Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΗ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΟΓΙΑ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΗ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΟΓΙΑ 

Το κείμενο αυτό προτρέπει σε μια εκ νέου μελέτη της Introduction prémière της Théorie esthétique του Αντόρνο (Klincksieck 2^η εκδ.), η οποία είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα της τέχνης, υπό την πιο άμεση, υπό την ισχυρή επίδραση του W. Benjamin. Υπολείπεται κατά πολύ από την Théorie esthétique ως προς τη συστηματοποίηση, την εμβάθυνση κ.τ.λ., αλλά μετά από μια μεγάλη περίοδο που ο Αντόρνο ασχολούνταν συστηματικά με την πολιτική φιλοσοφία (περίοδος σύνταξης της Dialectique négative, Payot)  το κείμενο αυτό, σαφώς αρκετά πρόχειρο, σε σχέση με την Αισθητική θεωρία του αποτελεί το κείμενο επανασύνδεσής του με την τέχνη και την Αισθητική, και κατά τούτο βοηθά πάντοτε τον ερευνητή να θέσει τις βάσεις για τη δική του έρευνα στον χώρο της αισθητικής με αναφορά στη μοντέρνα τέχνη. 

Η ΑΝΑΓΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ

Προς μια σύγχρονη μετακριτική ανασυγκρότηση του μοντέρνου-αισθητικού προτάγματος του Αντόρνο, επικεντρωμένου στις ιστορικές και νεώτερες πρωτοπορίες του ΧΧ^ου,  επεκτείνοντας το όλο σχέδιο προς μια ολική μετακριτική και μετα-αισθητική από τον Όμηρο και τον Ησίοδο μέχρι σήμερα. Προς μια ιστορική θεωρία των πρωτοποριών. Δηλαδή επέκταση της έννοιας των πρωτοποριών που αναδείχθηκε στο τέλος του 19^ου αι. με τον Μπωντλέρ και τον ύστερο ιμπρεσιονισμό ιστορικά πηγαίνοντας προς τα πίσω μέχρι τον Όμηρο¹.

Η ιστορία της μοντέρνας τέχνης, ως μια αυστηρή σύλληψη – μελέτη της γένεσης και της διαδοχής – επιδράσεων των τάσεων, των ρευμάτων και των καλλιτεχνών της, ως προϋπόθεση-βάση της αισθητικής της μοντέρνας τέχνης², χωρίς η αισθητική να περιορίζεται σ’ αυτήν (ιστορία της μοντέρνας τέχνης). Εξάλλου η ιστορία της μοντέρνας τέχνης υπάρχει, έχει νόημα μόνον ως μια πρώτη ανάγνωση. Δεν υπάρχει, καθαρά μιλώντας (properment parler), ως τέτοια, χωρίς την αισθητική, το νόημα, το ιδεολογικό περιεχόμενο της μοντέρνας τέχνης, αλλά και της τέχνης γενικότερα. Διαφορετικά θα πρόκειται για μια ιδεαλιστική κατασκευή.

Το πρόβλημα της μέθεξης¹*. Πλάτωνας – Ρομαντικοί – Τραγικοί – Υπαρξιστές.

Μέθεξη: μετά-… Άρα συμμετοχή, communion, επικοινωνία, και μάλιστα βαθύτερη και αλλαγή. Όχι απλή μίμηση, αλλά μετάλλαξη ή τουλάχιστον συμμετοχή του καλλιτέχνη – του έργου τέχνης – δια του έργου τέχνης σε μια διαδικασία μεταλλαγής, εσωτερική και εξωτερική, στην οποία το υποκείμενο είναι ο κύριος φορέας, ο πρωτεργάτης, ο ενορχηστρωτής. Αυτός που τη συλλαμβάνει, την οργανώνει, την πραγματοποιεί, συμμετέχει σε αυτήν: είναι ενεργός – το υποκείμενο. Η σκεπτόμενη και δρώσα υποκειμενικότητα-πρωτοπορία.

Μέθεξη: Επικοινωνία ανάμεσα στον αισθητό κόσμο και τον κόσμο των ιδεών. Έτσι δημιουργείται και η αντίστοιχη διανοητική-ψυχική συμμετοχή.

Μέθεξη, παράταξη και ανάμνηση. Η ιστορική σημασία της ανάμνησης για μια σκεπτόμενη (réfléchie), ακόμη και αυτοσκεπτόμενη αισθητική. Ως προϋπόθεση για τον απεγκλωβισμό της σκέψης και της τέχνης από την απλή αναπαραγωγή του άμεσου. Η καθοριστική σημασία της μέθεξης για αυτήν την αποδέσμευση, για την απελευθέρωση του πνεύματος. Για την απελευθέρωση γενικότερα, τη θεωρητικοποίησή του από την ενεργό και δρώσα υποκειμενικότητα, για την πράξη της πρωτοπορείας…

Η σημασία της ενόρασης κατά τον Πλωτίνο για την αισθητική, όπως και της διαίσθησης κατά τον Μπέρξον³.

Η σημασία της ενιαίας σύλληψής του είναι (του ενός) και του γίγνεσθαι του Πλωτίνου⁴ για την αισθητική, αλλά και για τη φιλοσοφία γενικότερα.

Προς μια αισθητική αυτογνωσία, με κύρια αναφορά τους Σκεπτικούς, και το νεαρό Μαρξ, ως ξεπέρασμα μέσω της τέχνης: καλλιτεχνική πράξη, της αλλοτρίωσης και της αποξένωσης. Από την άλλη έχει ιδιαίτερη σημασία η μελέτη του πολιτισμού μέσα από τη μελέτη των μεγάλων αφηγήσεων (récits), με την ευρύτερη έννοια του όρου, των μεγάλων έργων του λόγου:  Ομηρικά έπη, Θεογονία του Ησίοδου, Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, Δεκαήμερο του Βοκάκιου, Θεία Κωμωδία του Δάντη κ.α.^2*.

Υπάρχει απόλυτη ανάγκη για μια συγχρονική μελέτη των κοινωνικών και αισθητικών κινημάτων από το 1850 μέχρι σήμερα: Η μελέτη αυτή ωθεί προς τη δημιουργία τυπολογιών⁵ των κειμένων τους, των τάσεών του κ.α., σε σχέση με τις ιστορικές περιόδους. Έτσι θα μπορούσαμε να συλλάβουμε και να επεξεργαστούμε μια λεπτομερή διαλεκτική, προκειμένου να φτάσουμε σε ένα ολικό ερμηνευτικό σχήμα. Από την άλλη, μέσα από αυτή τη διαδικασία, η Αισθητική μπορεί ν’αναδειχθεί ως αυτόνομη θεωρητικοποίηση, ακόμη και ως προσχεδίασμα (esqisse) των όρων διαμόρφωσης και συγκρότησης  σήμερα με σύγχρονους όρους, ενός νέου ηγεμονικού⁶ καλλιτεχνικού και πολιτισμικού σχεδίου,πάντοτε ιδεολογικά κριτικού.

 

ΑΝΤΟΡΝΟ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Ο ΠΕΣΙΜΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΟΡΝΟ

Ι. Ο Αντόρνο^3* στην Αισθητική θεωρία⁷, με βάση πρωταρχικά την αισθητική και τις θεωρητικοποιήσεις για το δοκίμιο, την κριτική προσέγγιση  της πραγμοποίησης και την ολότητα του νεαρού Λούκατς⁸, θα αναλύσει σε βάθος την ιστορία της μοντέρνας τέχνης, ως ένα ολικό, αυτόνομο και ριζοσπαστικό φαινόμενο. Λαμβάνοντας υπόψη την πολλαπλότητα των τάσεων της δημιουργίας της ιστορικής και νεώτερης μοντέρνας τέχνης, προσπαθεί να τις μελετήσει, όχι μόνον περιριοριζόμενος στην περίοδο της εμφάνισής του, αλλά λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο της δημιουργίας της.  Από την άποψη αυτή, μερικά κεντρικά σημεία για μια προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης, με βάση την Αισθητική θεωρία⁹, του Αντόρνο είναι τα εξής:

Ο αισθητικός ηδονισμός χαρακτηρίζει όλη την καλλιτεχνική εμπειρία των πρωτοποριών και κυρίως αυτήν των σουρεαλιστών, οι οποίοι με αυτό τον τρόπο εκδηλώνουν την απελευθερωτική θέληση από την πραγμοποιημένη κοινωνική πραγματικότητα. Η προσπάθεια απελευθέρωσης του υποκειμένου βρίσκεται στο επίκεντρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως και οι συνθήκες πραγματοποίησής της.

Ο αντορνικός αισθητισμός έχει κεντρική αξία και σημασία, δεδομένου ότι στηρίζεται και απορρέει  από την αυτονομία της μοντέρνας τέχνης. Το ίδιο ισχύει και για τον αισθητισμό του Μαρκούζε¹⁰, που είναι πιο κοντινός με το σουρεαλισμό, τα σουρεαλιστικά ηδονιστικά και αισθητιστικά προτάγματα. Κατ’ επέκταση και η ανασυγκρότηση του μοντερνιστικού σχεδίου σήμερα θα έχει ως αναφορές την αυτονομία του έργου τέχνης, τον αισθητισμό και τον ηδονισμό. Έτσι θα διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις για τη σύλληψη και συγκρότηση ενός απελευθερωτικού, με την έννοια του Μαρκούζε, σύγχρονου, μοντέρνου όχι μόνον αισθητικού, αλλά και κοινωνικού, δηλαδή ολικού απελευθερωτικού ιδεώδους: Του ιδεώδους της απελευθέρωσης, καθόσον η τέχνη είναι κεντρική, συμπυκνώνει και εκφράζει με έναν αναπόδραστο τρόπο όλες τις κοινωνικές αντιθέσεις και αντινομίες, ακόμη πολύ συχνά συλλαμβάνει και το κοινωνικό γίγνεσθαι στη δυναμική του.

ΙΙ. α) Ο Αντόρνο, παρά τον αρνητισμό του, διατηρούσε την πίστη του για τη διατήρηση ενός έστω και μικρού αλλά συμπαγούς πυρήνα από το ριζοσπαστικό Λόγο του Διαφωτισμού.

β) Ο Αντόρνο συνειδητοποίησε την ιστορική αποσύνθεση του χεγκελιανού συστήματος και ειδικότερα της τυπικής-φορμαλιστικής και ιδεαλιστικής σχέσης της αρνητικότητας-θετικότητας-σύνθεσης, προκρίνοντας πλέον συστηματικά την ιδέα της καθορισμένης άρνησης.

Έτσι  θεωρητικοποιεί την άρνηση ως μια ριζοσπαστική απόπειρα πιθανής κατάληξης σε ένα δυνατό ξεπέρασμα, σε μια δυνατή, αλλά δύσκολα πλέον πραγματοποιήσιμη σύνθεση, εξ αιτίας της κυριαρχίας  της κρίσης του Λόγου, αλλά και εξ αιτίας της ενσωμάτωσης του υποκειμένου. Κατά τον Αντόρνο, το υποκείμενο δεν μπορεί να ταυτιστεί με το αντικείμενο, αν και η αποδοχή της ταυτότητας αυτής θεωρητικά και επιστημολογικά (ο Αντόρνο) θεωρούσε ότι ίσχυε πάντοτε. Ο βαθύς πεσσιμισμός του Αντόρνο απορρέει από τη διαπίστωση της μη πραγματικής ταύτισης υποκειμένου με το αντικείμενο. Η συνειδητοποίηση δε αυτής της μη ταύτισης είναι στη βάση και του αρνητισμού του. Έτσι ο πεσσιμισμός και η αρνητικότητα επιβάλλουν στον Αντόρνο την επιτακτική ανάγκη της αναζήτησης της θετικότητας, η οποία όμως μέσα στις κοινωνίες του ύστερου και αλλοτριωτικού καπιταλισμού ήταν και παραμένει αδύνατη, ανεύρετη. Αλλά – με αυτά τα δεδομένα - η αρνητική στάση (ή ο αρνητισμός ως στάση ζωής) και ο πεσσιμισμός στον Αντόρνο προσέλαβαν εκ των πραγμάτων μια θετική στάση, υπέκρυπταν μια βαθύτερη οπτιμιστική στάση όσον αφορά την δυνατότητα προόδου του ανθρώπινου-κυρίως- πνεύματος και των ανεξάντλητων δυνατοτήτων  για την παραπέρα ανάπτυξη του Λόγου, όσο και αν είναι παράδοξη ή και αν φαίνεται ως τέτοια αυτή η διαπίστωση.

 

ΟΙ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΤΕ

H έκφραση δεν ξεφεύγει από τις αμφισημίες και τις αντιθέσεις της μοντερνιτέ. Για αυτό προέχει πάντοτε ο ρόλος της συνειδητής πρωτοπορίας, η οποία εργάζεται για τη σύλληψη και επεξεργασία πάντοτε νέων, καινοτόμων και γενικότερα ριζοσπαστικών μορφών έκφρασης. Στα νεώτερα πάντως χρόνια παρατηρείται μια γενικότερη τάση προς τη μη ολοποίηση. Είναι δηλαδή αδύνατη η ολοποίηση (totalisation). Για αυτό προέχει το διαρκές άνοιγμα, η διαρκής διεύρυνση μέσα στην εγγενή ασυνέχεια της καλλιτεχνικής πράξης. Σε κάθε περίπτωση η πρωτοπόρα μορφοποίηση και πρακτική αποκτούν εκ των πραγμάτων μέσα στο σύγχρονο κόσμο της ολικής αλλοτρίωσης εμβληματικό χαρακτήρα: Αποσπάσματα μέσα σε ένα ρηγματωμένο κόσμο. Αποσπάσματα αυτόνομα.  Αποσπάσματα…

 

Η μοντερνιτέ με την μπωντλερική ή τη φλωμπερική έννοια: Πρέπει να ανανεώσουμε τις καλλιτεχνικές δομές, μορφές, πρακτικές και συχνά να τις αποδομήσουμε. Η σημασία και η ιδιαιτερότητα του «αισθητισμού»: Συνένωση και αντιπαράθεση της τέχνης και της ζωής, της τέχνης και της κριτικής τη τέχνης, των ειδών, των τεχνοτροπιών, των μορφών γραφής και τέλος του πνευματικού και του εικαστικού. Έτσι διαμορφώνεται η τάση προς μια σύγχρονη δι-αισθητική τάση, στο βαθμό που διατηρούνται πρότερες αισθητικές μορφές.

Η τέχνη δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο ως αυτοσκεπτόμενη, στοχαστική, αναστοχαστική και κριτική: Το έργο τέχνης συλλαμβάνεται σήμερα ως προχωρημένο προϊόν της κρίσης, της κριτικής  ικανότητας ακόμη και της μετακριτικής, προορισμένο εξ ορισμού για την αρνητικότητα εν μέσω αντιθέσεων, που εμπεριέχει δομικά τις αντιθέσεις, καθώς και τη διπλή αρχή της αποσπασματοποίησης και της ασυμφωνίας, που είναι εξάλλου και βασικά στοιχεία της παρακμής και όλα αυτά συνιστούν τις απορίες της σύγχρονης αισθητικής. Υπ’ αυτήν έννοια, προέχει πάντοτε η μοντερνιστική θέαση και οπτική των πλαστικών ειδικότερα τεχνών που φθάνει σε μια μοντερνιστική σύλληψη, μορφοποίηση, καθόσον η πλαστικότητα δεν έχει χάσει τον κεντρικό χαρακτήρα της μοντέρνας τέχνης.

Υπάρχει μια παράδοση αντιθετικής σχέσης μεταξύ του κειμένου και της τέχνης από τον Λέσινγκ μέχρι τον Γκρήνμπεργκ. Από τη μια μεριά υπάρχει ο αυθορμητισμός και η συγκεκριμενικότητα της γραφής και της ζωγραφικής (Michaux, Dubuffet κ.α.), και από την άλλη η μοντέρνα-μοντερνιστική καθαρά πλαστική σύλληψη, επικεντρωμένη πάντοτε (κατά τον Γκρήνμπεργκ) στις έννοιες της επιπεδότητας και της αυτονομίας. Οι Καταστασιακοί εισάγουν μέσα στην κειμενική εργασία διαδικασίες που βγήκαν από τις πλασικές τέχνες. Βλ. για παράδειγμα το έργο του Ντοτρεμόν¹¹. Κείμενα και εικόνες είναι πλέον αξεδιαχώριστα διασυνδεδεμένα, συμπλεγμένα.

 

ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟ;

Σήμερα πλέον έχουμε ανάγκη από μια δημιουργική και συγχρόνως κριτική-μετακριτική-μετα-αισθητική¹² ανάγνωση της τέχνης, της κοινωνίας, της κουλτούρας και των σύνθετων, αντιθετικών, ακόμη και αντιφατικών σχέσεων τους. Μέσα από αυτή τη μετακριτική και μετα-αισθητική διαδικασία στόχος πρέπει να είναι νέες συνθέσεις, νέες θεωρητικοποιήσεις, νέες θεωρητικές και καλλιτεχνικές αποκρυσταλώσεις-αστερισμοί (constellations), ενταγμένες μέσα στην εμμενή πορεία της αναζήτησης του ριζικά νέου, του ανατρεπτικού, του άλλου, του απελευθερωτικού. Σε κάθε περίπτωση,  τα έργα έχουν ανάγκη να ανυψωθούν σε κουλτούρα για να την ικανοποιήσουν^• εδώ έγκειται ένα ισχυρό κίνητρο του ριζοσπαστικού μοντερνισμού¹³.

 

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μεθοδολογικά επιβάλλονται οριζόντιες αναγνώσεις ανάμεσα στις τάσεις και τα στυλ. Υπάρχει η μεθοδολογική ανάγκη, λόγω της κρίσης των βασικών αισθητικών εννοιών, που προέρχεται από την αδυνατότητα πραγματοποίησης νέων ξεπερασμάτων, μορφικών, αισθητικών και κοινωνικο-ιδεολογικών, προς αλληλοσυμπλεκόμενες  θεωρήσεις των τάσεων της τέχνης και των αισθητικών θεωρήσεών της όλων των περιόδων της, και ιδίως αυτής του 1945-68. Υπάρχει μια παραδειγματική συνοχή, συνεκτικότητα της έκφρασης της εποχής, στη νεότερη μοντέρνα τέχνη, κυρίως  μετά το 1945, και ιδίως της Αφηρημένης τέχνης αυτής της περιόδου. Η Αφαίρεση συντέθηκε από νέες πραγματικότητες: το μονόχρωμο σύστημα, το πραγματικό κίνημα, τη δόνηση που διαλύει τις γραμμές. Η κατάρρευση της παραδοσιακής σύνθεσης μέσα στην αποσύνθεση της ματιέρας (βλ. ιδίως την Ανήμορφη τέχνη). Δηλαδή επήλθε μια σημαδιακή αλλαγή της αφαίρεσης στην νεότερη εποχή σε σχέση με την ιστορική αφαίρεση, που απορρέει από τους βαθειούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς που έγιναν μετά τον Πόλεμο. Έτσι η τέχνη οδηγήθηκε προς μια νέα αφηρημένη σύνθεση…

 

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ;

Νοέμβριος 2019: Λαϊκές κινητοποιήσεις και εξεγέρσεις παγκόσμια. Ηχηρή, παγκόσμια γενικευμένη αντιλογία, για πρώτη φορά στα νεώτερα χρόνια. Μετά τα εξίσου μαζικά κινήματα της Altermondialisation,  των Αγανακτισμένων και πρόσφατα των Κίτρινων γιλέκων στη Γαλλία, το κίνημα μπαίνει σε μια σημαντική καμπή: Γενικευμένη αμφισβήτηση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Προς ένα σφαιρικό κίνημα ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποιημένη  οικονομικο-πολιτική τάξη; Προς το παρόν είμαστε στην περίοδο της γενικευμένης λαϊκής-μαζικής Αντιλογίας. Απόλυτη ανάγκη σύμπτωσης, συμπόρευσης της γενικευμένης, παγκοσμιοποιημένης κοινωνικής Αντιλογίας με την Αισθητική. Αντιλογία: Η αφετηρία της φιλοσοφίας, του ορθού Λόγου. Η σύγχρονη αντιλογία ως αφετηρία και βάση της νέας κοινωνικής και αισθητικής διαλεκτικής υπό σύλληψη, διαμόρφωση… Η πρόσφατη μαζική και παρατεταμένη κινητοποίηση στη Γαλλία ενάντια στη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση, με την έκταση που πήρε, τα θέματα που ανέδειξε και τις μορφές που πήρε ίσως οδηγήσει σε μια νέα ριζοσπαστικότητα. Σε κάθε περίπτωση το χάσμα μεταξύ των όλο και πλουσιότερων και των όλο και περισσότερων, αλλά και όλο και περισσότερο  φτωχών και φτωχοποιούμενων όλο και μεγαλώνει…

Η αντιλογία, ιστορικά εξετάζοντας το θέμα, ως βάση και αφετηρία γένεσης της διαλεκτικής, του λόγου, της τέχνης, του κινήματος, του οράματος ενός καλύτερου και ανθρωπινότερου μέλλοντος. Της σύγχρονης νέας Ανθρωπολογίας εν τη γενέσει της… Η γενικευμένη, η καθορισμένη αμφισβήτηση-αντιλογία του κινήματος σήμερα ενάντια στον Μακρόν. Η σύγχρονη γενικευμένη αντιλογία μπορεί ν’αποτελέσει και τη βάση για μια νέα αισθητική της μοντέρνας τέχνης, επικεντρωμένη στην έννοια αλλά και στη βαθειά ανάγκη, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, για απελευθέρωση. Για την Απελευθέρωση.

 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. Το θέμα της σχέσης της μέθεξης με την τέχνη είναι γενικότερα παραμελημένο από τους μελετητές: της ουσίας της, της καθοριστικής σημασίας της για τη δημιουργία σε μία δεδομένη ιστορική στιγμή πρωτοπόρων και σημαντικών έργων τέχνης, για την επίτευξη πάντοτε του αναγκαίου και επιβαλλόμενου ξεπεράσματος. (Βλ. τα λήμματα της γαλλικής Wikipedia, της ελληνικής, της Universalis (γαλλ. Εκδ.), ενός Λεξικού στο Internet). Η μέγιστη σημασία θεωρητικοποίησης από τους Σκεπτικούς και τις διάφορες κρίσιμης σημασίας αναφορές του Αντόρνο. Είμαστε όμως πολύ μακρυά από μία συστηματική θεωρητικοποίηση της δομής και της εισφοράς της μέθεξης στην ιστορία της τέχνης και γενικότερα του πολιτισμού. Έχει δε ιδιαίτερη σημασία η μέθεξη στην Αισθητική. Και σήμερα μπροστά στο γενικευμένο αδιέξοδο του καταρρέοντος συστήματος, η μέθεξη μπορεί ν’αποτελέσει μία βάση για την αναζήτηση μιας αισθητικής-καλλιτεχνικής διεξόδου, όσο και μιας θεωρητικής-πρακτικής, πάντοτε νεοανθρωπιστικής υπόστασης, κατά το νεομαρξικό πρόταγμα του 1844.

2*. Από την άποψη αυτή στα νεώτερα χρόνια  αναδείχθηκαν επιβλητικά ως αισθητικά-καλλιτεχνικά παραδείγματα αναφοράς τα έργα  μερικών μεγάλων σκηνοθετών του σινεμά, με ευρύτερη, με καθολική αναγνώριση διεθνώς: Μπέργκμαν, Γκοντάρ, Βισκόντι, Παζολίνι, Αντονιόνι, Μπερτολούτσι, κ.α. Ο εξέχων σινεμά των δημιουργών, όπως αποκαλέστηκε κυρίως στην περίοδο 1950-70-80 κατά μια έννοια συνέλαβε και απέδωσε με σύγχρονα μέσα και με απαράμιλλο τρόπο το δράμα της σύγχρονης συνείδησης, όπως  οι μεγάλοι κλασικοί. Οπότε από αισθητικής άποψης έχει ιδιαίτερη σημασία η μελέτη των έργων τους με συστηματικό τρόπο, ώστε να συλλάβουμε και να κατανοήσουμε το βαθύτερο ανθρωπιστικό περιεχόμενο των μεγάλων σύγχρονων σκηνοθετών-δασκάλων, να αποκωδικοποιήσουμε τα μηνύματά τους, να κατανοήσουμε εμμενώς το περιεχόμενο αλήθειας του έργου τους…

3*. Ο  Αντόρνο είναι διανοητής της πράξης ή της αρνητικότητας, την οποία συνιστά η πράξη. Σύλληψη αρνητική της έννοιας της πράξης.

Σήμερα κυριαρχεί ένας γενικευμένος σκεπτικισμός.

Έξοδος από τον σκεπτικισμό αυτό μέσω:

α) του επικοινωνιακού και ορθολογικού βολονταρισμού του Χάμπερμας ή

β) του ουτοπικού και αρνητικού αισθητικού βολονταρισμού του Αντόρνο, με έντονες πάντοτε τις κοινωνικές συνιστώσες και αναφορές.

Παρατήρηση. Είναι πολύ δύσκολη η υπόθεση μιας δυνατής σύνθεσης των δύο αυτών (μοντέρνων) τάσεων και το συχνότερο συναντάται η θεωρητική ανάπτυξη της μιας απέναντι στην άλλη, αν και ο Χάμπερμας ήταν μαθητής, και ως ένα σημαντικό βαθμό, συνεχιστής του Αντόρνο.

          Υπάρχει και μία Τρίτη τάση: η πριμοδότηση μιας επικαιροποιημένης εκδοχής της ιδέας της Μεγάλης άρνησης, του Μαρκούζε και αυτή ουσιαστικά αντορνικής προέλευσης.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 

1.     Βλ. Η. Lefebvre, Métaphilosophie, Syllepse, K. Papaioannou, Histoire de l’art grec, biblio essais, La Consécration de l’histoire, Ch. Libre, R. Vaneigem, De la destinée, Cherce midi, M. Horkheimer-Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard, Chr. Zervos, Histoire de l’art contemporain, éd. De Cahiers d’ art, N. Tertulian, Reuve d’ esthétique, Νο 2-3, 1976.

2.     Βλ. τα άρθρα του Ph. Dagen στη Le Monde επί σειρά ετών για την μοντέρνα τέχνη και του I. Meyerson, Image, forme, mouvment, A. Biro, οι οποίοι εισηγούνται και αναπτύσσουν μια αυστηρή εσωτερική ανάγνωση της ιστορίας των μορφών της μοντέρνας τέχνης.

3.     M. Horkheimer, On Bergson’s métaphusique time, Radical philosophy (PDF), May/June 2005.

4.     Βλ. και το κεφ. «Από τον Πλωτίνο στον Αντόρνο ….», αυτόθι.

5.     Βλ. Λ. Γκολντμάν, Κοινωνιολογία του μυθιστορήματος, Άκμων και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Τ. Ι, Ψηφίδα.

6.     Βλ. και το βιβλίο μας, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, κεφ. «Η ηγεμονία της μοντέρνας τέχνης», σσ. 307-315.

7.     Εκδ. Klincksieck.

8.     Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας, Θεωρία μυθιστορήματος, Άκμων, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο.

9.     Ib. σημ. 7.

10.  Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Théorie esthétique, Seuil.

11.  Βλ. ακόμη το κίνημα της Cobra, και γενικότερα την πολύμορφη πρακτική του κολάζ από τις πρωτοπορίες. Βλ. τη θεωρητικοποίηση του κολάζ από τον W. Benjamin, Essais, Folio.

12.  Για τη μετα-αισθητική, εκτός από τα δικά μας κείμενα βλ. Th. Adorno, Paralipomena, Klincksieck, σ. 20 (1), 1η εκδ.

13.  Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck.