ΣΤΑΜΟΣ – ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΣΤΑΜΟΣ – ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

 

Η σύλληψη και η κατανόηση του έργου του Στάμου, ενταγμένου μέσα στο  γενικότερο κυρίαρχο τότε κίνημα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, για την ίδρυση και ανάπτυξη του οποίου ο Στάμος είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο, δεν είναι δυνατή χωρίς να ληφθεί υπόψη η γενικότερη μεταπολεμική κατάσταση, και ιδίως στην Αμερική. Το πνεύμα της εποχής (όπως λέει και ο Χέγκελ):  Μεσοπόλεμος, κρίση, εμφύλιος στην Ισπανία, Αντίσταση. Από την αμφισβήτηση και τη δομική αταξία, τη μόνιμη διαταραχή (désordre) του DADΑ στην αταξία του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και στην δομική άρνησή του. Οπότε μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η γένεση της θεώρησης του κόσμου του Στάμου, των μορφών, της ιδεολογίας, της αισθητικής του εκδηλώνεται, συγκροτείται,  αποκρυσταλλώνεται, συγχρόνως αποκτώντας ένα ριζοσπαστικό χαρακτήρα, ένα χαρακτήρα ολικής, καθορισμένης άρνησης, η οποία κρατάει δομικά ίδιο μέχρι τέλους.

Για την ερμηνεία αυτού του  έργου είναι αναγκαία η γνώση των αναλύσεων των μεγάλων θεωρητικών της εποχής αυτής και  γενικότερα του έργου τους: Γκρήνμπεργκ, Ζερβός, Σαπίρο, Αντόρνο, Esthοn, Βαλλιέ. Προεξάρχουσα δε θέση έχει η θεωρία για τον πολιτισμό του Ζερβού και των Αντόρνο – Χορκχάϊμερ (La dialectique de la raison). Η κοινωνιολογία της κουλτούρας, η κριτική της κουλτούρας, στην εκδοχή των Γκολντμάν και Μαρκούζε επίσης παίζουν καθοριστικό ρόλο με την κατανόηση του ενιαίου και ηγεμονικού χαρακτήρα που είχε ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός. Αυτός εξάλλου ήταν και το μόνο κίνημα διεθνώς που εμφανίστηκε στην Αμερική μεταπολεμικά, με λίγο πολύ ίδια, ενιαία μορφικά-μορφολογικά χαρακτηριστικά, αισθητικά και ιδεολογικά προτάγματα. Από την άποψη αυτή το κίνημα αυτό διαπνέεται, τουλάχιστον μέχρι το 1956-8, και από μια ενιαία αντίληψη για τα πράγματα, απόρροια της ενιαίας αντιμετώπισης του κόσμου, της ενιαίας κοινωνικής – κοινωνιολογικής αντίληψης – γνώσης των αμερικάνων αυτών καλλιτεχνών της πρωτοπορίας. Αυτοί εισηγήθηκαν ουσιαστικά και μια νέα κοινωνιολογία της γνώσης, επικεντρωμένη στην αναζήτηση του  είναι και πρώτιστα του κοινωνικού, των κριτικών γενικότερα μοντέλων  σκέψης και προβληματικής, στην εποχή της ανάδυσης και παγίωσης του ύστερου καπιταλισμού. Η κριτική της αλλοτρίωσης διαπερνά την ολότητα της κοινωνικής και διανοητικής – πνευματικής ζωής, κατά τέτοιο τρόπο ώστε μόνο η από-και αντι αλλοτριωτική γνώση έχουν νόημα. Και αυτή αποκτιέται μέσα από την πρωτοπόρα πνευματική αναζήτηση δια της μοντέρνας τέχνης, και τότε ιδίως της ζωγραφικής  και της γλυπτικής. Ξεκινώντας από την άμεση σχέση με την (μοντέρνα) γλυπτική οι Πόλλοκ  και Στάμος, γρήγορα άλλαξαν τη μετατρεπτική πράξη της γλυπτικής σε αφηρημένη ζωγραφική, ενταγμένη στην αναζήτηση και τη βίωση της απελευθέρωσης και της εργασίας του αρνητικού δια/και σε επίπεδο πρώτιστα πνεύματος.

Στάμος, Πόλλοκ, φοιτητές γλυπτικής: ο Στάμος σχεδόν πτυχιούχος και ο Πόλλοκ πτυχιούχος γλύπτης, που στην πορεία εγκατέλειψαν τη γλυπτική, αλλά ο τρόπος της ζωγραφικής τους, ειδικά στην πρώτη περίοδό τους, περισσότερο δε του Πόλλοκ, ήταν πιο γλυπτικός. Ένα είδος γλυπτικής ζωγραφικής με ματιέρες, στερεά υλικά μέσα στο νέο περιβάλλον της τέχνης στην Αμερική, όπου κυριαρχούσε η αβεβαιότητα και η απώλεια κάθε ζωγραφικής σταθεράς. 

Ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός, αν και καθαρά  αφημένο – πνευματικό – πνευματιστικό κίνημα, είχε άμεσο και έμμεσο κοινωνικό περιεχόμενο. Ήταν ένα δηλαδή κοινωνικό – αισθητικό κίνημα, που μέσα από το μυστικό – μυστηριακό, το τελετουργικό – ιερογλυφικό της ιστορίας και της κοινωνίας, μετέτρεπε την υποστασιοποίηση σε τέχνη του υπόρρητου, του διάχυτου mal social, της συνειδητής άρνησης της αλλοτρίωσης, της απόγνωσης των αποριμένων  (éxclus), των περιθωριακών από τον καλπάζοντα κίβδηλο νεοκαπιταλισμό.

Το κοινωνικό περιεχόμενο της ζωγραφικής αφαίρεσης του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και του Στάμου ειδικότερα: Διαρκής αγώνας ενάντια στην αλλοτρίωση συνειδητή για το συνειδητό ξεπέρασμά της. Αγώνας μέσα στο σύστημα και συγχρόνως εκτός συστήματος: πλήρης άρνησή  του: Αυτο-άρνηση, αυτοαναίρεση,  αυτο-αλλοτρίωση.

Οι αντινομίες του Στάμου και γενικότερα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού είναι έντονες, ακόμη και ακραίες. Αισθητοποιημένες μεν περίτεχνα, σύμφωνα με τις αρχές και τις μεθόδους της αφαίρεσης, αλλά πάντοτε αντινομίες. Κρυμμένες μεν μέσα σε/και από αυτή την πρωτοπόρα πρακτική, ακόμη και αισθητική κατάσταση, αλλά πάντοτε υπαρκτές. Αντινομίες διανοητικές, αισθητικές, αλλά πρώτιστα κοινωνικές – κοινωνιολογικές. Αντινομίες του μονοπωλιακού καπιταλισμού και του πολιτισμού της εποχής, όπως αυτές διαμορφώνονταν μέσα από τις νεοτευλορικές και νεοφορντικές διαδικασίες που μετατρεπόνταν πλέον τότε στη σύγχρονη κυρίαρχη ολότητα, ακόμη και στην ολότητα της νέας σύγχρονης απάνθρωπης νεοκαπιταλιστικής κυριάρχησης, αλλά συγχρόνως και ιστορικές, με ιστορικό βάθος μέχρι ακόμη και τον Όμηρο, και κυρίως την Οδύσσεια. Η αποξένωση γινόνταν πλέον η νέα κυρίαρχη κοινωνικο-ψυχική κατάσταση, διαλύοντας εσωτερικά τον άνθρωπο, αλλά και εξωτερικά ως κοινωνική οντότητα.

Οι αντινομίες από το 1952 και μετά άρχισαν να αποκτούν έναν όλο και πιο ακραίο χαρακτήρα. Συγχρόνως με την (αυτο)καταστροφική δραστηριότητα  και λειτουργία τους διέλυσαν σιγά-σιγά το ιστορικό αυτό κίνημα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ένας από αυτούς ήταν και ο Στάμος, που παρά τις διαφοροποιήσεις του, τα ανοίγματά του σε άλλους πολιτισμούς κ.τ.λ. παρέμεινε ουσιαστικά μέχρι τέλους ένας Οξύθυμος.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες το αισθητικό ιδεώδες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού ήταν ένα ασκητικό ιδεώδες, για να παραφράσουμε τον Αντόρνο, που υπερέβαινε τις αντινομίες και που ως ηγεμονικό, πνευματικό, ιδεολογικό κίνημα που ήταν από την γέννεσή του, καλύπτοντας έτσι το απόλυτο πνευματικό κενό που δημιουργούσε και διέδιδε ο ανερχόμενος ορμητικά νεοκαπιταλισμός, είχε αποτυπώσει συγχρόνως ένα διεθνισμό του στυλ, ένα κοσμοπολίτικο και ένα μοναδικό διεθνή μοντερνισμό. Συγχρόνως οι κατά κανόνα ξεριζωμένοι ή γόνοι ξεριζωμένων μεταναστών καλλιτέχνες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού  δημιούργησαν ή προσέδωσαν μια μοναδική αύρα στο έργο τους. Αυτό δεν ήταν μίζερο, miserabiliste,  αλλά απέπνεε μια μοναδική αύρα, δημιουργούσε μιαν ιστορική αύρα: Ο άνθρωπος τελικά μπορεί να επικρατήσει στον νεοβάρβαρο βιομηχανικό καπιταλισμό, στον καταναλωτισμό και την τεχνητή ευμάρεια. Η αύρα στην έκταση που υπάρχει στην εποχή της ακμής, της λάμψης, της ακτινοβολίας του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού σπάνια υπάρχει σε άλλο κίνημα της τέχνης, εκτός ίσως από την αρχή της επαναστατικής περιόδου της ρώσικης τέχνης (1917-23). Αλλά όπως και στη Ρωσία για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους μετά το 1923  άλλαξε η τάση, έτσι και στην Αμερική μετά το 1956-8, μόνο για κρίση μιλούμε, για ανυπέρβλητη κρίση πνευματική, πολιτισμική, ιδεολογική, αισθητή μέχρι σήμερα .

Και η αύρα δηλαδή του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού ήταν κοινωνικά προσδιορισμένη, και που μάλιστα μέσα από μια ευτυχή ιστορική συγκυρία κατόρθωσε ν’αποτυπωθεί ανεξίτηλα και να εκφραστεί μοναδικά, έτσι ώστε ν’ακτινοβολεί ακόμη. Ίσως και στο διηνεκές. Μεγάλοι καλλιτέχνες, μεγάλοι διανοούμενοι, μεγάλες προσωπικότητες, βγαλμένοι από την κόλαση του Βου παγκοσμίου πολέμου, οι πρωτεργάτες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, ήθελαν συνειδητά να εξανθρωπίσουν τον άνθρωπο. Τελικά το σύστημα αυτό το 1956-58 άρχισε να επιβάλλει τον συνεχή, τον παρατεταμένο και χωρίς σοβαρές αντιστάσεις εκβαρβαρισμού του, όπως έδειξε η ιστορία, παρά τη μαζική αμφισβήτησή του που επακολούθησε.

Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός: Κίνημα αυτόνομο και συγχρόνως ηγεμονικό. Ηγεμονικό με βάση τη δύναμη των ιδεών του, όπως θα έλεγε και ο Γκράμσι, μορφικών, κοινωνικών, αισθητικών και όχι μέσα από την επιβολή του με διοικητικά ή άλλα μέσα. Ηγεμονικό και συνάμα αυτόνομο: Μοναδική ίσως περίπτωση στην ιστορία. Αυτόνομο, ακηδεμόνευτο, αναπτυσσόμενο ενδογενώς επί μία δεκαετία, έτσι ώστε, χωρίς συμβιβασμούς κ.τ.λ. δημιούργησε μια Αύρα και μέσω αυτής και Ηγεμονία, αισθητική, ιδεολογική, πολιτισμική, ανοίγοντας νέους πρωτόγνωρους δρόμους στην τέχνη και την σκέψη, δημιουργώντας νέες αισθητικές αναφορές, νέα απελευθερωτικά προτάγματα. Ηγεμονικό γιατί ήταν αυτόνομο. Αυτόνομο που κατάκτησε την ηγεμονία από τα πρώτα βήματά του. Απελευθερωτικό, χωρίς δυστυχώς σοβαρή κοινωνική ανταπόκριση στην εποχή του, όπως όλα τα μεγάλα πρωτοπόρα κινήματα.

Η πλαστικότητα του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, και με πιο προχωρημένη και επεξεργασμένη αυτή του Ρόθκο, της μοντέρνας τέχνης γενικότερα (σύμφωνα με την A. Cauquelin), με βάση όλων τις sensations (αισθήσεις) του Σεζάν, τις οποίες ανακάλυψε ο maître της Aix en Provance, τις εισήγαγε και τις ανέδειξε σε καθοριστικές, κεντρικές με τον κυβισμό που δημιούργησε και οι οποίες έγιναν εξίσου σημαντικές και για όλη τη μοντέρνα και την αφηρημένη γενικότερα τέχνη.

Αίσθηση (sensation) και διαίσθηση.

Διαίσθηση (intuition) –  Ανάδυση (émanation) της μοντέρνας και αφηρημένης θεώρησης-σύλληψης, στάσης (attitude).

Corroboration: Επιβεβαίωση (κυρίως στο Ρόθκο).

Plasticité tactile: Απτή πλαστικότητα.

Plasticité illusoire: Απατηλή πλαστικότητα.

Distortion: Παραμόρφωση.

Αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι στη βάση της άκρας ποιητικής διάστασης του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού και του Στάμου ειδικότερα.

Αφαίρεση: Το άπειρο, το ατέρμονο της πραγματικότητας, της επιφάνειας, της οπτικής, της θέασης.

Ο Στάμος ένοιωθε μόνος, ολομόναχος, ξένος. Αυτή η ψυχοπνευματική κατάστασή του στην Αμερική, και ειδικότερα στη Ν. Υόρκη, που η μοναξιά μεταπολεμικά επεκτεινόταν  ραγδαία, ίσως αποτελεί και ένα από τα στοιχεία που τον ώθησαν στη ρήξη με το σύστημα μέχρι τέλους, στην πλήρη  αποξένωσή του από αυτό, την καθολική άρνησή του. Την αφετηρία  της δημιουργικής – καλλιτεχνικής και, για μια περίοδο, και κινηματικής αρνητικής διαλεκτικής του. Τη μόνιμη φυγή του στην Αφαίρεση.

Ο πατέρας του Στάμου ήταν σουλιώτης, που γλύτωσε από τους τούρκους και κατέφυγε στη Λευκάδα. Οι Σουλιώτες ήταν στον δικό τους απόλυτο κόσμο, τον ιδεαλιστικό, που αυτός δημιουργήθηκε ιστορικά.  Έτσι ο Στάμος ζούσε διαρκώς σ’ ένα ιδεατό, ανατρεπτικό κόσμο, σε έναν κόσμο αφαίρεσης: Η φυγή του Στάμου από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο κόσμο, η άρνηση του υπάρχοντα αλλοτριωμένου κόσμου, ήταν η προϋπόθεση του αντιστασιακού πνεύματος του Στάμου μέχρι τέλους. Με σουλιώτικη μάλιστα καθορισμένη άρνηση…

 

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

 

Το καθορισμένο (déterminé) κοινωνικό-ιδεολογικό στοιχείο του ελληνικού μοντερνισμού.

Το ιδεώδες της κοινωνικής απελευθέρωσης, ιδίως μετά την Αντίσταση, διαπερνά τον Ελληνικό μοντερνισμό: Κοντόπουλος, Σκλάβος, Τσίγγος, Στέρης, Κουλεντιανός, Τούγιας, Σαραφιανός κ.α.

Η Σχολή του Παρισιού ως διέξοδος-αναφορά της ελληνικής μοντέρνας κοινωνικο-αισθητικής τάσης και ιδίως η ομάδα του Ζερβού. Συγχρόνως η ελληνική ριζοσπαστική αισθητική ιδιαιτερότητα ως εισφορά στη Σχολή του Παρισιού, αλλά και ως αυτόνομη οντότητα.

Το κοινωνικό στοιχείο, το ιδεώδες της κοινωνικής απελευθέρωσης ως πρόταγμα, ως αναφορά κ.α. μόνο την ελληνική τέχνη της πρωτοπορίας καθορίζει τόσο ξεκάθαρα, όσο και το στοιχείο της αποτυχίας  πραγματοποίησης αυτού του ιδεώδους. Για αυτό στο Διδακτορικό και στο Η εποχή της καθορισμένης άρνησης έχουμε μιλήσει για τραγικό, με σύγχρονους όρους, μοντερνισμό (Bλ. και το βιβλίο μας, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης.

Η ήττα της Αντίστασης διαπερνά όλον τον ριζοσπαστικό ελληνικό μοντερνισμό, αλλά το ιδεώδες της απελευθέρωσης δεν περιορίζεται μόνο σε μια ανάμνηση. Παραμένει καθοδηγητικό νήμα, ιδεολογικό στίγμα-αναφορά όλων των ριζοσπαστών ελλήνων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας και μάλιστα συνεχίζει να συναρπάζει, ν’αποτελεί ολική δύναμη   αλλαγής,  ανατροπής,  ή   τουλάχιστον   μία   δυνατότητα  της  αναγκαίας  και επιβαλλόμενης καθορισμένης άρνησης, που θα μείνει στην ατμόσφαιρα ζωντανή τουλάχιστον μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970, ως προβολή, ανάμνηση, ζωντανό φαντασιακό-ιδεολογικό στοιχείο του ιστορικού και του νεώτερου ελληνικού κινήματος, της Αντίστασης κ.τ.λ.

Έκτοτε η τάση προς την  καθορισμένη άρνηση ατονεί, λόγω των γενικότερων κοινωνικών – ιδεολογικών αλλαγών, και κυρίως της ειρήνευσης της κοινωνίας μέχρι το Seattle, τόσο το κοινωνικό-ιδεολογικό επίπεδο όσο και στο αισθητικό-καλλιτεχνικό. Από το Seattle όμως και εδώ αρχίζει πάλι να μπαίνει στον ορίζοντα της κοινωνίας η γενικευμένη αμφισβήτηση, αλλά χωρίς την δυναμική-ιδεολογική δυναμική του Μάη, ενώ ο γενικότερος θρυμματισμένος κόσμος της παγκοσμιοποίησης, και ιδίως της μεταπαγκοσμιοποίησης, και ακόμη πιο πολύ της αποπαγκοσμιοποίησης διαπερνά όλους τους προοδευτικούς σχηματισμούς και πρώτιστα  την τέχνη,  χωρίς να διαγράφονται ακόμη στον ορίζοντα δυνατότητες, σχέδια εναλλακτικών κοινωνικών προταγμάτων. Η αποσάρθρωση των κοινωνιών έχει τραγικές συνέπειες στο ανθρώπινο είναι, ιδίως στη διαλυμένη και ισοπεδωμένη από τα μνημόνια χώρα μας, σε όλες τις εκφάνσεις και εκφράσεις του κοινωνικού και γενικότερα πολιτισμικού γίγνεσθαι, στις καλλιτεχνικές – αισθητικές – ιδεολογικές μορφές. Και δυστυχώς το πρόταγμα της Νέας ανθρωπολογίας, όπως φαινόταν με το ξέσπασμα της κρίσης από το 2008 ότι θα αποτελούσε μια δυνατή εναλλακτική λύση (Alternative) με βάση τη μαζική κινητοποίησή μας, μια ενωποιητική και καθοδηγητική γραμμή - αναφορά για όλο κίνημα, στην πορεία, μετά τη στροφή του 2015,  ατόνησε. Παρόλα αυτά, ακόμη και μέσα στις νέες και τραγικές σύγχρονες συνθήκες (αν και ριζικά διαφορετικές) από αυτές των δεκαετιών 1950-60-70, όταν υπήρχε ακόμη μια ελπίδα ότι μπορεί να υπάρξει μια ριζική αλλαγή, παρά την τότε τραγικότητα, την κρίση και το αδιέξοδο, το ανυπέρβλητο παράδειγμα του Σκλάβου και γενικότερα των ελλήνων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας της ομάδας του Χρ. Ζερβού, παραμένει αξεπέραστο, αναφορά, παράδειγμα για τη σύγχρονη δημιουργία, αν η τέχνη θέλει να επανασυνδεθεί με τη ριζοσπαστική πρωτοπορία. Σε κάθε περίπτωση το πνεύμα της κινητοποίησης της βάσης, όπως λέγαμε στη χούντα, που εισήγαγαν ορμητικά και καθοριστικά τα «Κίτρινα γιλέκα»  πρόσφατα δείχνει το δρόμο, την κατεύθυνση: Η καθορισμένη άρνηση είναι η μόνη προοπτική… Και ο τραγικός ελληνικός μοντερνισμός μπορεί ν’αποτελέσει μια στέρεη βάση, αναφορά προς αυτή την απελευθερωτική κατεύθυνση. Σε κάθε περίπτωση το απελευθερωτικό ιδεώδες του παραμένει πάντοτε ζωντανό και επίκαιρο. Αρκεί κανείς να δει και πάλι έργα του Σκλάβου, του Σαραφιανού και των μεγάλων καλλιτεχνών της ελληνικής πρωτοπορείας.

 

II

 

O Ελληνικός Μοντερνισμός είναι ανθρώπινος, ανθρωπιστικός, με αξίες, με πρότυπα, αναφορές. Με όραμα για το μέλλον, για ένα καλύτερο μέλλον. Για την  αναβάθμιση του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου, του πολιτισμού, της κοινωνίας. Αναζητούσε την απελευθέρωση.

Το κοινοτικό, κοινοτιστικό, κοινωνικό στοιχείο συνέχεια υπαρκτό μέχρι τη δεκαετία του 1970, αποτέλεσε πάντοτε τη βάση, την αναφορά της λίγο-πολύ ενιαίας ανθρωπιστικής σύλληψης, αντίληψης, στάσης των ελλήνων μοντέρνων καλλιτεχνών, περισσότερο και εντονότερα  ίσως από όλους τους άλλους «εθνικούς» μοντερνισμούς, με εξαίρεση ίσως τη ρωσική προεπαναστατική τέχνη, και κυρίως την  πρωτοπόρα τέχνη των πρώτων χρόνων της  περιόδου μετά την επανάσταση του 1917.

Ο ελληνικός μοντερνισμός από τα πρώτα του βήματα: Πανταζής, Χαλεπάς κ.α., ανοιχτός στις ευρωπαϊκές αναζητήσεις της πρωτοπορείας από τότε (: τέλη του 19ου αι. - αρχές του 20ου αι.) αναζήτησε την απελευθέρωσή του από την παράδοση, χωρίς ν’απεμπολήσει την ιδιομορφία του, την ιστορική συνείδησή του. Έτσι σιγά - σιγά διαμόρφωσε μια ενιαία αντίληψη, προτάσσοντας πάντοτε το πνευματικό, το πρόταγμα της απελευθέρωσης, τον ανθρωπισμό του. Δεν τον  ενδιέφερε η καινοτομία για την καινοτομία, το νέο τεχνικό για το τεχνικό, η ζωγραφική  και η γλυπτική καθαυτές. Όταν κυριεύτηκαν κάποιοι καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορίας από την τάση προς τον αισθητισμό, ή τον αισθητισμό για τον αισθητισμό, τον τεχνικισμό, την τελειομανία (perfectionisme), τότε έχασαν και την  ψυχή τους. Για το λόγο αυτό έχει κυρίως σημασία η μοντέρνα τέχνη της περιόδου γένεσης και ανάπτυξης της κάθε φορά τάσης, του έργου κάθε καλλιτέχνη, και ιδίως του ελληνικού ριζοσπαστικού μοντερνισμού.

Το έργο αυτό είναι σαφές, μιλάει άμεσα στην ψυχή και στην καρδιά του ανθρώπου, δεν ενδίδει στον ορθολογισμό και τον φορμαλισμό, εκδηλώνει την αυτονομία του και την τάση προς τον  αυτοπροσδιορισμό του με ανθρώπινους – ανθρωπιστικούς πάντοτε όρους. Όταν πλέον ωριμάζει, χάνει την αμεσότητα, την αλήθειά του, την εναγώνεια προσπάθειά του για επικοινωνία, για την έκφραση και κοινοποίηση ενός συγκεκριμένου περιεχομένου αλήθειας: Η ανάγκη απελευθέρωσης από την αλλοτρίωση και η αναζήτηση ενός κόσμου άλλου, ανθρωπινότερου και δικαιότερου.

Το ιδεώδες της απελευθέρωσης είναι  έντονο, καθοριστικό, ενιαίο, όσο σε κανέναν άλλο μοντερνισμό, από την άμεση επήρεια του κοινωνικού κινήματος που αναδεικνύεται  από τις αρχές του ΧΧου αι. και που πλέον βαραίνει καθοριστικά στις όλες ψυχοπνευματικές αναζητήσεις και ιδεολογικές – αισθητικές μορφοποιήσεις.

Η τάση προς την αυτονόμηση και τον αυτοπροσδιορισμό από τη ραγδαία διαδικασία εκβιομηχάνισης και της όλης καταστροφής που αυτή επιφέρει στο περιβάλλον, την τέχνη, την κουλτούρα και τον πολιτισμό διαπερνά τις αισθητικές αναζητήσεις της πρωτοπορείας, μέσω κυρίως της έντονης τάσης προς την αφαίρεση. Η μορφική-μορφολογική αφαίρεση στη μοντέρνα ζωγραφική και τη μοντέρνα γλυπτική σε καμία άλλη χώρα δεν ήταν τόσο καθοριστική, ξεκάθαρη, έντονη, διακριτή, διαδεδομένη. Ένα τόσο σημαντικό καλλιτεχνικό και αισθητικό κίνημα προς τον αυτοπροσδιορισμό. Ελληνικός μοντερνισμός σημαίνει ή ταυτίζεται κατά μέγιστο λόγο προς την τάση της λιγότερο ή περισσότερο αφαιρετικοποίησης των μορφών, της έκφρασης και συγκεκριμενοποίησης της βαθύτερης ανάγκης προς την απελευθέρωση μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον εκμετάλλευσης, αλλοτρίωσης, αποξένωσης, καταστροφής.

Η αφαίρεση έγινε μια διακριτή, σαφώς καθορισμένη τάση προς την ανεύρεση του ποιοτικού και συνάμα του απελευθερωτικού στοιχείου, που πάντοτε θα ξεφεύγει από το σύστημα, και που ούτε θα ελεγχθεί από αυτό.

 

ΙΙΙ

Ο ελληνικός μοντερνισμός από τη γένεσή του μέχρι σήμερα είναι ένας κοινωνικός-απελευθερωτικός μοντερνισμός, ένας ιδεολογικά κριτικός μοντερνισμός, με επίκεντρο, αναφορά, στόχο την ανθρώπινη απελευθέρωση, με σαφή, καθορισμένο τρόπο, όσο ίσως κανένας άλλος «εθνικός» μοντερνισμός, εκτός ίσως από τον επαναστατικό ρώσικο μοντερνισμό, ο οποίος μάλιστα προσδιόρισε καθοριστικά τον ελληνικό από το 1920 και εδώ.

Η επαφή με τον άνθρωπο, τις βαθύτερες ανθρώπινες αξίες της άλλης εποχής, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, ποτέ δεν έπαψε να υπάρχει είτε ως ανάμνηση είτε και ως ενεργός δύναμη αναζήτησης νέων ανθρώπινων προτύπων και αναφορών. Η φυγή προς την αφαίρεση σχεδόν καθολική σε όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορείας στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό (και κυρίως στη Γαλλία και στην Αμερική) δεν ακυρώνει την κοινωνική αναφορά, την ανάγκη για κοινωνική απελευθέρωση, για ολική χειραφέτηση. Αντίθετα μάλιστα: είναι η υπέρτατη συγκεκριμενοποίηση της βαθύτερης και της ριζοσπαστικής συνειδητοποίησής της. Της συνειδητοποίησης της ανάγκης υπέρβασης του όλο και περισσότερο αλλοτριωμένου πραγματικού. Της γενικευμένης πλέον αλλοτρίωσης, πραγμοποίησης και ορθολογικοποίησης του ελληνικού καπιταλισμού, αλλά και του διεθνούς μονοπωλιακού  καπιταλισμού γενικότερα, που διαμορφώνει και τις βαθύτερες αρνητικές τάσεις και του ελληνικού καπιταλισμού προς την  ολική αποξένωση, την απολυταρχικοποίηση, την κυριάρχηση: Πανταζής, Χαλεπάς, Μπουζιάνης, Σκαλκώτας, Στέρης (πριν φύγει στην Αμερική), Κοντόπουλος, Σκλάβος, Κουνέλης, Κουλεντιανός, Καπράλος (της πρώτης κυρίως περιόδου), Λεκάκης, Στάμος, Μπαζιώτης, Γαΐτης (της πρώτης κυρίως περιόδου ), Τσίγκος, Χρήστου, Σαραφιανός, Αντωνάκος, Χρύσα, Τούγιας, Κοντός και αρκετοί άλλοι, είναι οι καλλιτέχνες – αναφορά αυτής της  ανυπέρβλητης (irreductible) άρνησης του συστήματος και της σύστοιχης αναζήτησης της βαθύτερης απελευθέρωσης του ανθρώπου από κάθε εξωτερικό προσδιορισμό, από το καπιταλιστικό σύστημα, από την κυρίαρχη πλέον ετερονομία γενικότερα.

Η τάση αυτή της τέχνης, καθορισμένη και αρνητικά προσδιορισμένη μέχρι τέλος, δεν δημιουργεί καμία θετικότητα, παρά τη συνειδητοποίηση της ανάγκης κατάργησης και ξεπεράσματος του συστήματος. Είναι η έκφραση και η συγκεκριμενοποίηση μιας ολικά καθορισμένης άρνησης, όπως έλεγε και ο Αντόρνο, του συστήματος σε όλα τα επίπεδα, παντού, για πάντα. Ίσως, επαναλαμβάνουμε, είναι μοναδική η συνειδητοποίηση εκ μέρους των ελλήνων μοντέρνων καλλιτεχνών, σε στενή, σε άμεση συσχέτιση, ανταπόκριση και διαλεκτική σχέση με το ιστορικό ελληνικό κοινωνικό κίνημα, και ιδιαίτερα την Αντίσταση.

Από την άποψη αυτή το βαθύτερο συμπέρασμα – δίδαγμα του ελληνικού μοντερνισμού είναι διαρκής αντίσταση, άρνηση, ανυπακοή, αμφισβήτηση, αυτοπροσδιορισμός. Εναγώνεια και ανυπέρβλητη αναζήτηση του επαναπροσδιορισμού του ανθρώπου με σύγχρονους ανατρεπτικούς – επαναστατικούς όρους.