδέα της μεταστροφής (détournement) στον νεαρό Μαρξ: Χειρόγραφα (Δ. Βιβλιοθήκη), Θέσεις για Φόϋερμπαχ (Διογένης) Γερμανική ιδεολογία (Γκούτεμπεργκ). Στη συνέχεια στον Αντόρνο, ο οποίος πάντοτε τοποθετούνταν στο ίδιο πνεύμα με τον νεαρό Μαρξ. Και μελετώντας συστηματικά τη μοντέρνα τέχνη, στη συνέχεια και του νεαρού  Λούκατς (ο οποίος δεν γνώριζε το έργο του νεαρού Μαρξ, αλλά επέκτεινε και συστηματοποίησε τη θεωρία του για τον φετιχισμό του εμπορεύματος του Κεφαλαίου), επεκτείνει, με τη σειρά του, αυτή την επαναστατική σύλληψη του νεαρού Μαρξ και στον χώρο της αισθητικής, και ιδίως της μοντέρνας τέχνης. Οι Καταστασιακοί λίγο αργότερα (Ντεμπόρ και Βανεγκέμ), στη συνέχεια του Λεφέβρ συστηματοποιούν αυτήν την ανατρεπτική σύλληψη, όπως έχουμε αναλύσει και στο Ιδεολογική κριτική και αισθητική (Praxis), ανάγοντάς την σε κομβική έννοια της όλης ανατρεπτικής θεωρίας της για την τέχνη και την κοινωνία. Όμως  μόνο στον Αντόρνο (Théorie esthétique, Klincksieck, και σε άλλα κείμενά του) η μεταστροφή – αυτοαναίρεση γίνεται κομβική κειμενική κατάσταση, έτσι ώστε να μην υπάρχει φράση που να μην διαπνέεται, να μην καθορίζεται από αυτήν, ως συγκεκριμενοποίηση της ανάγκης ξεπεράσματος του συστήματος σε όλα τα επίπεδα, της συστηματικής και συστημικής θα λέγαμε σήμερα σκέψης, αλλά και κάθε κατεστημένης κατάστασης και ιδεολογίας. Και προς αυτή την κατεύθυνση είχε εργαστεί συνειδητά η μοντέρνα τέχνη, ιστορική και νεότερη, έτσι ώστε ώθησαν τον Αντόρνο σε αυτή τη γενικευμένη όχι μόνο θεωρητικοποίηση, αλλά και μέθοδο ακόμη και κατάσταση του πνεύματος, το οποίον επιδιώκει συνειδητά ν’απελευθερωθεί από κάθε αλλοτριωτική κατάσταση. Έτσι η σύλληψη του νεαρού Μαρξ γίνεται ολική, ολικά αρνητική και δομικά αυτοαναιρετική, με επίκεντρο τη μεταστροφή: κοινωνική, αισθητική, ιδεολογική.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.  Εκδ.   Klincksieck.

2.  Βλ. W. Banjamin, Passages, Cerf.

3. Βλ. M. Horkheimer- Th. Adorno, La Dialectique de la raison, Gallimard.

4.  Βλ. Τη θεωρητικοποίηση του H. Lefebvre για τα residus, όπως τα αποκαλεί  (υπολείμματα) στο Métaphilolophie, Syllepse.

5. Βλ. Α, Γκράμσι, Παρελθόν και παρόν, Στοχαστής.

6. Βλ. J. Habermas, Théorie de l’agir communicationnel, Fayard, τ. ΙΙ.

7. Βλ. Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης.

8.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Praxis.

9. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι, κεφ. «Μοντέρνα γλυπτική και εργασία», σσ. 415-430.

10. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Τζιακομέττι, Παπαζήσης, Β΄έκδοση.

11. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Σκλάβος, Δίσιγμα, 4η εκδ.

12. Βλ. Κ. Ζερβός, Τετράδια τέχνης, Καστανιώτης.

13. Κ. Papaioannou, La Civilisation et l’art de la Grèce ancienne, Biblio essais.

14. Εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ.

15. Βλ. Ε. Bloch, La principe esperance, Gallimard.

16. Βλ. M. Rosso, La sculpture impressioniste, L’ Échope.

17. Ζ.-M. Ρίλκε, Ροντέν, Καραβίας.

18. Βλ. ib. σημ. ΙΙ.

19. Βλ. Ι. Μέσαρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Κουκκίδα.

20. Βλ. Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, Μεταίχμιο, Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Praxis.

21. Bλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

22. Βλ. ib. σημ. 5.

23. Βλ. και Β. Φιοραβάντες, Μοντερνισμός και κουλτούρα, Παπαζήσης, 2η εκδ. 

24. Βλ. Β. Φιοραβάντες (Επ. Επ.) συλλ. Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη, Ζήτη, Προς τη Νέα ανθρωπολογία, Αρμός.