ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: H ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΗ ΕΩΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: H ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΗ ΕΩΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

 

…η διαλεκτική είναι κατά βάση μια σκέψη με περισσότερα κέντρα και περισσότερες εισόδους, και … έχει  ανάγκη από χρόνο για να τα εκμεταλλευτεί όλα.

                                                                                    M. Merleau-Ponty

                                                                                Les aventures de la dialectique, Idées/ Gallimard

 

Ξεπέρασμα της μορφής, κάθε κατεστημένης μορφής, σπάσιμο της φόρμας. Έκφραση και συγκεκριμενοποίηση της διαρκούς, της μόνιμης, της ολικής εναντίωσης (μου) στο σύστημα.

Προκηρύξεις, διακηρύξεις, μανιφέστα, τρακτ με συνθήματα κατά της χούντας κ.α., αφίσες στην μεταπολίτευση.

- Αποσπασματοποίηση των κειμένων – Αποσύνθεση του συστήματος, του Λόγου, του πολιτισμού. 

- Τέλος των βεβαιοτήτων. Η μόνη βεβαιότητα η ολική επανάσταση.

Αντιαλλοτριωτική πράξη – ιδεολογική κριτική.

- Αντιαλλοτριωτική πράξη – αντι-ιδεολογικές διαμεσολαβήσεις^1*.

Η δομική αντινομία της ιδεολογίας: θετική και αρνητική υπόσταση συγχρόνως. Αποσπάσματα μιας διαλεκτικής σύλληψης-θεωρητικοποίησης συνθετικής και ολικής.

 

Ι

Σημεία, σύμβολα, languages, rudiments της γενικής καταστροφής. Ο πολιτισμός ως καταστροφή κατά τον Μπένζαμιν, που  διαλύει παραδόσεις, σύμβολα, αναμνήσεις, σχέσεις, δεσμούς, κοινότητες, την τέχνη, την κουλτούρα, τη γλώσσα, τα πάντα. Ο καπιταλισμός αναδιοργανώνεται διαρκώς σε όλο και σε ποιο περιορισμένη, αυταρχική και κυριαρχική – απολυταρχική – ολιγαρχική βάση, δομή, καταργεί βάρβαρα το όποιο ζωτικό περιθώριο για τη γλώσσα, την τέχνη και την πολιτική. Η σχόλη δεν υφίσταται πλέον ολοσχερώς, όπως και η ελεύθερη – λίγο-πολύ – ενασχόληση με το πνεύμα και τον πολιτισμό.

Η γλώσσα μετασχηματίζεται και αυτή μέσα από αυτή τη διαδικασία προς μορφές χωρίς καμία σημασία (insignifiantes).

Η μόνη λύση που μένει πλέον είναι το rudiment, η καθαρή φράση, η μίνιμαλ ουσιαστική- συνθηματική σχεδόν – διατύπωση – διακήρυξη: Η αποσπασματική επιγραμματική, μονολεκτική, μορφή γραφής, κειμένου κ.α.

Η ανάγκη διασφάλισης ενός αναπαλλοτρίωτου – ακόμη και μη δυνάμενου να αλλοτριωθεί συνοπτικού, επιγραμματικού διακηρυκτικού-αποφαστικού λόγου-κειμένου-γλώσσα.

Η μακρόχρονη εμπειρία μου για την μοντέρνα τέχνη προς αυτό κατατείνει πλέον εγγενώς, εμμενώς, ενδογενώς, αυθόρμητα, διαισθητικά, αυτόνομα. Ποτέ, βέβαια καταφατικά, σύμφωνα με την καταφατική κουλτούρα, την οποία κριτικάριζε ο Μαρκούζε¹, ούτε και λογικο-θετικά και παραγωγικά, που κατάγγελνε ο Αντόρνο ως μορφή της κυρίαρχης λογικής, της κυριάρχησης γενικότερα στην Γερμανική πολεμική².

 

Η αλλοτρίωση αποσπασματοποιεί τα πάντα: το λόγο, την έκφραση, τη σκέψη, τη γλώσσα μέχρι τη φράση, ακόμη και τη λέξη. Οπότε δεν μένει τίποτα άλλο από την αφοριστική φράση και την φράση – Σύνθημα: Διαρκής άρνηση, καταγγελία, κριτική, αντίσταση, αυτονόμηση και αυτόνομη- αυτάρκης ύπαρξη μέχρι την ανατροπή, την κατάργηση του συστήματος.

 

Αποσπασματική διατύπωση θέσεων, θεμάτων και που συνδέονται με ευρύτερες και συστηματικότερες διερευνήσεις, θεωρητικοποιήσεις, θεματικές κ.α. Τα αποσπάσματα ή οι αποσπασματικές αυτές διατυπώσεις δίνουν το στίγμα της έρευνας σε μια  δεδομένη χρονική στιγμή, δείχνουν τάσεις προς τις οποίες μπορεί να κατευθυνθεί η έρευνα και συγχρόνως μπροστά στην ένταση της όλης αναγκαίας προσπάθειας οδηγούν στη συνειδητοποίηση της συστηματικοποίησης  και της εντατικοποίησης των ερευνών. Και μάλιστα σήμερα μπροστά στο μέγεθος της αποσύνθεσης που έχει προκαλέσει η μεταπαγκοσμιοποίηση, κοινωνική, ιδεολογική, πολιτισμική κ.τ.λ., αρχικά τουλάχιστον μια πρώτη προσπάθεια βαθύτερης κατανόησης του  σύγχρονου πολύπλοκου κοινωνικού γίγνεσθαι, μόνο αποσπασματικά μπορεί να δοθεί, με βάση και αναφορά πάντοτε την ιστορική εμπειρία του κινήματος, των κειμένων της κριτικής θεωρίας κ.τ.λ. Συγχρόνως η αρχική – αναγκαστική, αλλά ουσιαστική - αφοριστική διατύπωση ωθεί σε πάρα πέρα διερεύνηση, εμβάθυνση και κυρίως σε πράξη, κοινωνική και θεωρητική, με στόχο την καλύτερη και βαθύτερη κατανόηση των σύγχρονων άκρως φετιχιστικών καταστάσεων και διαδικασιών, και που ως τέτοιες αποκρύβουν έντεχνα το βαθύτερο αντικοινωνικό – αντιδραστικό περιεχόμενό τους.

 

Γραφή αποσπασματική, υπαινικτική (allusive) σε παράταξη. Οι υπαινικτικές αναφορές συγκροτούν ένα σύνολο υποθέσεων και θεωρητικοποιήσεων  πάντοτε αποσπασματικών, ώστε ν’αποφεύγεται το σύστημα και συγχρόνως σε παράταξη, ώστε να αποφεύγεται ο φορμαλισμός και η ορθολογικοποίηση της σκέψης. Έτσι μπορεί να δημιουργείται μια ανοιχτή διαλεκτική προβληματική, σύγχρονη και δεχόμενη αλλαγές και τροποποιήσεις συνεχώς, με βάση την εξέλιξη της συγκεκριμένης θεματικής. Πρόκειται για γραφή περισσότερο διαισθητική, και κατά τούτο ανοιχτή και δημιουργική, χωρίς να παραβλέπει την αναγκαία και επιβαλλόμενη επιστημονικότητα. Σε διαρκή θεωρητικό μετασχηματισμό, συμπλήρωση, διαδικασία ολοκλήρωσης.

Με άλλα λόγια, στην ολοκλήρωση, αυστηρά μιλώντας, δεν φθάνει ποτέ. Ούτε εξάλλου μπορεί από τη φύση της να φθάσει στην όποια ολοκλήρωση,  αλλά και αντίθετα η  νέα και σημαντική ιδιομορφία της είναι ότι δομικά είναι αδύνατο. Και ακόμη περισσότερο: Είναι πρακτικά αδύνατο να φθάσει σε μια ολική, κλειστή, οριστική ολοκλήρωση. Τότε θα έκανε κάποιο σύστημα, το οποίο από τη φύση του θα ήταν κλειστό, φορμαλιστικό, ακόμη και  ολοκληρωτικό, και σε κάθε περίπτωση πνευματικά και ιδεολογικά νεκρό, αποστεωμένο. Η διαρκής δημιουργικότητα σε επίπεδο θεωρίας, εννοιολόγησης κ.α. δημιουργεί, αντίθετα, τις προϋποθέσεις  μίας αυτόνομης, ακόμη και αυτοθεσμιζόμενης συνεχώς διαλεκτικής σκέψης και θεωρητικοποίησης, αυτοτροφοδοτούμενης  αυτοαναδυόμενης και στραμμένης πάντοτε προς την αναζήτηση του διαρκώς άλλου, αυτή που ξεφεύγει από την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση και την ορθολογικοποίηση. Οι επιστημονικές και επιστημολογικές επαναστάσεις των αρχών του ΧΧου αι., σε συνδυασμό και με τις σε μεγάλο βαθμό αλληλένδετες αισθητικές και καλλιτεχνικές,  άνοιξαν το δρόμο για τη διαρκή ανοιχτή, ακόμη και χωρίς τέλος, μοντέρνα – μοντερνιστική θεωρητική και αισθητική αναζήτηση: Το θέσιμο της αισθητικής στο επίκεντρο της νέας και μοντέρνας έκτοτε επιστημονικής και κοινωνικής πρακτικής. Νέες ανακαλύψεις συνεχώς, νέες μορφοποιήσεις σε παράταξη, φαινομενικά αποσπασματικές, ακόμη και ασύνδετες μεταξύ τους, δημιούργησαν την ιστορική και νεώτερη μοντέρνα τέχνη, πάντοτε ελεύθερη, πνευματική, απελευθερωτική. Την ίδια επανάσταση πρέπει να συνεχίσουμε, να διευρύνουμε, να ανανεώσουμε, να εμπλουτίσουμε, με βάση και αναφορά το απόσπασμα  - το πρωτοπόρο ακριβέστερα αισθητικό απόσπασμα, με στόχο την ανασυγκρότηση και επικαιροποίηση με σύγχρονους όρους του μοντέρνου σχεδίου, εννοείται με αναφορά πάντοτε τις ιστορικές και νεώτερες πρωτοπορείες και το παραδειγματικό έργο τους. Αποσπασματικά λοιπόν, κριτικά, μετακριτικά, αισθητικά, μετααισθητικά χωρίς τέλος...

Οι επιστημονικές και επιστημολογικές επαναστάσεις, σε συνδυασμό και ως ένα σημαντικό βαθμό σε αλληλόδραση με τις αισθητικές επαναστάσεις ουσιαστικά ήταν το δεύτερο κύμα που συμπλήρωσε, επανένωσε, ανασυγκρότησε, διεύρυνε και στο γενικότερο πολιτισμικό πεδίο την ιστορική επανάσταση του νεαρού Μαρξ του 1842-44.

Η θεωρία της αλλοτρίωσης του νεαρού Μαρξ ως βάση της κοινωνικής επανάστασης, με την πρωτοπόρα πρακτική των νέων επιστημονικών, φιλοσοφικών και αισθητικών ρευμάτων, όπως έδειξε η Σχολή της Φρανκφούρτης λίγα χρόνια αργότερα, αναβαθμίζεται, ανασυγκροτείται, γενικεύεται. Μέσα στις συνθήκες της ολικής τεϋλορικής-φορντικής αλλοτρίωσης του μονοπωλιακού πλέον καπιταλισμού, που δημιούργησε τις προϋποθέσεις μιας νέας εξίσου ολικής κοινωνικής και αισθητικής επανάστασης, απελευθερώθηκε περισσότερο διαισθητικά- η διαίσθηση στην προκειμένη περίπτωση θεωρημένη ως σύνθετη, προχωρημένη ψυχοπνευματική και ψυχοδιανοητική κατάσταση, ως απόρροια της νέας και χωρίς όριο δημιουργικότητας που έφεραν οι επιστημονικές, επιστημολογικές, θεωρητικές, αισθητικές επαναστάσεις  - η σκέψη και η πράξη αυτοαμύνθηκαν, χειραφετήθηκαν δημιουργικά και το μόνο που τις απασχόλησε ήταν η απελευθέρωση από κάθε μηχανιστική, κλειστή, τυπική, φορμαλιστική, παραδοσιακή κ.α. αντίληψη, σκέψη, θεώρηση, αισθητική. Η απελευθερωμένη δημιουργικότητα, κοινωνική και αισθητική, χωρίς πολύ αυστηρές συνδέσεις, μεταξύ αυτών των δύο, εκτός ίσως από την περίπτωση της επαναστατικής Ρωσίας, ανέδειξε τη δυνατότητα αποδέσμευσης από το σύστημα, μέσω της σύλληψης και δημιουργίας διαρκώς αποσπασμάτων, αποσπασματικών έργων τέχνης, πολύ συχνά με συνθέσεις μορφικών-αισθητικών αποσπασμάτων σε παράταξη. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τη μεγάλη μοντέρνα αισθητική επανάσταση, με επίκεντρο τα αποσπάσματα, τα οποία πολλές φορές λειτουργούσαν αυτοτελώς, ακόμη και προσλαμβάνοντας μορφές ολότητας.

Μοντέρνα λοιπόν επανάσταση για την απελευθερωμένη από κάθε συνθήκη αποσπάσματος, η οποία δημιουργεί μια νέα θεωρητική – ιστορική ολότητα, με αναφορές την επαναστατική σύλληψη της συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας του Μαρξ του 1844, ως άρνηση της ολικής αλλοτρίωσης, και την επαναστατική πρωτοπορία των αρχών του 20ου αι., την επαναστατική σύλληψη της μοντέρνας δημιουργικότητας ως προϋπόθεση ξεπεράσματος της νέας αλλοτρίωσης που έφερε ο μονοπωλιακός καπιταλισμός. Αποσπάσματα επαναστατικής σκέψης  του Μαρξ, του 1844³, που ίσως και ο ίδιος δεν είχε καταλάβει την ιστορική αξία τους, και για αυτό άφησε ευτυχώς το corpus του σε μορφή Σημειώσεων, διότι, αν υπό την επήρεια του Χεγκελιανού συστημισμού  προσπαθούσε να τις συγκροτήσει σε πλήρες κείμενο, ίσως να κατέστρεψε το επαναστατικό και ριζοσπαστικό καινοτόμο πνεύμα τους. Αποσπάσματα σκέψης και πρωτοπόρας τέχνης από την Πρωτοπορία των αρχών του ΧΧου αι., που παρά τα ρεύματα που δημιουργούσε αδιάκοπα, συνεχώς, λόγω των συνεχών κοινωνικών, ιδεολογικών και άλλων αλλαγών, δεν δημιούργησε σύστημα. Και μάλιστα εξετάζοντας τα ρεύματα αυτά της πρωτοπορίας εκ των υστέρων κριτικά, φαίνεται εύκολη η βαθειά αντισυστημική σύλληψή τους, καθόσον η επαναστατική δημιουργικότητα ωθούσε την πρωτοπορία διαρκώς σε νέες – και πάντοτε – αποσπασματικές πραγματοποιήσεις.

Αποσπασματική μοντέρνα τέχνη, λοιπόν, αποσπασματική κριτική – επαναστατική θεωρία, με βάση την ιστορική πείρα και τη γνώση των κατακτήσεων των πρωτοποριών από το 1844 και εδώ.

Ο κόσμος συνεχώς αλλάζει. Κανένα σύστημα δεν θα μπορέσει να δημιουργηθεί πλέον. Μόνο το απελευθερωτικό απόσπασμα θα δώσει διεξόδους για την επαναστατική πράξη με σύγχρονους και ακηδεμόνευτους όρους.

 

ΙΙ

-             Κριτική και αποδέσμευση από κάθε γραμμική – οπτιμιστική αντίληψη της ιστορίας.

-             Κριτική της προόδου, της τρέχουσας ιδέας της προόδου και της ανάπτυξης.

-             Μόνιμη κριτική θεώρηση και στάση απέναντι σε κάθε κατεστημένη αντίληψη, κατάσταση, θεσμό, βεβαιότητα κ.α.

Σε κάθε παραδοσιακή αντίληψη.

-             Διαλεκτική της ιδιαιτερότητας⁴  (particularité)

-             Μόνο η διαλεκτική μπορεί να σώσει τη σκέψη και την πράξη απέναντι στην κυρίαρχη καταπιεστική καθολικότητα (universalité) και τη σύμφυτη ορθολογικότητα, που στην ουσία έχει γίνει ψευτοορθολογικότητα. Ή στην καλύτερη περίπτωση την τυπική (formelle) καθολικότητα και ορθολογικότητα, κενές από κάθε ουσιαστικό περιεχόμενο, από κάθε κοινωνικό λόγο ύπαρξης. Από την άλλη, ο σύγχρονος ποζιτιβισμός και μεταμοντερνισμός αντιβαίνουν σε κάθε ιδέα καθολικότητας (universalité), στην Αναγεννησιακή καθολικότητα ειδικότερα και σε κάθε έννοια Λόγου, και ειδικότερα του ιστορικού ορθού Λόγου. Οπότε απέναντι σε αυτή την άκρως καταπιεστική, φετιχιστική και αλλοτριωτική κατάσταση η κριτική θεωρία αντιτείνει την κριτική, την αυτονομία, την αντίσταση, ακόμη και την άρνηση των ατόμων, αλλά κυρίως των συνειδητοποιημένων νέων συλλογικοτήτων, καθόσον ο καπιταλισμός της οργάνωσης (νεοκαπιταλισμός) έχει ενσωματώσει το προλεταριάτο.

Προς την ανάδειξη και συγκρότηση νέων υποκειμένων, νέων συλλογικοτήτων, νέων κινημάτων.

 

ΙΙΙ

Η ιδέα, η έννοια, η μορφή ως ένωση των άκρων αντιθέσεων.

- Ξεπεσμένος κόσμος, μοντέρνα τέχνη.

- Ξεπεσμένος κόσμος – επαναστατικό προλεταριάτο.

- Ξεπεσμένος αστικός κόσμος – μονοπωλιακός καπιταλισμός και η υποκειμενικότητα σε διαδικασία αυτοπροσδιορισμού, χειραφέτησης και αυτονόμησης στον κοινωνικό αλλά και στο πολιτισμικό επίπεδο.

 

IV

Κριτική θεωρία: Προς μια νέα σύνθετη διαλεκτική ατόμου – κοινωνίας, του συνειδητοποιημένου ατόμου της γενικευμένης καταστροφής, που επέφερε ο μονοπωλιακός και στη συνέχεια ο ύστερος καπιταλισμός. Και εννοείται της ακόμη μεγαλύτερης, της ολικής ίσως καταστροφής που επέφερε ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός με τις δομικές πλέον κρίσεις του. Η αναγκαία και επιβαλλόμενη συνειδητοποίηση των ατόμων μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτερες κοινωνικές συνειδητοποιήσεις, οι οποίες διαφορετικά, συμφωνα πάντοτε με την κριτική θεωρία, είναι αδύνατες. Απέναντι στον άνθρωπο-μάζα του αναπτυγμένου καπιταλισμού και τον άνθρωπο – τίποτα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η κριτική θεωρία αντιπαραβάλλει το συνειδητοποιημένο άτομο, τον άνθρωπο πλέον μέσα από την καλλιέργειά του, την επαφή του με την κοινωνική και καλλιτεχνική πρωτοπορεία, τη συστηματική εργασία της αυτοσυνειδητοποίησής του. Χωρίς συνείδηση δεν υπάρχει άνθρωπος. Και συνείδηση αποκτάται μόνο μέσα από την κοινωνική πράξη, με την έννοια του Λεφέβρ. Τη συνειδητή θα προσθέσουμε εμείς πράξη, με προεξάρχουσα τη διάσταση της ιδεολογικής κριτικής, που συγχρόνως είναι και η ελάχιστη προϋπόθεση για την ιστορικά επιβαλλόμενη αυτή συνειδητοποίηση. Την ανάγκη συνειδητοποίησης με σύγχρονους όρους του νεο-ανθρωπιστικού-σοσιαλιστικού προτάγματος. Της ιδέας της καθολικής απελευθέρωσης.

Προς τούτο γενικευμένη επιβάλλεται η γενικευμένη Μεγάλη άρνηση, σύγχρονη, κριτική, ανατρεπτική, ατομική και συλλογική.

 

V

Κριτική θεωρία^2*: Από την αδύνατη κοινωνική διαλεκτική στη γενικευμένη αφύπνιση της ατομικότητας-υποκειμενικότητας. Στην καθολική στράτευση του υποκειμένου υπό την οπτική πάντοτε της αναγκαίας και επιβαλλόμενης Απελευθέρωσης.

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός μοιάζει, είναι δε ακόμη και προέκταση του τεϋλορικού-φορντικού εργοστασίου, στο οποίο ο κάθε ένας έχει μόνο συγκεκριμένους εκτελεστικούς ρόλους και καθήκοντα, επαναληπτικής, αγχωτικής, ανιαρής και απόλυτα μη δημιουργικής εργασίας. Ο άνθρωπος  έχει αποξενωθεί πλήρως από το προϊόν της εργασίας του, από την παραγωγική εργασία, η οποία είναι όλο και περισσότερο καταναγκαστική. Το μοντέλο αυτό της ατομικής, συλλογικής και γενικότερα κοινωνικής κυριάρχησης είναι το ίδιο και στην εκπαίδευση, την οικογένεια, την κουλτούρα, τη διασκέδαση, η οποία απλά υποβοηθά την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Παντού τεϋλορικο-φορντικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο επαναπροσδιορισμός του ατόμου με όρους χειραφέτησης – αυτονόμησης αναγκαστικά θα οδηγηθεί και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης ολικής ανασυγκρότησης της όλης παραγωγικής διαδικασίας με όρους ανθρωπισμού και κοινωνικού ελέγχου.

Έτσι θα μπορέσει να ανασυγκροτηθεί.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*.  Για το κρίσιμης σημασίας αυτό θέμα, βλ. το κείμενό μας, «Αντι-ιδεολογικές διαμεσολαβήσεις» στο Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι., στο οποίο δείξαμε μετά από μια επισταμένη, συστηματική, εντατική έρευνα για τα θέματα της ιδεολογίας και της ιδεολογικής κριτικής ότι υπάρχει μια άλλη διέξοδος, μια άλλη κατεύθυνση ώστε ν’απελευθερωθεί η κριτική και η αντι-αλλοτριωτική εξ ορισμού σκέψη από το σύστημα, τον διάχυτο ποζιτιβισμό και εμπειρικό, από μηχανικιστικές και απλουστευτικές αντιλήψεις. Στη συνέχεια η  έρευνά μας, με βάση και αναφορά αυτό το κείμενο, μας οδήγησε  στη θεωρητικοποίηση της μετακριτικής, της μεταφιλοσοφίας και της μετα-αισθητικής, ως η νέα ολική θεωρητικοποίηση στην εποχή της σύνθετης – και συγχρόνως – βαθύτατα αντινομικής, αλλά όχι λιγότερο συστημίζουσας αν όχι συστημικής, παγκοσμιοποίησης. Η νεώτερη κρίση και οι επιπτώσεις της σε όλα τα επίπεδα, που είναι δομική κρίση και της παγκοσμιοποίησης, του παγκοσμιοποιημένου δηλαδή καπιταλισμού, με τις ασύλληπτες κοινωνικές, ιδεολογικές, πνευματικές, πολιτισμικές και άλλες επιπτώσεις της, επιβεβαιώνει την όλη σύλληψή μας προς την κατεύθυνση πάντοτε της γενίκευσης της καθορισμένης άρνησης σε όλα τα επίπεδα, καθορισμένη άρνηση που σήμερα δεν μπορεί παρά να είναι δομικά αντι-αλλοτριωτική και συνάμα  αντι-ιδεολογική, αν θέλει να εισφέρει θετικά στην κοινωνία, μέσα από τη σύλληψη και πραγματοποίηση της αντίστοιχης απελευθερωτικής πράξης, η οποία δεν μπορεί παρά να θέσει ένα οριστικό τέλος σε κάθε κυρίαρχη ιδεολογία, ιδεολογικό μηχανισμό, ιδεολογική αυταπάτη και φενακισμό. Η πράξη έτσι ή θα είναι δομικά  αντι-αλλοτριωτική και αντι-ιδεολογική ή δεν θα είναι απελευθερωτική. Βλ. και τα βιβλία μας, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη), Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός) και αυτόθι. Το ζητούμενο, υπ’αυτή την οπτική, είναι και παραμένει η ύπαρξη και η διατήρηση σε μακροπρόθεσμη βάση, και ακόμη καλύτερα μόνιμα της διαδικασίας στοχασμού και αναστοχασμού με αντι-αλλοτριωτική, αντι-ιδεολογική (ή τουλάχιστον ιδεολογική κριτική) διάσταση, ως μια δομικά δημιουργική με στόχο την έκφραση της εμμενούς δυναμικής ξεπεράσματος της υπάρχουσας ολοκληρωτικής κοινωνίας.

 

2*. Μερικές μεγάλες έρευνες της Σχολής της Φρανκφούρτης

- Αυταρχική οικογένεια

- Βιομηχανία της κουλτούρας

- Αυταρχική προσωπικότητα

- Διαλεκτική του Λόγου

- Γερμανική πολεμική

- Κοινωνιολογία της τέχνης

- Κοινωνιολογία

 κ.α.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.                           Βλ. H. Marcuse, Culture et société, Minuit,  κεφ. «Le caractere “affirmatif”  de la culture», Minuit, σσ. 103-148 και «Remarques á propos d’une rédéfinition de la culture», ib. 311-333.

2.                           Εκδ. La Difference.

3.                           Βλ. Κ. Μαρξ, Χειρόγραφα, Δ. Βιβλιοθήκη.

4.                           Βλ. P. Zima, L’école de Francfort, éd. Universitaires.