ΦΡ. ΣΑΤΛΕ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ – Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ  

ΦΡ. ΣΑΤΛΕ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ – Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

 

…. υπάρχει κάτι άλλο μέσα σε αυτή την ιδέα της ελευθερίας ως αυτονομία της ειδικής θέλησης που προσέλαβε, για να την συγχωνεύσει η πειθαρχική ηθική, ανάμεσα στα άλλα, το ότι είναι ένα καθήκον να επιβάλλει την ελευθερία της και αυτό μέχρι την εξέγερση.

Fr. Châtelet

Ι

Φ. Σατλέ: Η φιλοσοφία ως απελευθέρωση. Η απελευθέρωση δια της φιλοσοφίας. Aκριβέστερα:

Η απελευθέρωση μόνο μέσα από τη φιλοσοφία. Για το λόγο αυτό η φιλοσοφία συνιστάται και σε ένα μεγάλο παιδαγωγικό σχέδιο. Αυτή πρέπει να διδαχθεί με απλό και εύληπτο τρόπο, ακόμη και με γλώσσα πεζή, προκειμένου να γίνει κατανοητή, κτήμα όλου του κόσμου. Δε μιλούμε για λαϊκή φιλοσοφία, αλλά για τη φιλοσοφία την ίδια. Για το λόγο αυτό τα μαθήματα του δάσκαλου Σατλέ όσο και τα κείμενά του υπηρετούσαν αυτόν τον σκοπό, και ως ένα σημαντικό βαθμό το πέτυχαν, παραμένοντας πάντοτε φιλοσοφία. Επρόκειτο περί άθλου, που μόνο ένας στρατευμένος και απόλυτα συνειδητοποιημένος-ουμανιστής-αγωνιστής φιλόσοφος μπορούσε να το κατορθώσει. Και ακριβώς ο δάσκαλος ήταν αυτό το μεγαλειώδες συνειδητό δημιούργημα της κοινωνίας, της ιστορίας, του κινήματος, των συγκυριών σε διαρκή άρνηση, αμφισβήτηση, αντίσταση… Πηγαίνοντας προς τα πίσω και  ιδίως στην αποκαρδιωτική δεκαετία του 80-90, τη δεκαετία της άγριας απομαρξιστικοποίησης στη Γαλλία, ακόμη και της διαβολοποίησης του μαρξισμού ενάντια στο ρεύμα, πάντοτε αυτόνομος και πάντοτε κριτικός-contestataire-μέχρι τέλους. Η ζωή υπάρχει, κατά τον Σατλέ, έχει νόημα μόνο για τη φιλοσοφία, φιλοσοφώντας την για να την αλλάξουμε, για να παραφράσουμε την 11η θέση για τον Φόϋερμπαχ του Μαρξ, στην οποία του άρεσε να αναφέρεται συνέχεια. Ή τουλάχιστον να τη βελτιώσουμε. Για αυτό ήταν σε μόνιμο πόλεμο για το κράτος, με το σύστημα, αλλά έπρεπε πάντοτε, όπως έλεγε, να μπορούμε να διαπραγματευόμαστε, γιατί διαφορετικά δεν υπήρχε καμία δυνατότητα να κερδίσουμε το παραμικρό. Έτσι δημιούργησε το μεγαλεπήβολο College international de philosophie, ως νέο θεσμό, ως (το) χώρο ελεύθερης διδασκαλίας της φιλοσοφίας. Στην πορεία βέβαια και ο θεσμός αυτός (όπως και τόσοι άλλοι) εκφυλίστηκε μέσα στο σάπιο και διεφθαρμένο ολικά κυρίαρχο σύστημα.

 

Σατλέ: κριτική του κυρίαρχου κρατισμού.

- Διδακτορικό (Thèse): Logos et praxis¹.

Ενάντια στον  DIAMAT.

Σατλέ: «Προσπαθώ να είμαι μαρξιστής».

 

- Eνάντια στη Σχολική και Πανεπιστημιακή Φιλοσοφία (Philosophie Scolaire et Universitaire - PSU), όπως αποκαλούσε τη φιλοσοφία που διδασκόνταν στη Μέση Εκπαίδευση και συνήθως και στα Παν/μια ο Σατλέ.

-Η φιλία (Η Philia) η ίδια, και μάλιστα σύμφωνα με την αρχαιοελληνική παράδοσή της, ως προϋπόθεση της φιλοσοφίας, της σκέψης, της έρευνας, της διδασκαλίας.

 

- Φιλοσοφία και σύγχρονη κουλτούρα. Φιλοσοφία πάντοτε ενάντια στο σύστημα, αποσπασματική² (fragmantaire), ακόμη και στοιχειώδης (rudimantaire), απλή, όχι όμως απλοϊκή.

 

- Ενάντια στα faux semblants (ψευδαισθήσεις, προσποιήσεις).

- H παραδειγματική εμπειρία του Παν/μίου Vincennes-Paris  8.

- Εισαγωγή στο Παν/μιο της απέξω δύναμης (R. Seherer).

Fr. Châtelet.: Κινητοποίηση των δυνάμεων της τέχνης.

Κουλτούρα, Εκπαίδευση, Bildnug.

Η έννοια της κουλτούρας είναι μια πολεμική έννοια (Fr. Châtelet - Th. Adorno).

Προς τον συγγραφέα-δημιουργό.

Ποιος έχει φόβο της φιλοσοφίας;

 

Το έργο του Σατλέ δύσκολα διαχωρίζεται από τη χειρονομία του, τη φωνή του, την παρουσία του, που έδινε σώμα και δύναμη στη σκέψη του.

 

Ο λόγος του ήταν κοφτερός, διαφωτιστικός, είτε ήταν επεξηγηματικός, είτε πολεμικός και συγχρόνως κυριαρχικός. Χωρίς αυτόν τον λόγο, τη χειρονομία, τη φωνή, την όλη παρουσία του Σατλέ, δεν υπάρχει η φιλοσοφία του, η θεώρηση, η στάση του. Ακομη και η φιλοσοφία γενικότερα.

Η εκφραστικότητα του Σατλέ ήταν μοναδική, καθηλωτική, μαγευτική.

Βασικός πάντοτε στόχος του ήταν η κίνηση προς την ουσία, πέραν από την όποια εικόνα, εντύπωση, χωρίς ιδεολογήματα και με αυστηρά μεθοδολογικό, επισημολογικό τρόπο.

 

Η αβίωτη δεκαετία του 1980: Αποσύνθεση του κινήματος. Τα χρόνια της κατεδάφισης, ιδεολογικής, πολιτικής, κοινωνικής, θεωρητικής.  Της άγριας απομαρξιστικοποίησης-αποιδεολογικοποίησης, που ζούσε άκρως τραυματικά ο Σατλέ.  Παρόλα αυτά η φιλοσοφία κατά τον Σατλέ ήταν μια κατάσταση του πνεύματος, της θέλησης διαρκούς διαμαρτυρίας, άρνησης, αντίστασης. Συγχρόνως, ο Σατλέ ζούσε άκρως τραυματικά την όλη διαδικασία απομαρξιστικοποίησης, που ήταν και μια περίοδος προϊούσας από-ιδεολογικοποίησης, με όλες τις επιπτώσεις στη σκέψη, την τέχνη και την κουλτούρα.

 

Κατά τον Σατλέ η φιλοσοφία αντιτίθεται πάντοτε στο κράτος, ακόμη και αν αυτό δεν είναι ολοκληρωτικό, καθώς και σε κάθε ακόμη και ολίζοντα λόγο.

Το σύστημα, από την άλλη, τείνει να ενσωματώσει τη φιλοσοφία.

Για το λόγο αυτό πρέπει να συλλάβουμε και ν’αναπτύξουμε τη φιλοσοφία χωρίς σύστημα³, αλλά και ενάντια στο σύστημα.

Η ανεξάντλητη αντιστασιακή και αμφισβητησιακή δύναμη της φιλοσοφίας, η οποία ενυπάρχει σε αυτή με δαιμονικό τρόπο, όπως το δαιμόνιο του Σωκράτη ή ο δυονησιασμός του Νίτσε.

 

Σατλέ: Φιλοσοφία: Μια κριτική της πολιτικής φιλοσοφίας του Κράτους σε όλες τις μορφές του, καθώς και μια συστηματική, ολική κριτική της ιδεολογικής λειτουργίας του κράτους κ.τ.λ. Μέσα σε αυτό το αδιέξοδο της σκέψης και της πράξης, έγινε απόλυτη ανάγκη να επαναδραστηριοποιηθεί η δαιμονική δύναμη της φιλοσοφίας, όχι ως μια ανορθόλογη πράξη, αλλά ως μια πράξη που αποσκοπεί σε μια νέα και κριτική ορθολογικότητα.

Η φιλοσοφία είναι μια κριτική δύναμη, με την έννοια του κρίνειν, της ορθολογικής ικανότητας.

Πρόκειται για ένα λογικό αναρχισμό, που αποσκοπεί σε μια κριτική του θεσμοθετημένου.

 

Θέσιμο σε αμφισβήτηση της φιλοσοφίας, η φιλοσοφία σε αμφισβήτηση, το πρόβλημα της φιλοσοφίας ως διαρκής αμφισβήτηση συνιστά την ενότητα, την ιδιαιτερότητα,  τη βασική έκφραση του έργου του Σατλέ.

Υπ’ αυτή την τριπλή οπτική,  η γλώσσα αποκτά, πάντοτε κατά τον Σατλέ, έναν κεντρικό χαρακτήρα. Το πρωταρχικό δε πάντα καθήκον του φιλόσοφου, είναι η καταγγελία των ψευδοεννοιών⁴.

Η επικοινωνιακότητα της φιλοσοφίας στηρίζεται, πάντα κατά τον Σατλέ, στη διαρκή αποσαφήνιση των εννοιών, στο ασταμάτητο ορισμό και την ανασκευή  των εννοιών και των όρων.

Η «απόλαυση του ορισμού⁵», ο φιλοσοφικός λόγος, γενικότερα, συγκροτεί έναν αστερισμό, μια συμπύκνωση, ένα βηματισμό δυναμικό, σε διαρκές γίγνεσθαι, που εμπεριέχει την ίδια την ουσία της φιλοσοφίας και της γλώσσας (language).

Βασικές έννοιες της όλης διαρκούς κριτικής φιλοσοφικής αναμέτρησης του Σατλέ ήταν η αλλοτρίωση, η πρόοδος, η διαλεκτική, η Δύση, η επανάσταση κ.α.

Με βάση αυτές τις έρευνες και θεωρητικοποιήσεις μπορεί να συγκροτηθεί μια γενικότερη σύγχρονη κριτική φιλοσοφία, και έτσι να διαμορφωθεί ένας κατανοητός, ορθολογικός διάλογος. Μόνον έτσι θα γίνει ένα αποτελεσματικό, καρποφόρο, ουσιαστικό έργο, ένα έργο πάντοτε σύγχρονου φιλόσοφου του Δήμου, ή του φιλόσοφου του Δήμου με σύγχρονους και κατανοητούς όρους.

 

Σατλέ: Εμπιστοσύνη στη γλώσσα (langage), στην απλή και κατανοητή γλώσσα από όλους.

Βέβαια όσο απλή και κατανοητή και αν είναι ή γίνει η γλώσσα, η γλώσσα αυτή θα είναι, θα παραμείνει μια γλώσσα του φιλόσοφου, ή ακόμη μια φιλοσοφική γλώσσα με τη δική της εσωτερική λογική. Και από την αντινομία αυτή δεν ξέφυγε και ο μεγάλος Σατλέ, ο μεγάλος αγωνιστής, ο μεγάλος φιλόσοφος, και εξίσου ο μεγάλος δάσκαλός Σατλέ γενικά, αλλά και εμένα προσωπικά^2*. Η φιλοσοφική θεώρηση του Σατλέ ήταν και παράμεινε πάντα αγωνιστική, του αγωνιστή, για το κίνημα, τον διαρκή αγώνα. Η φιλοσοφία ήταν ταυτόσημη με την απελευθερωτική θεωρία, απαραίτητη προϋπόθεση της απελευθέρωσης, και βέβαια οπωσδήποτε  όσο διαρκεί ο καπιταλισμός, της άρνησης, της αντίστασης, της αμφισβήτησης, της πράξης.

 

L. Goldmann: Όχι στην κοινωνιολογία, όχι στη φιλοσοφία. Aντίθετα: Φιλοσοφική κοινωνιολογία, με επίκεντρο την έννοια της σημαντικής δομής.

Fr. Châtelet. Όχι κοινή γλώσσα, ούτε σχολική ή νορματιβιστική «φιλοσοφική» γλώσσα. Γλώσσα, απλή, ανθρώπινη, άμεση, τρέχουσα, αλλά φιλοσοφία με αυτή τη γλώσσα, ακηδεμόνευτη, ελεύθερη, ανεξάρτητη έναντι στο κράτος και γενικότερα το σύστημα.

Αναγκαία φιλοσοφική χρήση της γλώσσας, που σε τελική ανάλυση είναι η ίδια η φιλοσοφία. Αλλά το πρόβλημα ακόμη και έτσι, της εκ των πραγμάτων δημιουργίας μιας φιλοσοφικής γλώσσας, παραμένει.

Ο θεωρητικός ή ο θεωρησιακός Σατλέ συναντά μέσω της γλώσσας τον πρακτικό, τον ζωντανό, τον παθιασμένο Σατλέ, συγκροτώντας έτσι τον ορθολογικό-κριτικό λόγο του σε μια ενιαία οντότητα. Πρόκειται για τον Unetisme με προέλευση τον επαναστάτη ουτοπικό σοσιαλιστή Φουριέ.

Πρόκειται συγχρόνως για μια αδογμάτιστη φιλοσοφία, και που μάλιστα στρέφεται ενάντια σε κάθε δογματισμό, με έμφαση στη διαρκή αναζήτηση των βημάτων των ορθολογικών υποδείξεων.

Και μάλιστα εν μέσω γενικευμένων αβεβαιοτήτων η φιλοσοφική σύλληψη και πρακτική του Σατλέ προσφέρει μια ασφάλεια και μια ανύψωση πνευματική και ηθική, μια γενναιοδωρία χωρίς ομοιότητα με άλλες θεωρήσεις. Είναι ξεχωριστή. Έχει ένα μοναδικό τόνο, μια μοναδική αναζήτηση της αλήθειας, υπέρτατο στόχο της φιλοσοφίας, η οποία έτσι υπερβαίνει τη μελαγχολία του απομαγευμένου κόσμου, ειδικά μετά την κατάρρευση του ανύπαρκτου σοσιαλισμού⁶.

Σατλέ. Το φιλοσοφικό του όραμα, η αντίληψη του για τη λαϊκή φιλοσοφία συνιστάται σε μια απελευθερωτική πάντοτε φιλοσοφία, σε μια φιλοσοφία της απελευθέρωσης,  αριστεροχεγκελιανής-μαρξικής έμπνευσης.

 

II

Η διαλεκτική του σύντομου χρόνου, σύγχρονες συνθήκες και του μακροχρόνιου, ορίζοντα: θεσμοί, κράτη, κ.α.

 

Η έννοια της συγκεκριμένης χρονικότητας.

 

Σύντομος και μακρύς χρόνος.

 

Η διαλεκτική είναι μια praxis στην αρχαία Αθήνα.

Η πρακτική της διαλεκτικής ή η διαλεκτική ως πρακτική

 

Η μεγάλη θεματική του Σατλέ για το ξεπέρασμα της φιλοσοφίας που αναπτύσσει στο Logos et Praxis⁷.

 

Διαρκής αναζήτηση του «πνεύματος της εποχής» (ésprit du temps).

 

Ανάγκη ενός νεο-ουμανιστικού ουνιβερσαλισμού (καθολικισμού).

 

Σατλέ: Προς το ξεπέρασμα της φιλοσοφίας. Το αναγκαίο και το επιβαλλόμενο εμμενώς ξεπέρασμα.

Άρνηση της φιλοσοφίας καθαυτής.

Η μαρξιστική επανάσταση αρνείται τον ιδεαλισμό⁸, ο οποίος δέχεται τη θέση ότι το είναι περιορίζεται στη Σκέψη (ή στο σκέπτεσθαι).

Φιλοσοφία: Θεωρητικοποίηση (Conceptualisation) του πραγματικού, με έμφαση στην αναζήτηση των δυναμικών, διαλεκτικών στιγμών του.

 

Η φιλοσοφία αναζητά εναγώνεια την ένταξη-ολοκλήρωσή της με τη μοντερνιτέ, ως υπέρτατη έκφραση της ιστορικής συγχρονικότητας (contemporaneité). Πρόκειται για μια ενδογενή ριζοσπαστικότητα της φιλοσοφίας, η οποία αντιβαίνει ενδογενώς στην αφηρημένη σκέψη. Η φιλοσοφία έτσι μέσα στον ριζοσπαστισμό της είναι και παραμένει συγκεκριμένη.

 

Η ανυπέρβλητη ανάγκη για κριτικά μαθήματα φιλοσοφίας.

Το μέλλον της φιλοσοφίας. Μετά το τέλος της φιλοσοφίας του Χέγκελ προς το θάνατο της φιλοσοφίας, και αυτόν του λόγου;

                                                           ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*. Ως προς την αποσπασματικότητα, βασική διάσταση της σύγχρονης, ακόμη και της μοντέρνας φιλοσοφίας, όπως και η αντισυστημικότητα ή ακόμη και η αντισυστηματικότητα, η δομική στάση της ενάντια στο σύστημα γενικότερα, η φιλοσοφία του Σατλέ έχει μεγάλες ομοιότητες με αυτή του Αντόρνο, ακόμη δεν φθάνει ως προς μερικές απόψεις, ή ως προς μερικά θέματα σε μια παρόμοια κατάσταση με αυτή του Αντόρνο. Ο Σατλέ δεν ηταν  φρανκφουρτιανός, ούτε το επιδίωξε ποτέ, περιοριζόμενος ως προς τις αναφορές και τις κύριες έρευνες του  στους Σωκράτη-Πλάτωνα, Χέγκελ και Μαρξ, αναγνωσμένους θετικά, ιστορικά και πρώτιστα πολιτικά. Το απελευθερωτικό πρόταγμα του Σατλέ, πάντοτε κοντά στο ιδεώδες της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας (και στον Δήμο) και στον Μαρξ (όλον τον Μαρξ) παρέμεινε πάντοτε πρώτιστα ιστορικό-πολιτικό. Η ιστορία γεννήθηκε στην Αρχαία Ελλάδα (Αθήνα) και ταυτίστηκε με την Δημοκρατία. Η συνένωση αυτή παραμένει-πρέπει οπωσδήποτε να παραμείνει- ζωντανή και ενεργή, κατά το δάσκαλο Σατλέ, αν θέλουμε να προχωρήσουμε προς μια δικαιότερη και πιο ελεύθερη κοινωνία.

 

2*. Δυστυχώς παρακολούθησa το Ιστορικό Σεμινάριό του μεθοδολογίας μόνο για έναν χρόνο, γιατί ο Σατλέ εγκατέλειψε τον μάταιο τούτο κόσμο, λόγω των σοβαρών προβλημάτων υγείας που είχε, όταν είχα αρχίσει να μπαίνω στα βαθύτερα της όλης σύλληψής του, παρακολουθώντας σχεδόν ανελλιπώς το  σεμινάριο μεθοδολογίας που έδινε στο σπίτι τους, λόγω των προβλημάτων υγείας, επί έναν χρόνο.   Κατά τον Σατλέ η φιλοσοφία ταυτίζεται με τη διδασκαλία. Δεν υπάρχει διαφορετικά φιλοσοφία. Για αυτό επέμεινε στους γιατρούς, για καλή μου τύχη, να τον αφήσουν να διδάξει έναν χρόνο (έτσι  μετά από την παρέμβαση του αγαπητού Γ. Καλεόδη (Καλιόρη), με δέχθηκε, και μάλιστα με χαρά, μετά από ένα τηλεφώνημά μου σε αυτόν, γιατί δεχόταν περιορισμένο αριθμό φοιτητών. Ο Σατλέ ήταν φίλος με τον άλλο καθηγητή μου τότε, τον O. Revaul d’ Allonnes,  και βέβαια με τον Λ. Γκολντμάν, για τον οποίο είχe γράψει και ένα μικρό κείμενο, το οποίο μου το έδωσε. Με αποκαλούσε δε ο φίλος ο γκολντμανικός (le goldmanien), γιατί τότε μελετούσα συστηματικά το έργο αυτού του μεγάλου κοινωνιολόγου της τέχνης και της κουλτούρας, προκειμένου να κατανοήσω το έργο του Σκλαβου, για το οποίο έκανα το  διδακτορικό μου.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.     Βλ.  Fr. Châtelet, Logos et praxis.  SEDES.

2.     Bλ. Συλλ. Logiques de la fragnentation, Επ.Υπ. J. - P. Mourey, Université de Saint Etienne.

3.     Βλ. Το ιστορικό έργο των Fr. Châtelet, G. Lapouge και  O. Revault d’ Allonnes, La Révolution sans modèle, Mouton.

4.     Βλ. Fr. Châtelet στο La Philosophie des professeur (Grasset) ενάντια στις νοηματικές

5.     ψευδαισθήσεις (les faux semblants) που παράγει και διαδίδει το σύστημα.

6.     Βλ. Fr. Châtelet, Questions – objections, Gallimard.

7.     Fr. Châtelet, Histoire des idéologies, Hachette.

8.     Βλ. Ν. Perin, «Fr. Châtelet, L’ éclat de la philosophie», Cahiers critiques de philosophie, 2009/2 (No 8), σσ. 51-58.

9.     Βλ. ib.  σημ. 1.