ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΡΝΟ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ  

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΡΝΟ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

 

 Ι. Δύο βασικές έννοιες-καταστάσεις-υποστάσεις σύμφωνα με την ορολογία του Πλωτίνου, χαρακτηρίζουν τη νεωτερική, για την εποχή του, φιλοσοφική θεώρηση-σύλληψή του, στην εμμενή πορεία της φιλοσοφίας προς την πιο προχωρημένη στον αρχαίο κόσμο εκδοχή της πνευματικότητας, στοχαστικότητας. Το εν και η ενόραση. Με βάση και με επίκεντρο αυτές η φιλοσοφία και γενικότερα η σκέψη, παίρνοντας αισθητή απόσταση από το τότε πραγματικό, αλλά και γενικότερα, τον κόσμο, κάνει μια ιστορική καμπή προς την αυτονόμηση ως τέτοια, δηλαδή ως φιλοσοφία, και επικεντρώνει πλέον το ενδιαφέρον της στην στοχαζόμενη ακόμη και αυτοστοχαζόμενη νέα αυτή κατάσταση.

O πυρήνας της πλωτινικής φιλοσοφίας, είναι το απόλυτα υπερβατικό Εν-Αγαθό, αιτία προέλευσης, απαρχή και σκοπός όλων των υπόλοιπων υποστάσεων και όντων που μετέχουν σε αυτές. Η σύλληψη αυτή του Πλωτίνου, αποτέλεσμα-απόσταγμα του διαλόγου του  με πολλούς φιλόσοφους και διανοούμενους της αρχαιότητας, σύγχρονους και προθύστερούς του, με τις μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του, αλλά και της αρχαιότητας γενικότερα χωρίς ν’ακολουθεί την ιστορική σειρά της εμφάνισής τους, κ.α. κατορθώνει κυρίως μια σύνθεση μεταξύ πλατωνισμού και αριστοτελισμού, δίνοντας βέβαια μια μεγαλύτερη σημασία στον Πλάτωνα-πλατωνισμό, σύνθεση βέβαια αρκετά αυτονομημένη, και κατά πολλούς ειδικούς εντελώς αυτόνομη από όλη την προηγούμενη φιλοσοφία.

Η πλωτινική ψυχή είναι μια διαρκώς μεταβαλλόμενη συγκροτησιακή - διαμορφωτική δύναμη, ποιητική αιτία του αισθητικού κόσμου που κοσμεί και διοικεί όλο το Σύμπαν, σύμφωνα με το αιώνιο νοητικό πρότυπο του Νου.

Η προβληματική του Πλωτίνου ξεκινά από τον Πλάτωνα, και με βάση αυτόν και τον Αριστοτέλη σχετικά με τη φύση της σκέψης, της διάνοιας, αλλά και σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί πέραν από τη διάνοια (το νου), δηλαδή το Ένα (Εν), πηγαίνει πολύ πέραν από αυτούς.

Ο άνθρωπος ξεκινώντας από τον αισθητό κόσμο, πρέπει μέσω της ενδοσκόπησης να ανέλθει στην Ψυχή, στη σκέψη, και από τη σκέψη-διάνοια στο ένα και έτσι να εκπληρώσει εξ ορισμού μια μυστική ένωση με τον θεό, σύμφωνα με το δάνειο-επίδραση του Πλωτίνου από τα μυστικιστικά ρεύματα που είχαν διαδοθεί κυρίως μετά τον Αριστοτέλη, και ίσως ως αντίδραση στον ορθολογισμό του. Αλλά ο θεός αυτός στον Πλωτίνο  είναι πολύ διαφορετικός από τους θεούς των θεολόγων και των θεολογούντων. Είναι μια μυστηριακή ενωποιητική-ρυθμιστική, υπερβατική υπόσταση που κατά κάποιο τρόπο καλύπτει τα κενά της φιλοσοφίας και δίνει λύσεις στις αδυναμίες τότε ξεπεράσματος των αντινομιών της (ή και των αδυναμιών της), ιστορικού πάντοτε χαρακτήρα. Έτσι ο Πλωτίνος εισάγει την  υποστασιοποίηση του Ενός και συγχρόνως αναδεικνύει σε κεντρική την Αισθητική: Ωραίο, ωραιότητα (συμμετρία, πυθαγορισμός κ.α.).

Άλλα βασικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Πλωτίνου:

- Η κίνηση είναι το απόλυτο ως ενότητα των δύο αντιθέτων, του χρόνου και του χώρου.

- Η μόνη αληθινή αφήγηση είναι η κίνηση του πνεύματος, τίποτε άλλο.

- Το απόλυτο είναι η άρνηση της άρνησης.

Η λύση που υπάρχει είναι μόνον από τη σκοπιά, την οπτική του επαναστατικού ανθρωπισμού. Επιβάλλεται  δηλαδή με κάθε τρόπο, παρά τις δυσχερείς κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησε ο ύστερος καπιταλισμός, η αναζήτηση με κάθε τρόπο ενός νέου Aufhebung^1*, ξεπεράσματος δια της κατάργησης του συστήματος.

ΙΙ.   Από την κυριάρχηση στην απελευθέρωση

Η απόλυτη ανάγκη ξεπεράσματος, διάλυσης της κυριάρχησης σε όλες τις μορφές της. Η ανάγκη κατάργησης της αρχής της κυριάρχησης¹ (principe de la domination) και αντικατάστασή της από την αρχή της αυτονομίας και του αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου.

ΙΙΙ.  Το θέμα της μορφής, των μορφών, της διαδοχής των μορφών. Ιστορικότητα και προτεραιότητα των μορφών. Το περιεχόμενο αλήθειας των μορφών. Άρα ο διάλογος θα γίνεται δια μέσω των μορφών, για τη σύλληψη (εμμενή) κατανόηση των μορφών, της ερμηνείας τους κ.τ.λ., αλλά και της βαθειάς ουσιαστικής επικοινωνίας με αυτές. Τα γενικότερα θέματα της αρνητικής αισθητικής του μοντερνισμού (ή της μοντέρνας τέχνης). Επιτακτική ανάγκη για συστηματική προσέγγιση, αλλά κυρίως για αντισυστημική θεωρητικοποίηση, ως πράξη συνειδητής άρνησης, αντίστασης, αλλά κυρίως ως  συνειδητή πράξη αναζήτησης του ξεπεράσματος του ολικά αλλοτριωμένου και αλλοτριωτικού συστήματος. Αισθητοκαλλιτεχνική, πολιτική, ιδεολογική και κοινωνική πρωτοπορία.

Οι θετικές επιπτώσεις σε επίπεδο σκέψης, θεωρίας, θεώρησης του κόσμου από την πρωτοπόρα καλλιτεχνική πράξη, από τη μοντέρνα-μοντερνιστική γενικευμένη, συστηματική πρακτική των πρωτοποριών: Η ριζική αλλαγή των  όρων της προβληματικής, η εισαγωγή άμεσα ή έμμεσα δυναμικών και ανοιχτών μοντέλων, η ανάδειξη της ανάγκης για αυτόνομο και αυτοθεσμιζόμενο αυτοπροσδιορισμό.

Από την άποψη αυτή έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη νεώτερη κριτική θεωρία:

- Η ιστορική εισφορά του Μαρξ στην κριτική προσέγγιση της αλλοτρίωσης και της ιδεολογίας (ιδεολογική αναστροφή ή αντιστροφή), ως βάση της μοντέρνας αισθητικής.

- Η ιστορική τομή από τον Λωτρεαμόν (αναστροφή).

- Η ιστορική τομή από τους Μάλεβιτς και Μαγιακόφσκι.

- Η (μετα)κριτική θεωρητικοποίηση της αλλοτρίωσης μεσα από τις μορφές της μοντέρνας τέχνης από τον Αντόρνο, στη συνέχεια του νεαρού Λούκατς.

- Η εισφορά της μοντέρνας τέχνης στη νεώτερη σύλληψη του ανθρώπινου και κοινωνικού γίγνεσθαι, στη βαθύτερη συνειδητοποίηση του ανθρώπου, στη σύλληψη και διαμόρφωση του νεοανθρωπιστικού προτάγματος με όρους Φρόμ και Μαρκούζε.

- Το μέγα θέμα της ιδεολογικής αναστροφής ή αντιστροφής και η εισφορά, η αντίδραση, η πρακτική της μοντέρνας τέχνης (Γκ. Ντεμπόρ – Ρ. Βανεγκέμ).

- Μορφή: γνώση, ιδεολογία, επικοινωνία, συνειδητοποίηση.

- Η νεοανθρωπιστική προβληματική μέσω της μοντέρνας τέχνης.

 - Το νέο επαναστατικό ανθρωπιστικό πρόταγμα.

IV.   Το γενικότερο πνεύμα αμφισβήτησης, άρνησης, κριτικής των καλλιτεχνικών πρωτοποριών. Παρά         τη δομική απαισιοδοξία τους, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις μιας ενιαίας, λίγο-πολύ, θετικής-αισιόδοξης προοπτικής.

Ενός κλίματος (δεκαετία 1960-20), που η δυνατότητα ριζικής αλλαγής είχε γίνει ευρύτερη συνείδηση, πιστευτή, ορατή (crédible και  visible).

- Προς τη μετα-αισθητική της μοντέρνας τέχνης στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης.

- Μορφολογική-μορφική ανάλυση. Προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης και της μοντέρνας γλυπτικής, ειδικότερα.

- Ο μοντερνισμός στη γλυπτική.

- Το πρόβλημα του υλικού, matériau γενικά στη μοντέρνα τέχνη, στη μοντέρνα γλυπτική ειδικότερα.

V. Η μορφική ανάλυση είναι και αισθητική. Ο κεντρικός πλέον χαρακτήρας που έχει από τον ύστερο Αντόρνο και εντεύθεν το μικροδομικό μοντέλο² για τη σύλληψη, προσέγγιση και θεωρητικοποίηση με ένα συνθετικό – κριτικό –  πάντοτε τρόπο των εμμενών τάσεων του συστήματος αλλά και της μοντέρνας τέχνης προς την πλήρη αποσπασματικότητα. Προς μια γενικευμένη κομματιαστική – αποσυνθετική (éclatée) κατάσταση, η οποία είναι αναγκαίο να ανασυγκροτηθεί, ν’αναδομηθεί συνθετικά – κριτικά, υπό την οπτική πάντοτε του αναγκαίου και επιβαλλόμενου ξεπεράσματος: της απελευθέρωσης.

Εσωτερική και εξωτερική προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης, της γέννεσης, της εξέλιξής της κ.τ.λ., με βάση το εν και την πλωτινική ή την πλωτινικής έμπνευσης  στοχαστικότητα. Με βάση τον αριστερό χεγκελομαρξισμό που συνειδητοποιεί την ιστορική σημασία της ενιαίας σύλληψης της κίνησης της κοινωνίας, με βάση πάντοτε την ιδέα του ενός, δηλαδή την ενιαία σύλληψη –θεώρηση των πάντων από τον Πλωτίνο στην κίνησή τους, στη συνέχεια του Ηράκλειτου, προέχει πλέον εφεξής η ενιαία δυναμική σύλληψη της  τέχνης με την κοινωνία στο γίγνεσθαί της και στις διαλεκτικές-ιστορικές αλληλοεπιδράσεις τους, όσο και αν το σύστημα παράγει εμμενώς και επιβάλλει συνεχώς την αποσπασματικότητα, σε τέτοιο βαθμό που  μια  μη συνειδητή θεώρηση να μην μπορεί να συλλάβει τη βαθύτερη ενότητα του σύγχρονου είναι και γίγνεσθαι προς την ανατροπή. Το ελάχιστο είναι το όλον λέει ο Αντόρνο. Δεν χάνεται η ολότητα ποτέ, που τόσο είχε συλληφθεί η αξία της από το νεαρό Λούκατς, σε τέτοιο βαθμό που να την θεωρεί ως συνθήκη sine que non κάθε συνειδητής απελευθερωτικής στάσης. Η εμφαίνουσα αποσπασματικότητα, για να  χρησιμοποιήσουμε ένα ιδεολογισμό, κρύβει τη βαθύτερη ενότητα του είναι-γίγνεσθαι.

Συγχρόνως δεν θα πρέπει η σκέψη να χάσει από τον ορίζοντα της τη δυνατότητα που κρύβει η εμμενής διαδικασία - πολύ συχνά μάλιστα άγρια – για αποσπασματοποίηση, αν συνειδητοποιηθεί από την πρωτοπορία για το ξεπέρασμα αυτής της ολικά αλλοτριωτικής κατάστασης. Ένα λοιπόν, πλωτινικής έμπνευσης, δυναμικό και υπερβαίνων την αλλοτρίωση δια της πράξης, της ιστορικοκοινωνικής και αισθητικής πράξης.

Το ζητούμενο είναι πως την εκτεταμένη, τη συστηματική μορφική-μορφολογική προσέγγισή μας της μοντέρνας τέχνης θα τη μετατρέψουμε, θα την αναβαθμίσουμε σε αισθητική. Η προσέγγιση μας αυτή είναι συγχρόνως και προϋπόθεση της αισθητικής ανάλυσης. Η μορφική – μορφολογική ανάλυση δεν είναι και αισθητική, ούτε είναι αρκετή για να φθάσουμε σε αυτήν. Μόνο στον ύστερο Αντόρνο (Berg³) υπάρχει αυτή η θέση, χωρίς να επαναλαμβάνεται στην Αισθητική θεωρία⁴.

O εσωτερικός- εσωτερικευμένος διάλογος με τους καλλιτέχνες και το έργο τους.

Η ειδική σημασία, η εισφορά της ριζοσπαστικής μοντέρνας τέχνης.

Ο κεντρικός χαρακτήρας της μπενζαμιν-αντορνικής θεωρητικοποίησης περί Μοντερνισμού - Μοντέρνας τέχνης. Το μοντέρνο σχέδιο κατά τον Χάμπερμας, η μοντερνιστική τέχνη κατά τον Greenberg. Adorno  και Greenberg.

Η θεωρητικοποίηση περί μοντερνιτέ του Η. Lefebvre.

Ο τραγικός μοντερνισμός κατά τους Γκολντμάν - Λεφέβρ, στη συνέχεια του νεαρού Λούκατς.

VΙ.   Το νέο μοντέρνο σχέδιο στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης.

Λεπτομερής και συστηματική μορφική-μορφολογική ανάλυση της μοντέρνας τέχνης, λεπτολόγα (fine⁵).  Ακόμη λείπει ένας σημαντικός αριθμός προκαταρκτικών ερευνών και κειμένων. Παρόλα αυτά σήμερα για εμάς, με βάση και τη μακρόχρονη διδακτική εμπειρία μας, ο στόχος αυτός είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί. Δεν θα πρόκειται για μια αισθητική γενικά, αλλά της μοντέρνας τέχνης: Ζωγραφικής, γλυπτικής κ.α.

Ο μετασχηματισμός του μορφικού - μορφολογικού - σε αισθητικό (κοινωνικό-ιστορικό) με ενιαίο τρόπο δεν είναι ούτε εύκολος, ούτε προφανής ως διαδικασία, ενώ πάντοτε συνυπάρχουν. Είναι όμως απόλυτα αναγκαίος, για να μπορέσουμε να πούμε ότι έχουμε αισθητική θεωρία. Γενικότερα δε ισχύει η θέση ότι η μορφολογική ανάλυση ως τέτοια ελάχιστη σημασία έχει για την αισθητική, αν και απόλυτα αναγκαία, η πρώτη βαθμίδα.

Η "μετάφραση" αυτή του μορφικού σε αισθητική (με βάση πάντοτε την κριτική θεωρία της αλλοτρίωσης) ως μια εξ ορισμού αντιαλλοτριωτική οντότητα-υπόσταση, είναι η προϋπόθεση sine qua non για την αισθητική. Το μορφικό έτσι χάνεται, διαχέεται, αποκωδικοποιείται μέσα στο αισθητικό. Ισχύει όμως, κατά τον Αντόρνο του Berg⁵ και το αντίστροφο. Μόνο στο βαθμό που το αισθητικό διαλύεται μέσα στο μορφικό έχει νόημα η όποια αισθητική. Η διαλεκτική εσωτερικής-εξωτερικής ανάλυσης της μοντέρνας τέχνης πρέπει να υπάρχει και να εκδηλώνεται σε όλες τις στιγμές, όπως υπάρχει στην ίδια τη μοντέρνα τέχνη.

Από την άλλη όλες οι μεγάλες αισθητικές επαναστάσεις, εκδηλώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν σε επίπεδο μορφών και δια των μορφών. Οι αντινομίες του συστήματος, η κρίση και η κυριάρχηση του Λόγου υπάρχουν δια των μορφών και σε επίπεδο μορφών. Η εμμενής ανάλυση - προσέγγιση της ιστορικής εξέλιξης των μορφών, από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, δείχνει μέσα από την περιπέτεια της, την περιπέτεια του ανθρώπου, τη συνεχή διαδικασία υποδούλωσης, υποταγής του την κυριάρχηση (domination). Είναι τραγικό, αλλά οι διάφορες εκλάμψεις της τέχνης και της σκέψης, μερικά διαφωτιστικά διαλύματα της ανθρωπότητας και του Λόγου δεν απέτρεψαν την ολική καταστροφή, την πλήρη απώλεια της αυτονομίας του υποκειμένου, την πλήρη παράδοση-υποταγή του ανθρώπου στην κυριάρχηση.

VΙΙ.  Τα κείμενά μας αισθητικής έχουν πάντοτε αναφορές στους (μεγάλους) πρωτοπόρους καλλιτέχνες, και επιδιώκουν συστηματικά τον διάλογο, ο οποίος γίνεται κατά κανόνα ένας  εσωτερικευμένος διάλογος με τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας και το έργο τους, όπως και με τους φιλόσοφους και τους κριτικούς θεωρητικούς της τέχνης και της κοινωνίας.

Συνεχής θεωρητικοποίηση της διαλεκτικής του ξεπεράσματος, της εμμενούς τάσης της πρωτοπόρας πάντοτε τέχνης και σκέψης προς τον αυτοπροσδιορισμό, την αυτονόμηση, το ξεπέρασμα, ως πραγματοποίηση – συγκεκριμενοποίηση – υποστασιοποίηση του ανατρεπτικού-υπερβατικού – πνευματικού ενός.

 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*. Α. Βασικός εισηγητής στη νεώτερη φιλοσοφία, στη συνέχεια του Πλωτίνου, του  Aufheburg ήταν ο Χέγκελ, τον οποίο ξανανακάλυψε η Σχολή της Φρανκφούρτης και ο νεώτερος γενικότερα ουμανισιτκός μαρξισμός. Όμως υπάρχει και η επίσης νεώτερη ιταλική αντίδραση  ενάντια στον Χέγκελ και τη διαλεκτική του Aufhebung από τον Ντε λα Βόλπε, τον Νέγρι, τον Τρόντι, κ. α. στις δεκαετίες του 1960 και 70, παρά τον επαναστατικό βερμπαλισμό της, οδηγούσε σε μια αντιδιαλεκτική, αντικειμενιστική φιλοσοφία, αντιανθρωπιστική, νεοσυντηρητική και μάλιστα σε μια από τις πιο σκληρές εκδοχές.

Β. Aufhebung: Κατά τον Ζ. Ιππολίτ (J. Hippolyte, γάλλο νεο-ανθρωπιστή μεταπολεμικό φιλόσοφο, μεταφραστή της Φαινομενολογίας του πνεύματος του Χέγκελ στα γαλλικά, μια ιστορική μετάφραση-αναφορά παγκόσμια, ο όρος αυτός μεταφράζεται δύσκολα μονολεκτικά στα γαλλικά. Για αυτό πρότεινε ως μετάφραση το dépassement ή τη  suppression, ή το  dépassement και τη suppression  συγχρόνως. Το ξεπέρασμα ή την κατάργηση (εννοείται της φιλοσοφίας) ή το ξεπέρασμα και την κατάργηση (της φιλοσοφίας) συγχρόνως.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Από την διαλεκτική του Λόγου στην κυριάρχηση. Από την κυριάρχηση στην απελευθέρωση;», σσ. 481-527.

2.        Βλ. Τh. Adorno, Berg, Gallimard και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ.

3.        Βλ. Ιb.

4.        Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck.

5.        Βλ. τις σημειώσεις από τα μαθήματα. Το πρόβλημα είναι πώς θα αναβαθμιστεί αυτή η ανάλυση σε αισθητική. Βλ. ακόμη τις σημειώσεις από το Σεμινάριο Αισθητικής, δεδομένου ότι δυσκολεύονται πάρα πολύ οι φοιτητές.

6.        Βλ. Ιb. σημ. 2.