ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ 

ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ

Μεταπαγκοσμιοποίηση: Μερικά σύγχρονα προβλήματα της μεταφιλοσοφίας

 

Η ιδεολογία του τέλους των ιδεολογιών, της φιλοσοφίας κ.α. προετοίμασε το έδαφος για την ιδεολογική και πολιτική επίθεση του νεοφιλελευθερισμού και του ταξη-φιλελευθερισμού, ιδίως στην Ευρώπη.

Η ανάγκη ερμηνείας του κόσμου ως προυπόθεση για την αλλαγή του. Η ερμηνεία αυτή συνιστά και την απαρχή της σύγχρονης κριτικής και μετακριτικής θεώρησης, της μεταφιλοσοφίας.

 Από μετακριτικής, ακόμη και μεταφιλοσοφικής άποψης η διακειμενικότητα μας ενδιαφέρει στο βαθμό και έχει ιστορική διάσταση. Και αυτό γιατί η χρονικότητα είναι αξεπέραστη, η θεμελιώδης παράμετρος που διαφοροποιεί τις θεωρήσεις του κόσμου, που τις μοντερνοποιεί. Μοντερνοποίηση που αποτυπώνεται και στα κείμενα. Η πρωτοπορία, προσπαθώντας να δημιουργήσει συνθέσεις, ν’ αποφύγει τις μονόπλευρες, τις πτωχές ακόμη και τις μονοδιάστατες αντιλήψεις ή συλλήψεις ένα από τα μέσα που χρησιμοποίησε ήταν η σύνθεση των γλωσσών, η διασύνδεσή (joction) τους με στόχο τη σύλληψη μιας όσο το δυνατόν ευρύτερης, με καθολικές πάντοτε προθέσεις, γλώσσας. Δεν την απασχόλησε η διακειμενικότητα καθαυτή, όπως διατεινόταν ο μεταμοντερνισμός, ούτε ποτέ θεώρησε ότι η γλώσσα καθαυτή έχει νόημα. Η διακειμενικότητα μάλιστα πολύ συχνά συνδεόταν με τη δια-υποκειμενικότητα με συνειδητό τρόπο, όπως εισηγείται με έμφαση η Σχολή της Φρανκφούρτης από την δράση της (1930- 35), με στόχο το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής μόνο διάστασης, που ήταν εγγενής στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, που διαμορφωνόταν από τότε και στον σύμφυτό του αυταρχισμό. Σε πιο προχωρημένες μάλιστα μορφές η πρωτοπόρα διακειμενικότητα συνδέθηκε, ταυτίστηκε με τη διακαλλιτεχνικότητα, προσπαθώντας να δημιουργήσει πάντοτε συνθετότερες και πλουσιότερες μορφές καλλιτεχνικής γλώσσας, ακόμη και συστηματοποιώντας την κριτική της (αλλοτριωτικής) γλώσσας και προσπαθώντας να ξεπεράσει τις νόρμες της, που ήταν ουσιαστικά οι νόρμες του συστήματος, της λογικής του κ.α. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία ο πρωτοπόρος και ο μοντέρνος αισθητικός πλουραλισμός στον οποίο έφθασε, και στα νεώτερα χρόνια η προσπάθεια ξεπεράσματος της γλώσσας, σπασίματος της γλώσσας, σπασίματος της νόρμας της από τους Σιτουασιονιστές, χωρίς βέβαια η όλη προσπάθεια να περιορίζεται σε αυτούς. Λείπει όμως και μια συστηματική προσέγγιση των προσπαθειών της πρωτοπορίας, ιστορικής και νεώτερης για το ξεπέρασμα της γλώσσας μέσα από τη διακειμενικότητα, τη διεπιστημονικότητα, τη διακαλλιτεχνικότητα κ.α., μέχρι που φθάνουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου τίθεται με έμφαση το θέμα της πολυμορφίας, της πολυτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας, της νέας και εναλλακτικής τέχνης και κουλτούρας, που επιβάλλεται να δημιουργηθεί, ώστε ν’ απαντήσει στην ολική κρίση του συστήματος, στη γενικευμένη κρίση της γλώσσας που απορρέει από αυτήν και  που είναι πλέον διάχυτη. Η πρωτοπορία πάντοτε εργαζόταν για την σύλληψη και δημιουργία συνθετότερων και πολυπλοκότερων μορφών, μορφών με διαρκώς περισσότερες σημασίες ή ακριβέστερα σημασιοδοτήσεις, με στόχο το ξεπέρασμα των απλών ή γραμμικών σχέσεων και της φαινομενικής αιτιότητας του συστήματος. Η κρίση της παγκοσμιοποίησης σήμερα δημιουργεί νέες προκλήσεις στη σκέψη και στην τέχνη, ανοίγει νέους δρόμους μέσα από την ανάπτυξη συνειδητών, δηλαδή πρωτοπόρων μορφών με σύγχρονους όρους, παρεμβατικών ακόμη και στρατευμένων μορφών. Η δομική έτσι αβεβαιότητα του συστήματος μπορεί να ξεπεραστεί μέσα από τη δομική ανασυγκρότηση του σε επίπεδο καλλιτεχνικών μορφών, μέσα στη γενικευμένη τάση του της αναπόφευκτης και συγχρόνως της ιστορικά επιβαλλόμενης δομικής ανασυγκρότησής του από την κοινωνική πράξη.

Δηλαδή υπάρχει (αλλά και έχει αναπτυχθεί) μια ενδογενής αυτοτροφοδοτούμενη διαλεκτική μεταξύ της διακειμενικότητας, της διεπιστημονικότητας και της διακαλλιτεχνικότητας προς το συνεχώς άλλο, το νέο προς τη νέα και πρωτοπόρα γλώσσα, προς το ξεπέρασμα των νορμών, κατεστημένων, παραδοσιακών, των απονευρωμένων κ.α., προς τον πρωτοπόρο πολύμορφο και πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό, προς τη σύλληψη νέων και κριτικών ορθολογικοτήτων. Έτσι με βάση τις αναγκαίες επανεπιστροφές (rétroactions) στο παρελθόν, σε παλαιότερες ιστορικές μορφές, με βάση ακόμη την ανταπάντηση (réactivité) στις διαρκείς αλλαγές της σύγχρονης πολύπλοκης και αντινομικής όσο ποτέ στο παρελθόν παγκοσμιοποίησης, είναι δυνατή η σύλληψη μιας νέας διαλεκτικής και συνθετικής μεθοδολογίας έρευνας, για να αποπειραθούμε έναν ιστορικό αναπροσανατολισμό της κατεύθυνσής της, εισάγοντας υποχρεωτικά τη διάσταση του χρόνου και της ιστορικότητας της σκέψης, με στόχο την γενικευμένη ανασυγκρότηση του μοντέλου, μια μεγάλη, μια ιστορική νέα σύνθεση.

 

Σήμερα ζούμε την κατάρρευση της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή του ανώτατου σταδίου ανάπτυξης του συστήματος. Αυτή η κατάρρευση οδηγεί προς το τέλος του συστήματος, και ίσως κάθε συστήματος και του σύστοιχου του συστημισμού. Η ιστορία σε κάθε περίπτωση θα δείξει την κατεύθυνση, θα γράψει το αποτέλεσμα, που το θέλουμε θετικό για τον άνθρωπο. Αυτό που προέχει μέσα στις σύγχρονες άκρως αντινομικές συνθήκες είναι η συνειδητή πράξη προς την κατεύθυνση του ξεπεράσματος, του ιστορικού ξεπεράσματος. Προς ποια όμως νέα κατάσταση; Προς μια νέα παγκοσμιοποίηση, προς την αποπαγκοσμιοποίηση χωρίς ριζική αλλαγή των κοινωνικών δομών, ενός εναλλακτικού σχεδίου, χωρίς την πλήρη, τη δομική ανασυγκρότηση του συστήματος  είναι μάταιος κόπος, η απώλεια μιας νέας ιστορικής ευκαιρίας. Με άλλα λόγια, μέσα στις σύγχρονες αβέβαιες και γενικότερα  κριτικές συνθήκες επιβάλλεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε η ανάγκη για αυτόπροσδιορισμό του υποκειμένου, του ιστορικά συνειδητοποιημένου υποκειμένου.

 

Το σύστημα ωθεί (όπως έχουμε αναλύσει και στο Θεωρία πολιτισμού¹) προς το αντισύστημα, το παράγει εμμενώς. Όμως αυτή η τάση δεν αρκεί για την ανατροπή του, καθόσον σε επίπεδο ιδεολογίας έχει διαμορφώσει και εμποτίσει το ανθρώπινο μυαλό με μια πρωτόγνωρης μορφής ολοκληρωτική ιδεολογία, τον ασφαλειοκρατικό και συνάμα φετιχιστικό συστημισμό. Μόνο αν ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος, το κοινωνικό υποκείμενο συνολικά σπάσει τους ιδεολογικούς φραγμούς, τα ιδεολογικά όρια και τους ιδεολογικούς καταναγκασμούς που δημιουργεί ρητά ή υπόρρητα ο συστημισμός με τις σύμφυτες αλληλοεξαρτήσεις, δεσμεύσεις, ανασφάλειες του, ξεπεράσει το συστημικό συλλογικό υποσυνείδητο, όπως θα έλεγε σήμερα ο Γιούνγκ, θα γίνει κατορθωτή η ανατροπή, το ξεπέρασμα του συστήματος γενικά, της παγκοσμιοποίησης με τις μάσκες, τις πλάνες και τους φετιχισμούς² της ειδικότερα.

 

Μέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες ο νέος ανθρωπισμός προκρίνοντας συνειδητά την αυτενέργεια ως απάντηση στις ισοπεδωτικές αλλοτρίωση και πραγμοποίηση, την απορία ως μια μορφή συνειδητής αντίστασης στις εγγενείς εκφυλιστικές τάσεις της σκέψης προς την εργαλειοποίηση και την κρίση του Λόγου, την κριτική ως αντίποδα στον ενσωματοσιακό και φοβικό συστημισμό, την πράξη ως μέσο διαφυγής από την εμμενή τάση προς την απολίθωση της σκέψης και της συνείδησης των ανθρώπων, την αποσπασματικότητα ως μεθοδική απάντηση στο συστημισμό χωρίς καμία βάση, και που προκαλεί, μέσα στην υποβλητικά απλοϊκή αυταρχική υπόστασή του, δέος, διαμορφώνει τις προϋποθέσεις τουλάχιστον μεθοδολογικά-επιστημολογικά για τη συνολική ανατροπή, για το ιστορικό ξεπέρασμα μέσα από την επίτευξη μιας νέας σύνθεσης θεμελιωδώς αντιμονοδιάστατης, αντιγραμμικής, αντι-αιτιοκρατικής και αντι-νορματιστικής. Η νέα σκέψη, η νέα σύνθεση, αν σύνθεση υπάρξει, θα είναι δομικά  ανοιχτή, αυτοτροφοδοτημένη, αυτο-θεσμιζόμενη, ανοίγοντας έτσι συνέχεια το πεδίο προς το άλλο, το καινοτόμο, το δημιουργικό, το μοντέρνο, το αυτόνομο. Με βάση την αρχή της αντιστρεψιμότητας (renversibilté) και της αναδραστικότητας (réactivité) η νέα σκέψη θα ξεπερνά συνεχώς τον εαυτό της και η κοινωνία τον στατικό αυτοπροσδιορισμό της προς συνεχώς νέες κοινωνικές μορφές, με βάση τις αρχές του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης, της συμπαράστασης, της συμμετοχής, της ισότητας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της κοινωνικής εννοείται δικαιοσύνης. Έτσι οδηγούμαστε προς μια νέα διαλεκτική-συνθετική λογική και κοινωνική πράξη, μια νέα διαλεκτική της ανάλυσης και της σύνθεσης: την κατάσταση ανάλυση- σύνθεση, προς μια πολύπλοκη και σφαιρική διαρκώς διαλεκτική προς το άλλο, ως βάση, ως κύριο χαρακτηριστικό της απελευθερωμένης και χειραφετημένης κοινωνίας.

Με αυτά τα δεδομένα έχουν ενδιαφέρον πρωταρχικά οι σύγχρονες εκφάνσεις του γίγνεσθαι, ακόμη και αν είναι επώδυνες, δεδομένου ότι αναμφίβολα εμπεριέχουν ή ίσως και να προαγγέλουν νέες θετικότητες: το πρόταγμα της χειραφέτησης και απελευθέρωσης από το δομικά αλλοτριωτικό ινστρουμενταλισμό, τον χρηματοοικονομισμό, τον καταναλωτισμό, ως προϊόν συνειδητής άρνησης, μιας νέας αρνητικής κοινωνικής διαλεκτικής εν τω γίγνεσθαί της. Υπό αυτήν την οπτική επιβάλλεται η ολική αναδιάρθρωση του συστήματος, πλήρης επαναπροσδιορισμός των ανθρώπινων αναγκών, που μέσα στο σύγχρονο ξεπεσμένο σύστημα είναι πρωταρχικά υλιστικές, ωφελιμιστικές, οπερασιοναλιστικές, όπως και η αλλοτριωμένη απόλυτα σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου. Η προώθηση με συνειδητό τρόπο πνευματικών, πολιτισμικών, δημιουργικών αναγκών του ανθρώπου, καθίσταται η απόλυτη προτεραιότητα από τώρα, καθόσον θα στοχεύσει στην καρδιά του υπάρχοντος ξεπεσμένου και αλλοτριωμένου συστήματος και θα ακυρώσει έστω και εν μέρει την ανεξέλεγκτη μέχρι τώρα  δυνατότητα αναπαραγωγής του. Και ως γνωστόν, σύμφωνα με τον Μαρξ, η μη δυνατότητα απρόσκοπτης αναπαραγωγής του συστήματος, οδηγεί στην κατάρρευσή του, δημιουργώντας έτσι τουλάχιστον καλύτερους όρους για την ανατροπή του. Το θέμα είναι μεγίστης σημασίας, ξεφεύγει κατά πολύ από τα επιφαινόμενα της κρίσης, οδηγεί κατευθείαν στην καρδιά της ίδιας της ύπαρξης του συστήματος, της απρόσκοπτης ή μη συνέχισης της κυριαρχίας και της ηγεμονίας του. Και ακριβώς η αξία της διαλεκτικής φιλοσοφίας συνίσταται στο φωτισμό της μέγιστης αυτής αδυναμίας του συστήματος, η οποία αποκρύβεται από τα λαμπερά φώτα μιας χωρίς ραγίσματα ακόμη κυριαρχίας και ηγεμονίας του. Όμως το τέλος πλησιάζει. Το βάθεμα της παγκόσμιας κρίσης και ο θεμελιακός συστημικός της χαρακτήρας ανοίγει τον δρόμο, στην ανάπτυξη και καλλιέργεια των άυλων των πνευματικών αγαθών, της charité, της τέχνης και της κουλτούρας γενικότερα. Ανοίγει το δρόμο προς νέες μεταμορφώσεις, νέους μετασχηματισμούς, κοινωνικούς ιδεολογικούς, διανοητικούς χωρίς σταματημό. Και η αποδέσμευση αυτή από το καπιταλισμό, το θεσμισμό, το συστημισμό του ανθρώπου σήμερα ανοίγει μια ρωγμή στο κυρίαρχο σύστημα προς το άλλο, το ανθρώπινο, το εναλλακτικό, το δημιουργικό, το γνήσιο, το αυθεντικό: προς τον αυτο- προσδιορισμό του ανθρώπου, με έμφαση στην τέχνη, την κουλτούρα, την αισθητική, την παιδεία, την καλλιέργεια, τον πολιτισμό γενικότερα.

Και εδώ ανακύπτει ένα μέγιστο πρόβλημα: η ανθρωπότητα μπαίνει στην περίοδο της πραγματοποίησης της φιλοσοφίας; Ο άνθρωπος θα μετατραπεί πραγματικά σε κοινωνικό ον, ξεπερνώντας τον απόλυτα αλλοτριωτικό ατομικισμό του; Για τον Μαρξ μόνο να τεθούν εκ νέου με ριζοσπαστικό τρόπο, με τους όρους του ιστορικά αναγκαίου και επιβαλλόμενου ξεπεράσματος,  αυτά τα μέγιστα θέματα συνιστούν μια εξίσου μέγιστη κατάκτηση. Στόχος πάντοτε θα πρέπει να παραμείνει για τη συνειδητή ανθρωπότητα η επική αυτή προσπάθεια. Κατά τον Λεφέβρ, έχοντας ήδη αρχίσει το ξεπέρασμα, έχουμε μπει στη νέα μακρά περίοδο της μεταφιλοσοφίας, και συγχρόνως της απελευθερωτικής κοινωνικής πράξης.

  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 1.     Εκδ. Ψηφίδα, τ. ΙΙ.

2.     Για το εξαιρετικά σημαντικό, αν και  δυστυχώς ξεχασμένο θέμα του φετιχισμού του καπιταλισμού γενικά, βλ. το ιστορικό έργο του H. Lefebvre, Fétichisme …, Syllepse. Στη συνέχεια της μελέτης αυτού του έργου θα είναι πολύ εύκολη η κατανόηση της νεότερης και ειδικότερης μορφής του φετιχισμού που έχει δημιουργήσει και που συνεχίζει να δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση, η πιο προχωρημένη μορφή καπιταλισμού που έχει υπάρξει.

 

METAΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

  Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

METAΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

 

Η απίθανη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού επιτρέπουν να σκεφθούμε για τις μορφές της ελευθερίας που πρέπει να δημιουργηθούν από τώρα, αλλά και στο σοσιαλισμό. Προς το παρών όμως υπάρχει μια σοβαρή αντίφαση, αυτή που υπάρχει μεταξύ της ακραίας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και η απόλυτη κυριαρχία δεσποτικών και ανελεύθερων μορφών, αλλά και η τάση επιστροφής σε άκρως απορρυθμισμένα μοντέλα. Η αντίφαση αυτή έχει ίσως αρχίσει να λύνεται με τη διάδοση της απείθιας και της άρνησης σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και γενικότερα σε όλο τον κόσμο. Όμως η ακραία αντίθεση (ή ακόμη η αντίφαση) μεταξύ της όλο και ελαχιστοποιημένης κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, λόγω της συνεχούς οικονομικής και τεχνικής-τεχνολογικής προόδου, και η συνεχώς αυξανόμενη υπεραξία ή καλύτερα το ποσοστό υπεραξίας που καρπούνται οι επικυρίαρχοι - και δεν είναι μόνο οι παραδοσιακοί καπιταλιστές -, λόγω της κρίσης και της γενικευμένης αβεβαιότητας που έχει προκαλέσει, ωθεί  πλέον στην συνειδητοποίηση ευρύτερα του ακραίου κερδοσκοπικού χαρακτήρα του συστήματος. Από το σημείο αυτό αρχίζει η τάση προς την αμφισβήτηση του συστήματος και την απείθια, τάση που θα προσλάβει αναπόφευκτα γενικευμένο χαρακτήρα. Πηγαίνουμε προς τη γενικευμένη εξέγερση σε αρκετές χώρες. Ήδη η Αμερική ζει σήμερα μια τέτοια κατάσταση για πρώτη φορά στην ιστορία.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η οποία είναι μόνο στην αρχή, και οπωσδήποτε πρωτόγνωρη ως προς τις μορφές που έχει πάρει και που θα πάρει στην συνέχεια, όπως κάθε εξέγερση ή επανάσταση που έχει γίνει ή θα γίνει στην ιστορία, δεδομένου ότι πάντοτε μια νέα τέτοια κατάσταση καθορίζεται πρωταρχικά από τις επικρατούσες κάθε φορά κοινωνικοοικονομικές ή ιστορικές συνθήκες, έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται (και θα συνειδητοποιηθεί ακόμη καλύτερα προσεχώς), ότι είναι δυνατή η δημιουργία μιας κοινωνίας ελευθερίας, σύμφωνα με τη μαρξιανή σύλληψη σε παγκόσμιο επίπεδο.

Οι ποσοτικές αλλαγές που είχαν γίνει μέσω της γενικευμένης απορρύθμισης επέφεραν  άθελά τους μια ποιοτική αλλαγή, την αρχή δημιουργίας μιας νέας κατάστασης: Επέφεραν ένα “ρήγμα” (Μαρκούζε) στο σύστημα. Οπότε το πρόβλημα είναι πως θα αρχίσει η δημιουργία ενός νέου συστήματος από τώρα, από τα κάτω, αλλά και από τα πάνω: ολικά . Η ποιοτική αλλαγή πάντως άρχισε. Η ιστορία ξαναμπήκε σε κίνηση...

Η αποπαγκοσμιοποίηση και η κρίση της παγκοσμιοποίησης, αντί να απελευθερώνουν τις ορμές, τα ένστικτα κ.α., σύμφωνα με την θεωρία του Μαρκούζε  για τον ύστερο καπιταλισμό, ο οποίος βέβαια στη δεκαετία του ΄60 ήταν στην φάση της ανάπτυξής του, αν και εκδηλώσεις κρίσης υπήρξαν από το 1966 (εξέγερση του Μπέρκλεϋ,  το ΄68, που έγινε η εξέγερση του Μάη, στη Γερμανία και στην Ιταλία λίγο αργότερα), προκαλεί όλο και μεγαλύτερη καταπίεση, γενικευμένη εξαθλίωση, ψυχολογικά αδιέξοδα, πιέσεις, άγχη, κοινωνικά δράματα κ.α. Είμαστε μπροστά στη κατάσταση γενικευμένης εξαθλίωσης, όχι μόνο του προλεταριάτου, όπως στις κρίσεις του 19ου αι.,  αλλά ολόκληρων λαών. Αποτέλεσμα αυτής της απόλυτα αρνητικής κατάστασης όπως διαγράφεται θα είναι η ορμητική έκρηξη. Η ψυχολογία και η ψυχοσύνθεση του ανθρώπου είχε αλλοτριωθεί βαθύτατα από τη συνεχή ανάπτυξη, την υπερκατανάλωση, την περιττοκατανάλωση και την αποχαύνωση που προκαλούσε το σύστημα. Τώρα όμως σταματά απότομα αυτή η εξάρτηση. Παύει να λειτουργεί η φενάκη του εύκολου, του γρήγορου πλουτισμού, ο φετιχισμός της καλοπέρασης και του ποσοτικού.

  Είναι πλέον βέβαιο ότι βαδίζουμε σε βαθύτερες ανατροπές. Μερικές, από ότι φαίνεται, ήδη άρχισαν. Η ασφάλεια και η υποτιθέμενη ή η φαινομενική σταθερότητα του συστήματος έχει τεθεί πλέον σε ριζική αμφισβήτηση, μαζικά, παγκόσμια. Η μαζική περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού και η απότομη μείωση των οικονομικών δυνατοτήτων τους για πρώτη φορά από το 1945 και εδώ – τουλάχιστον σε τέτοια κλίμακα και έκταση – θέτουν την κοινωνία σε άλλη τροχιά, σε τροχιά αμφισβήτησης και άρνησης. Η ανατροπή του μοντέλου κυριαρχίας ή καλύτερα κυριάρχησης (με φρανκφουρτιανούς όρους), ενώ είναι σε εξέλιξη η διαδικασία μετατροπής του σε ληστρικότερο, πολώνει τις αντιθέσεις και  δημιουργεί τις προϋποθέσεις ολικής αμφισβήτησής του για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία. Το σύστημα ψάχνει μια νέα ισορροπία προς το συμφέρον του, αλλά είναι πολύ αμφίβολο αν θα τη βρει, δεδομένου ότι αναβίωναν και θα αναβιώσουν ακόμη περισσότερο οι εργατικές και οι κινηματικές γενικότερα αντιστάσεις, οι τάσεις άρνησης, εξέγερσης, επανάστασης.

Με την κρίση της παγκοσμιοποίησης και της αποπαγκοσμιοποίησης πιέζονται πλέον έντονα, αρνητικά  τα “ένστικτα της ζωής” (Μαρκούζε), έτσι ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος ωθείται στην συνειδητοποίηση, κατανοεί την ανάγκη για απελευθέρωση, για την κατάργηση σε κοινωνική κλίμακα της αδικίας και της εξαθλίωσης, την οποία πλέον παράγει στρατηγικά το σύστημα, ώστε να δημιουργήσει έναν αποδοτικότερο για αυτό καταμερισμό της εργασίας. Ο νέος αυτός πιο ακραίος κοινωνικός καταμερισμός θα είναι ο πυρήνας του νέου καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, της νέας παγκοσμιοποίησης. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός  προσβλέπει στο να κινεζοποιηθεί πλέον συστηματικά, δομικά, μεταθέτοντας την χρηματοοικονομία που ήταν η κυρίαρχη του μορφή στην περίοδο της απορρύθμισης των 20-30- τελευταίων χρόνων. Το κεφάλαιο πλέον επιστρέφει στην άμεση μορφή εκμετάλλευσης, χωρίς να αφήνει ούτε το ελάχιστο περιθώριο στην εργασία. Η ζωή θα μετατραπεί σε μια οικονομικο-παραγωγική απόλυτη κόλαση, θα περιοριστεί σε μια ζωή μέσα στη φάμπρικα (την  όλο και περισσότερο αυτοματοποιημένη), χωρίς ωράρια, δικαιώματα, ασφάλειες, περιθάλψεις, παιδεία, και όλες τις άλλες «πολυτέλειες» που ήταν προϊόν της υποχώρησης του συστήματος στο κίνημα, ιδίως από το 1945 και εδώ κατά το πρότυπο του New Deal.

Η κρίση όμως της παγκοσμιοποίησης και η αποπαγκοσμιοποίηση που άρχισε πλέον ανεξέλεγκτα έχουν κι άλλες παραμέτρους, κρυφές ή φανερές, που όμως είναι πολύ δύσκολο  όμως να ελεγχθούν, από άτι φαίνεται. Θέτουν έτσι σε αμφισβήτηση τις όποιες απελευθερωτικές δυνατότητες της νέας αισθαντικότητας και της νέας αισθητικής που υπήρχαν έστω και στο περιθώριο του καπιταλισμού. Το σύγχρονο σύστημα το οποίο έχει περιέλθει σε βαθιά κρίση καταπιέζει τα ένστικτα της ζωής και τείνει ακόμη να τα εξοντώσει, δεδομένου ότι το μόνο που το απασχολεί  είναι οι παραδομένοι με οποιοδήποτε τρόπο σε αυτό πρώην έτσι άνθρωποι. Δηλαδή το σύστημα μέσω της άγριας τέως εξοντωτικής καταπίεσης των ανθρώπινων ενστίκτων, τείνει ν' απανθρωποποιήσει ως προς τη βαθύτερη υπόστασή του τον ίδιο τον άνθρωπο, καταργώντας έτσι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και το ένστικτο της ηδονής, της ζωής. Η συνειδητοποίηση ακριβώς αυτής της απειλητικής στρατηγικής από το παγκοσμιοποιημένο σύστημα για τον άνθρωπο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια πλήρη ολοκληρωτική κοινωνική αμφισβήτηση, με αφετηρία την κρίση του πραγματικού, τη δομική πλέον κρίση του συστήματος, την ένταση της αντινομικής υπόστασής του, αλλά συγχρόνως και λόγω του περιορισμού της κοινωνικής βάσης του, της αποδυνάμωσής του. Έτσι ανοίγονται οι προοπτικές για τη δημιουργία ενός πραγματικού κινήματος της κοινωνίας, όπως ήθελε και ο Μαρξ, μόνο που αυτή την φορά δεν θα έχει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κινήματος που γνωρίσαμε μέχρι τώρα, ακόμη και του κινήματος  του Μάη του ΄68. Αντίθετα θα είναι βαθύτατα, πρωταρχικά με σύγχρονο τρόπο, κοινωνικό. Και ήδη έχει γίνει αυτή η ιστορική καμπή. Το σύγχρονο κοινωνικό κίνημα που αναβίωσε και επεκτείνεται είναι βέβαιο ότι θα προσπαθήσει να λύσει με ριζικό τρόπο αυτή τη φορά τα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας, της πραγματικής κοινωνίας, διαλύοντας όλες τις φούσκες, και κατά πρώτο λόγο αυτή της χρηματοοικονομίας. Έτσι θα κινηθεί προς την ανατροπή, την άρνηση, την  χειραφέτηση, την απελευθέρωση με κοινωνικούς όρους. Η ίδια εξάλλου η υπέρμετρη ανάπτυξη  των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού υπέσκαψε άθελά της τις βάσεις του. Πλησιάζει έτσι η ώρα για τη μεγάλη ανατροπή, τη μεγάλη καμπή, τη μεγάλη και ριζική αλλαγή της κοινωνίας ολόκληρης και σε όλες της τις εκφράσεις, εκφάνσεις και μορφές: Σε επίπεδο βάσης, όπως λέγαμε κάποτε, αλλά συγχρόνως και σε επίπεδο εποικοδομήματος.

Προς αυτή την κατεύθυνση εξάλλου εργάστηκαν συνειδητά οι ριζοσπαστικές πρωτοπορείες του 20ου αι.,κοινωνικές και καλλιτεχνικές. Συγχρόνως διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την αισθητική απελευθέρωση με κοινωνικούς όρους, όπως επεδίωκε και το κίνημα ΛΕΦ στην επαναστατική Ρωσσία του 1915-21. Και αντίστροφα, συνειδητοποιείται η ανάγκη κοινωνικής απελευθέρωσης ως προϋπόθεση της αισθητικής απελευθέρωσης. Οι αισθητικές τάσεις με κοινωνικό περιεχόμενο για σύλληψη και διαμόρφωση της ελεύθερης κοινωνίας. Έτσι η αισθητική διάσταση γίνεται και κοινωνική. Η πίεση των ορμών που προκαλεί το σύστημα στην περίοδο της βαθιάς κρίσης που μπήκε εδώ και 4-5 χρόνια, χωρίς την προοπτική μάλιστα εύκολης και το κυριότερο γρήγορης εξόδου, μπορεί να αποτελέσει την αρχή, την αφετηρία για μια νέα αισθαντικότητα, μια νέα αισθητικότητα και μια νέα κοινωνικότητα. Είναι απόλυτη ανάγκη να ξεπεραστεί τελεσίδικα η ολική δεσποτεία του συστήματος, η μονοδιάστατη κοινωνία μέσα από την εφεύρεση και διάδοση μορφών άρνησης που δεν θα είναι ποτέ δυνατό να γίνουν σύστημα. Θα πρέπει με κάθε τρόπο από εδώ και πέρα να εφευρεθούν, να αναπτυχθούν και  να δημιουργηθούν νέες και απελευθερωτικές μορφές. Πρόκειται για μια εντελώς νέα και ριζοσπαστική διαδικασία, και που ως τέτοια θα  αντιπαρατεθεί στο σύστημα  μετωπικά, που θα στοχεύει το σύστημα στην ολότητά του. Έτσι θα δημιουργηθούν νέες μορφές, νέες πρακτικές και νέες δομές, οι οποίες θα προέρχονται από τη συνειδητή άρνηση αυτού του συστήματος και του συστήματος της λογικής (του), και που ως τέτοιες θα στοχεύουν εμμενώς στο ιδεώδες της απελευθέρωσης.

Η βαθύτερη δομή της αλλοτρίωσης θα μπορέσει να επηρεαστεί, διαμορφώνοντας έτσι τις προϋποθέσεις για μια γενικότερη κίνηση  προς νέες μορφές αυθεντικότητας, γνησιότητας, αυτοπροσδιορισμού, και πρώτιστα πάντοτε νέας και αυθεντικής δημιουργίας και δημιουργικότητας, αυτονομίας, ακόμη και αυτοελέγχου. Και αυτό γιατί η συνειδητοποίηση μιας ιστορικά νέας κατάστασης που θα δημιουργηθεί, θα διαμορφώσει νέες αντίστοιχες συμπεριφορές. Έτσι η ρήξη με το σύστημα θα πρέπει να είναι ολική, μεθοδική. Η ανατροπή πλήρης. Το συνεχές της καταπίεσης, όπως το αποκαλούσε ο Μαρκούζε, πρέπει να σπάσει, να χάσει την συνέχεια του, έτσι ώστε να μπορέσει να ανοίξει ο δρόμος για την απελευθέρωση του ανθρώπου, της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας συνολικά.

Η απελευθέρωση,  υπ’αυτή την οπτική,  έτσι των παραγωγικών δυνάμεων θα αποτελέσει την βάση για την απελευθέρωση και της τέχνης, θα δημιουργήσει απίθανες συνθήκες για αναζωογόνηση και ανάπτυξη της φιλοσοφίας και της τέχνης, της παιδείας και του πολιτισμού.  Η φιλοσοφία θα ξαναγεννηθεί, θα ξαναγίνει φιλοσοφία, ο άνθρωπος θα ξαναασχοληθεί σοβαρά με αυτήν, εγκαταλείποντας ή ακόμη καλύτερα πετώντας στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας την καταστροφική και απατηλή χρηματοοικονομία.

Η κοινωνία, μέσα σε αυτές τις νέες συνθήκες, όπως προδιαγράφονται σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα θα ζήσει τότε μια πραγματικά πρωτόγνωρη και απελευθερωτική κατάσταση. Η γενικότερη κοινωνική ζωή και ανάπτυξη δεν θα εξαρτάται πλέον αποκλειστικά, δεσμευτικά, καταναγκαστικά από την οικονομική ανάπτυξη όπως την γνωρίσαμε μέχρι σήμερα, που κινητήρια δύναμη της έχει την μεγιστοποίηση με κάθε θυσία και κάθε μέσο του ποσοστού κέρδους και της υπεραξίας (κατά τον Σουήζη) στον μονοπωλιακό καπιταλισμό. Δεν θα υπάρξουν άλλο αυτού του είδους οι περιορισμοί, οι προϋποθέσεις. Θα αλλάξουν δηλαδή ριζικά οι οικονομικές ορθολογικότητες με νέους και επαναστατικούς όρους. Θα δημιουργηθούν και θα επιβληθούν άλλες ανθρώπινες, στην υπηρεσία των ανθρώπων, για τον άνθρωπο, την τέχνη , την κουλτούρα, τον πολιτισμό, την φιλοσοφία. Ο βραχνάς της εκμετάλλευσης και ακόμη χειρότερα της υπερεκμετάλλευσης, που τείνει να επιβάλλει το σύστημα σήμερα με γενικευμένο τρόπο και της αλλοτρίωσης, που είναι δομικό στοιχείο του συστήματος, και ως τέτοια βαραίνει καθοριστικά σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και πνευματικής ζωής τώρα, προκαλώντας μόνο αρνητικά έως εντελώς ή και άκρως αρνητικά φαινόμενα, εξαρτήσεις κάθε είδους,  φανερές ή κρυφές και το χειρότερο κατά τον Μαρκούζε εσωτερικευμένες, μέσω της εσωτερίκευσης της καταπίεσης που προκαλεί και επιβάλει το σύστημα με τους ατσάλινους νόμους του,  είναι δυνατό να ξεπεραστούν μέσα από τη γενικευμένη, την παγκοσμιοποιημένη κοινωνική απελευθερωτική πράξη. Οι  στερήσεις και οι παραμορφώσεις κάθε είδους και πολλές άλλες αρνητικές κατασκευάσεις, που έχει δημιουργήσει και επιβάλλει το σύστημα και οι οποίες δυστυχώς δεν έχουν μελετηθεί ακόμη ούτε συστηματικά ούτε ενδελεχώς από την κριτική θεωρία, καθόσον η πρόοδος λειτούργησε και φενακιστικά, μέσα από την αρχόμενη σήμερα νέα κριτική διαδικασία αυτοσυνειδησίας, μπορεί να δημιουργηθούν προϋποθέσεις έτσι ώστε  να αρχίζει να περιορίζεται, να ελέγχεται, να ξεπερνιέται το σύγχρονο ολικά αλλοτριωτικό σύστημα. Είναι δύσκολο να μιλάς για την πλήρη κατάργηση της αλλοτρίωσης και σε όλες τις πολύμορφες εκδοχές της. Δεν ζούμε στο 1848, όταν δημοσιεύτηκαν τα συγκλονιστικά Χειρόγραφα¹ του Μαρξ, στα οποία διατυπώνει τη θέση ότι με την επανάσταση θα καταργηθεί η αλλοτρίωση, η συνειδητοποίηση της οποίας εξάλλου  είναι και η αφετηρία της κοινωνικής επανάστασης. Σήμερα κυριαρχούν πολύ πιο σύνθετα μοντέλα εξάρτησης, κυριάρχησης, και ως εκ τούτου και αλλοτρίωσης. Για το λόγο αυτό η αλλοτρίωση μέχρι την κατάργησή της είναι πολύ δύσκολη υπόθεση, και ούτε η πρωτοπόρα πρακτική της τέχνης και της κουλτούρας δημιουργούν αυτόματα τις προϋποθέσεις του αναγκαίου μεν, αλλά δύσκολα πραγματοποιούμενου ξεπεράσματος.  Δεν γνωρίζουμε καν αν ποτέ και υπό ποιες συνθήκες κατορθώσουμε να καταργήσουμε, να ξεπεράσουμε τον πυρήνα, πραγματικά της αλλοτρίωσης. Ο Αντονιόνι  εξάλλου βροντοφώναζε για το μέγεθος, το βάθος και τη σημασία του θέματος από τις δεκαετίες του 60 και του 70. Η συνειδητή δράση βέβαια της ανθρωπότητας είναι βέβαιο ότι θα εφεύρει λύσεις από την σκοπιά πάντοτε του άνθρωπου, για τα βαθύτερα, τα ουσιαστικότερα προβλήματα που τον απασχολούν, που βασανίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα στην ολικά αλλοτριωτική σημερινή αθλιότητα. Βέβαια αυτή η σχετικά αισιόδοξη αντίληψη, δεν θέλει να οδηγήσει και σε αυταπάτες. Αλλά μια ολόκληρη κοινωνία σε κίνηση, σε διαδικασία απελευθέρωσης και αυτοκαθορισμού, μπορεί ενδεχομένως να λύσει προβλήματα που σήμερα φαντάζουν ασύλληπτα. Πλην όμως, τόσον η κοινωνική πράξη μέχρι σήμερα, αλλά και η συστηματική γνώση που έχουμε της μοντέρνας τέχνης, μετά από τη μακρόχρονη και συστηματική έρευνα που έχουμε κάνει, όσο και η καλύτερη δυνατή και η εποπτικότερη γνώση που προσπαθούμε να αποκτήσουμε  για τη σύγχρονη κοινωνία μέσα από αυτή τη μελέτη της μοντέρνας τέχνης, μας οδηγούν στη συνειδητοποίηση του απόλυτου ξεπεσμού της (κοινωνίας). Συγχρόνως μας οδηγούν σε μεγάλο σκεπτικισμό όσον αφορά τις πραγματικές δυνατότητες ξεπεράσματος της αλλοτρίωσης, τις δυνατότητες ξεπεράσματός της στην πράξη. Ως εκ τούτου πρέπει οπωσδήποτε να ενταθεί και να συστηματοποιηθεί  η επιστημονική έρευνα και με το εφιαλτικό αυτό θέμα, να ανευρεθούν νέες μορφές αντί και από- αλλοτριωτικές σκέψεις και πράξεις. Μια νέα απελευθερωτική κοινωνική πρακτική όπως θα έλεγαν οι Μαρκούζε και Λεφέβρ.

Η αλλοτρίωση της εργασίας² είναι η απόλυτη κυρίαρχη κατάσταση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η βαθύτερη ουσία της ύπαρξης, της δομής του. Σήμερα μάλιστα με την οξεία κρίση του συστήματος, η αλλοτρίωση έχει αποκτήσει ακραίες πρωτοφανείς μορφές,  απάνθρωπες. Αν λάβουμε δε υπόψη και τη γενικότερη ή γενικευμένη θα λέγαμε αλλοτρίωση του συστήματος, η κατάσταση τείνει να γίνει εκρηκτική. Το σύστημα-χρήμα, που ήταν ήδη κυρίαρχο, έγινε με την απορύθμιση η χειρότερη μορφή αλλοτρίωσης της ιστορίας, καθόσον βρίσκεται πέραν από την κυριαρχία της αφαίρεσης, της αφηρημένης μορφής του κεφαλαίου, που μιλά με έμφαση ο Μαρξ. Το πανταχού παρόν χρήμα είναι πλέον και αφηρημένο και συγκεκριμένο συγχρόνως. Δημιουργεί και επιβάλλει την αλλοτρίωση σε όλες τις μορφές και εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής. Πρόκειται για μια νέα ολική μορφή αλλοτρίωσης, η οποία βασίζεται και απορρέει από το σύστημα-χρήμα, τη γενικευμένη διαμεσολάβηση του χρήματος. Το χρήμα, ειδική μορφή εμπορεύματος, με απίθανες φετιχιστικές και μυστικοποιητικές δυνατότητες, είναι συγχρόνως και κάτι πέραν από το εμπόρευμα:  εξουσία, δύναμη, εξάρτηση, υποταγή, λατρεία, ιδεολογία, αναπαραγωγή δομικών εξουσιαστικών σχέσεων. Έχει ακόμη προσλάβει μυθικές-μυθολογικές διαστάσεις, και συγχρόνως εκπληκτικές δυνατότητες να αποκρύβει τη βαθύτερη και την απάνθρωπη δομή και λειτουργία του. Όλες δε οι νεώτερες κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας κατέτειναν στην ενίσχυση, την ενδυνάμωσή του, στη δημιουργία ακόμη και μιας διάστασης ιδιότυπου φαντομά- κυκλοφορία, όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων χρήματος, και μάλιστα όχι απόλυτα προσδιορισμένης προέλευσης. Πολλές φορές δε το χρήμα (κάποτε θα λέγαμε κεφάλαιο, χωρίς σήμερα να είναι λάθος, αλλά φαινομενολογικά προέχει η διερεύνηση της πορείας της χρήματος – της μορφής χρήμα, όπως έλεγε ο Μαρξ), χάνεται λίγο μετά και εμφανίζεται δυνατότερο, μέχρι το μετασχηματισμό του σε κάτι άλλο (ή το κάψιμό του, την καταστροφή του από αυτό το ίδιο ή από το σύστημα). Στην πορεία, όπως φαίνεται, αυτής της μάλλον παράδοξης κίνησης, και συνάμα πολλές φορές ανεξέλεγκτης και τελικά αυτοκαταστροφικής διαδικασίας, το χρήμα  αποκτά και δυνατότητες ή ιδιότητες, που από μια άποψη δεν μπορούν να εξηγηθούν ορθολογικά. Το χρήμα στην παγκοσμιοποίηση συνιστά ένα αντινομικό φαινόμενο, και μάλιστα ορισμένες φορές να αποκτήσει ακόμη και μέχρι ακραίες μορφές. Αναγεννάται  από το πουθενά, από την καταστροφή του, από την ανυπαρξία  του ήδη κατεστραμμένου χρήματος, πλην όμως ίσως όχι και κατεστραμμένου κεφαλαίου.

Ο αλγόριθμος της αυτοκαταστροφής του συστήματος, μετά την περίοδο της απίθανης επέκτασης και της ασύλληπτης ανάπτυξής του όμως οδηγεί και το χρήμα στο τέλος, σε ένα κάποιο τέλος. Σε ένα τέλος ως συγκεκριμένη μορφή που το γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε μια κοσμο-ιστορικη αλλαγή, στην μερική αντικατάσταση, τουλάχιστον του χρήματος από κάτι άλλο, ή την κατάργησή του σε κάποιο βαθμό, ή οπωσδήποτε την αντικατάστασή του από άλλες νέες μορφές, οι οποίες είναι βέβαιο ότι θα έχουν ελάχιστη σχέση με τη μορφή χρήμα που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Ήδη η λεγόμενη κοινωνική και συμπαστασιακή (solidaire) οικονομία έχει κάνει πολύ σημαντική πρόοδο στην Γαλλία και συνεχίζει να κάνει, φθάνοντας ακόμη μέχρι και στο 1% του Α.Ε.Π. Αν διαδοθεί  και αναπτυχθεί η συνεργατική (cooperative), η εναλλακτική (alternative) οικονομία που στηρίζεται στις κοπερατίβες) κατά τον ίδιο τρόπο, που φαίνεται σήμερα πολύ πιθανό ως αντίδοτο, ως μέσο αποφυγής από τις ατσάλινες τανάλιες της υπεραλλοτριωτικής ακόμη και υποδουλωτικής χρηματοοικονομίας, τότε μπορούμε να πούμε ότι θα έχουμε μπει σε μια νέα ιστορική περίοδο.

Και σύμφωνα με τον Μαρξ, η εμφάνιση μιας νέας οικονομικής μορφής, εμφανίζεται, συγκροτείται  και αναπτύσσεται αρχικά μέσα στα πλαίσια της υπάρχουσας κοινωνίας σε κρίση, ως εναλλακτική λύση. Ίσως έχουμε φτάσει στη στιγμή που θα εμφανιστεί και θα κυριαρχήσει μια κοινωνία απαλλαγμένη από το άθλιο χρήμα, από την υπεραλλοτριωτική χρηματοοικονομία. Σε μια νέα κοινωνική οργάνωση ή και κοινωνική ζωή απαλλαγμένη, απελευθερωμένη έστω και σχετικά από την αλλοτρίωση.

Η ακραία ορθολογικοποίηση του συστήματος το οδήγησε μέσω της φοβερής ανακάλυψης της απορρύθμισης από την τεχνοκρατική ιντελιγκέντσια στην έκρηξή του. Υπάρχει ένα όριο στη συνεχώς εντεινόμενη ορθολογικότητα, ενώ συνάμα η ανορθόλογη απορρύθμιση δημιούργησε μια ανυπέρβλητη αντινομία. Έτσι δημιουργείται μια υλική βάση για την πραγματοποίηση μιας ριζικής αλλαγής, της ανατροπής, του ξεπεράσματος του μετασχηματισμού.

Η πλεονάζουσα καταπίεση δημιουργεί τις προϋποθέσεις με το βάθεμα της κρίσης για την εξέγερση της αλλοτριωμένης εργασίας, για την εμφάνιση της ρήξης, της άρνησης. Δεν μπορεί να συνεχιστεί η κυριαρχία  των κατεστημένων δυνάμεων, ο κόσμος δεν σκέφτεται πλέον με όρους κατάφασης, αλλά με όρους άρνησης. Έχει δημιουργηθεί ένα βαθύ ρήγμα στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου, μια αμφιβολία για το γίγνεσθαι χωρίς την δική του ενεργή και άμεση συμμετοχή. Υπό αυτή την έννοια προδιαγράφεται η ανάγκη για την “ολική ρήξη” με την “καταπιεστική κοινωνία”. Δημιουργούνται και συνειδητοποιούνται οι ανάγκες για ποιοτική διαφορά που θα οδηγήσει στο “ριζικό μετασχηματισμό” (Mαρκούζε). Οδηγούμαστε, αν δεν έχουμε ήδη φτάσει, στην απελευθέρωση της συνείδησης. Βαδίζουμε, βρισκόμαστε, έχουμε κατακτήσει την συνείδηση της δράσης, της πράξης, της ανατροπής. Συνειδητοποιείται πλέον ευρύτερα η ανάγκη μιας ελεύθερης κοινωνίας χωρίς καταναγκασμούς, χωρίς αλλοτριωμένη εργασία, με ελεύθερη την αισθητοκαλλεχνική  πράξη της τέχνης κ.λ.π. Έτσι θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για να αποβληθεί, να υπερβληθεί, να ξεπεραστεί, ακόμη και να εκμηδενιστεί η εσωτερικευμένη καταπίεση του εσωτερικευμένου ολοκληρωτικού συστήματος, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος ολοκληρωτικού συστήματος, ο ολοκληρωτισμός που δόμησε προοδευτικά ο ύστερος αρχικά και στη συνέχεια ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός (και ο ταξιφιλελεύθερος αυταρχισμός) μέσα από την ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας. Έτσι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου: ξεπέρασμα της τεχνητής ανάγκης, άρνηση της ατέλειωτης, της ακατάσχετης κατανάλωσης, της κατανάλωσης για την κατανάλωση, ή ακόμη της κατανάλωσης ως βιωματικής και υπαρξιακής (ίσως και υπαρξιστικής) κατάστασης. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες μπορεί να δημιουργηθεί η ανάδυση της απελευθερωτικής τέχνης και κουλτούρας. Αναδύεται δηλαδή η δυνατότητα για δημιουργία πολύμορφων πρωτοπόρων καλλιτεχνικών τάσεων και ρευμάτων, ελεύθερων φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών σχολών κ.α.

Η απελευθερωμένη κοινωνία θα δημιουργηθεί μέσω της ρήξης με τη μορφή της καθορισμένης άρνησης της υπάρχουσας κοινωνίας, και θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ανάδυσης νέων αναγκών καθώς και στην απελευθέρωσή τους. Μέσα από αυτή την διαδικασία θα αρχίσει να πραγματοποιείται η διαδικασία απο-αλλοτριωσης στην πράξη, η δημιουργία και η πριμοδότηση της εμφάνισης νέων ιδεών, νέων και καινοτόμων πρακτικών, νέων απελευθερωμένων μορφών οργάνωσης της ζωής, νέων και πρωτοπόρων μορφών σκέψης και τέχνης και που ως τέτοιες θα μπορέσουν να παράξουν νέες απελευθερωτικές μορφές και έτσι να ανοίξουν το δρόμο για την απελευθερωτική περίοδο της κοινωνίας.

Η διαλεκτική της απελευθέρωσης³ που αναπτύσσεται ήδη μέσα σε συνθήκες κρίσης, οδηγεί αναπόδραστα ή στην καταστροφή η στην επανάσταση. Η νέα μεγάλη άρνηση δεν οφείλεται σε καμία νέα αισθαντικότητα, όπως συνέβη στην κοινωνία της αφθονίας της δεκαετίας του 1860, αλλά στην εκρηκτικών διαστάσεων κρίση που έχει δημιουργηθεί παγκόσμια και στην χώρα μας ιδιαίτερα, και στην τεράστια δημιουργικότητα του κόσμου που μπορεί να απελευθερωθεί, και ήδη έχει απελευθερωθεί αρκετά σημαντική μέχρι τώρα. Αυτή η νέα μεγάλη άρνηση⁴ φέρνει την μεγάλη ανατροπή, θεμελιακά κοινωνικού χαρακτήρα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.     Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

2.     Για το εξαιρετικά σημαντικό αυτό θέμα βλ. μεταξύ άλλων τα εκπληκτικά, τα πρωτοποριακά κείμενα του Α. Γκορζ και του Βανεγκεμ. Βλ. A. Gorz, Critique de la division du travail, Seuil, Métamorphoses du trarail, Le Seuil κ.α. R. Vanegeim, Κριτική της καθημερινής ζωής, Άκμων, Modestes propositions aux grévistes, Le Seuil, κ.α.

3.     Βλ. συλλ.  Η διαλεκτική της απελευθέρωσης, Στοχαστής.

4.     Βλ. Τα ιστορικά κείμενα του Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Το τέλος της ουτοπίας, Υ/βιβλία.

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ*

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ*

Φαινομενικά στον τίτλο αυτού του μικρού κειμένου υπάρχει πλεονασμός. Όπως θα φανεί όμως στη συνέχεια, είναι απόλυτα αναγκαία η επισήμανση σήμερα της αξίας του ανθρωπισμού και του σοσιαλισμού. Πρόκειται για έννοιες που το σύστημα τις έχει καταδικάσει σε αφανισμό, για καταστάσεις κοινωνικές που τις αντιπαλεύει, με σκοπό να μην πραγματοποιηθούν ποτέ. Εξάλλου, σύμφωνα με την ιστορία των μεγάλων κοινωνικών κινημάτων από τα μέσα του 17^ου αι. μέχρι σήμερα, ο ανθρωπισμός υπάρχει, πραγματοποιείται μόνο με το σοσιαλισμό. Διαφορετικά παραμένει μια απλή ιδεολογία με καλή πρόθεση, ένα υψηλό αστικό ιδεώδες.

Από την άλλη σοσιαλισμός, και γενικότερα σοσιαλιστικό κίνημα χωρίς ανθρωπισμό, δεν έχει νόημα. Παραμένει ένα οικονομίστικο αίτημα, μίζερο και ανίσχυρο. Μόνον η συνένωση των δύο μεγάλων ιδεολογικών κινημάτων της ιστορίας, του ανθρωπισμού που αρχίζει τον 13^ο αι. και του σοσιαλισμού του 19^ου αι. σε ένα ενιαίο πρόταγμα-σχέδιο-πρόγραμμα, δημιουργεί την προϋπόθεση, μαζί με την ελπίδα για απελευθέρωση και χειραφέτηση της κοινωνίας, για το ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης και της αποξένωσης, που είναι η κοινωνική ρίζα προέλευσης, η υπόσταση η ίδια, η μήτρα όλων των νεώτερων τουλάχιστον δεινών της ανθρωπότητας.

Η μεταπαγκοσμιοποίηση¹ με τη διαρκή κρίση της εγκαθιδρύει τη δομική αβεβαιότητά της για τον άνθρωπο, επιβάλει ένα μετακριτικό αναστοχασμό πάνω σε αυτό το μεγίστης, το ιστορικής σημασίας θέμα, τον ανθρωπισμό. Όλοι οι μεγάλοι μαρξιστές θεωρητικοί, φιλόσοφοι, διανοούμενοι, ηγέτες, με προεξάρχοντα τον ίδιο τον Μάρξ, ήταν και ανθρωπιστές². Η μεγάλη εισφορά δε στην ιστορία, σύμφωνα με τη σκέψη του Μάρξ, ήταν η συνένωση, η σύνθεση του ιστορικού ανθρωπισμού, που κατά τον Μάρξ μάλιστα, αρχίζει με τον Όμηρο³, με το νέο κοινωνικό-εργατικό-σοσιαλιστικό κίνημα που εμφανίστηκε στη Γαλλία από το 1792 (πρώτη Κομμούνα) και εδώ, ως συνέχεια της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Το κίνημα αφ’ ενός εκφυλίστηκε ή ενσωματώθηκε, ο μαρξισμός ατόνησε, ενώ αναπτύχθηκε ιδίως στα νεότερα χρόνια, από το 1978 και εδώ, μέσα από την προϊούσα αποσύνθεση του κινήματος του Μάη και τη σύστοιχη επέλαση της παγκοσμιοποίησης, ένα νεοαντιδραστικό ρεύμα, δομικά αντιανθρωπιστικό, και συνάμα απολογητικό της κατεστημένης τάξης πραγμάτων. Είναι προφανές ότι η μικροκοινωνική θέση λίγο πάνω από τον εργάτη, με δομικά λούμπεν ιδεολογία, μετατράπηκε σε μία επιθετική-αντιδραστική ιδεολογία, απολογητική της κατεστημένης τάξης, όπως έλεγε ο Αντόρνο.

Όμως σήμερα που και τα κινήματα της Altermondialisation και των αγανακτισμένων έχουν εκπνεύσει, αλλά που εμφανίστηκαν οι νέοι ριζοσπαστισμοί⁴, είναι απόλυτη ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε κριτικά και τις βάσεις του ιστορικού προτάγματός μας, του προτάγματος του νεαρού ανθρωπιστή Μάρξ, αλλά και του ουμανιστικού μαρξισμού της δεκαετίας 1960-70, με νέους όρους, με νέες ιδέες, με όρους Avant-garde (Πρωτοπορίας): διαφάνεια, αυτο-οργάνωση, αλληλεγγύη-αλληλέγγυα κοινωνική οικονομία, εναλλακτικό σχέδιο-πρόταγμα, κοινωνία πολιτών κ.α., εμπλουτίζοντας και επεκτείνοντας τη ριζοσπαστική αυτή θεματική σε νέα πεδία, στην τέχνη και τον πολιτισμό.

Σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να παραδώσουμε τα όπλα του Λόγου και της κριτικής αμαχητί στους ταξι-φιλελεύθερους, στους νεοφιλελεύθερους και στους κάθε λογής ρεβανσιστές νέοαντιδραστικούς.

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγοσμιοποίηση, Ζήτη.

2.        Κατά τον Λεφέβρ δε, ο Μάρξ ήταν ο τελευταίος μεγάλος ανθρωπιστής. Βλ. H. Lefebvre, La Somme et le Reste, Méridiens/Klinkscieck.

3.        Βλ. Κ. Παπαϊωάννου, Ο Αρχαιοελληνικός και ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, Εκδ. Παν/μίου Πειραιώς.

4.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Οι νέοι ριζοσπαστισμοί», σσ. 476-480.

---

* Συνοπτική και διαφοροποιημένη εκδοχή κειμένου που δημοσιεύσαμε στο Η εποχή της καθορισμένης άρνησης  (Αρμός) σσ. 270-273, θέλοντας να δώσουμε έμφαση στην ιστορική σύνδεση ανθρωπισμού και σοσιαλισμού.

ΤΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

  Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΤΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

 

Η νέα θεωρητικοποίηση που εισηγούμαστε συνίσταται στην επικαιροποίηση, την ανασυγκρότηση, την αναδόμηση της κριτικής της αλλοτρίωσης¹ που ανέπτυξε ο νεαρός Μαρξ. Κατά τον Μαρξ πάντοτε η απελευθερωτική πράξη ορίζεται θεμελιακά, δομικά ως αντιαλλοτριωτική, ως ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης. Το σχήμα του Μαρξ στην πορεία εμπλουτίστηκε κατ’ αρχήν από τον ίδιο με τη θεωρία του για την πραγμοποίηση², που εισήγαγε λίγο αργότερα και με τη σύλληψή του για την αταξική κοινωνία, ως ξεπέρασμα όλων των μορφών αλλοτρίωσης και κυριάρχησης, και πρώτιστα του κράτους.

Στη συνέχεια, όπως έχουμε αναλύσει, ο Λούκατς³ έδωσε μια άλλη διάσταση, διευρύνοντας πάντοτε την προβληματική του και στα θέματα της κριτικής της αλλοτριωτικής και πραγμοποιητικής οργάνωσης της παραγωγής, που επέβαλε ο τεϋλορισμός και ο φορντισμός. Η πραγμοποίηση είχε γίνει η νέα κυρίαρχη ολότητα, αντικαθιστώντας με πολύ χειρότερους όρους την αλλοτρίωση. Ο Λούκατς (αν και δεν γνώριζε την ύπαρξη των Χειρογράφων⁴, γιατί τα είχαν εξαφανίσει οι κομματικοί ιστρούκτορες, μέχρι που τα ανακάλυψε το πολύ μεγάλο και φωτισμένο πνεύμα, ο Ραζιάνωφ και τα εξέδωσε το 1923) εισηγείται (και υπό την επίδραση του Βέμπερ, και ειδικότερα της θεωρίας του Βέμπερ περί ορθολογικοποίησης, την οποία διαβάζει κριτικά), μια επαναστατική ανασυγκρότηση και διευρύνει έτσι τη μαρξική σύλληψη, φθάνοντας στην ολότητα άνθρωπος, και αναδεικνύοντας την ολότητα, χεγκελιανής περισσότερο έμπνευσης, σε κεντρική αναφορά. Η πράξη έτσι μετατρέπεται στη λουκατική σύλληψη σε αντιπραγμοποιητική, όχι όμως μόνο της εργατικής τάξης, αλλά του ανθρώπου, ο οποίος πλέον είναι ο φορέας της ολότητας, αν και δεν είναι τόσο σαφής η διατύπωσή του, καθόσον πάντα στη λουκατσική προβληματική υπάρχει μια αμφισημία μεταξύ προλεταριάτου - φορέα της πράξης και της απελευθέρωσης, ως ιστορικού υποκειμένου και ανθρώπου. Όμως έστω και εν σπέρματι ή εν δυνάμει όπως και στον νεαρό Μαρξ του 1844-8, στον νεαρό Λούκατς του 1918-23 έχουμε τη σύλληψη της μετατροπής του εργάτη σε φορέα της ολότητας, ενός νέου ανθρωπιστικού-απελευθερωτικού σχεδίου. Έτσι ο εργάτης μετασχηματίζεται και ο ίδιος σε άνθρωπο.

Ο Μαρκούζε στη συνέχεια, όταν μελετά τα Χειρόγραφα⁵, αναδεικνύει, εκτός από την ιστορική αξία του κειμένου – ενός κειμένου-αναφορά ‒, αφετηρία της σύγχρονης απελευθερωτικής σύλληψης για τον άνθρωπο, την οικονομική πάντοτε βάση-αφετηρία της αλλοτρίωσης και κατά δεύτερο λόγο – αλλά συγχρόνως – τη διαδικασία ορθολογικοποίησης που επιβάλει ο μονοπωλιακός εφεξής καπιταλισμός. Στην ουσία ο Μαρκούζε αποπειράται μια σύνθεση της μαρξικής κριτικής της αλλοτρίωσης και της θεωρίας της ορθολογικοποίησης του Βέμπερ, την οποία προσεγγίζει και αναδιατυπώνει κριτικά. Δηλαδή το ανθρωπιστικό απελευθερωτικό πρόταγμα, κατά τον Μαρκούζε⁶, συντίθεται από τη μαρξική κριτική της αλλοτρίωσης και τη μαρκουζαϊκή κριτική της ορθολογικοποίησης. Έκτοτε φθάνουμε στη δεκαετία του ‘60 για να επανέλθει υπό νέους όρους και με διευρυμένο τρόπο η ανθρωπιστική προβληματική της θεωρητικοποίησης στο προσκήνιο. Άνθρωπος αλλοτριωμένος, κατά τον Αντονιόνι, από το σύστημα ακόμη και στην παραμικρή υπόσταση του είναι του, άνθρωπος αλλοτριωμένος από το θέαμα, κατά τον Ντεμπόρ⁷, άνθρωπος αλλοτριωμένος από τη μεγαλούπολη, κατά τον Λεφέβρ⁸, άνθρωπος αλλοτριωμένος στην εσώτατη ύπαρξη του κατά τον Σάρτρ⁹, άνθρωπος αλλοτριωμένος ολικά πάλι κατά τον Μαρκούζε¹⁰, που μπαίνει στην πρώτη γραμμή της κριτικής του καταναλωτισμού, της ευμάρειας, της αποχαύνωσης που προκαλεί ένα διαρκώς ορθολικοποιούμενο, εξολορθολογιζόμενο κ.α. σύστημα: Αυτό είναι το αποκαλυπτικό ανθρωπολογικό πλέον τοπίο που διαμορφώνει και επιβάλλει ο νεοκαπιταλισμός. Η μονοδιάσταση είναι πλέον, κατά τον Μαρκούζε, η βασική τάση επιβολής και κυριάρχησης του συστήματος και από το σύστημα. Η κυριάρχηση δε των ορμών¹¹, που έχει ως επίπτωση η ολικά συσσωρευμένη διαρκώς αλλοτριωτική μονοδιάσταση γίνεται πλέον η νέα μορφή εξαντραποδισμού του ανθρώπου. Η ενσωμάτωση, η τεχνοκρατικοποίηση, κατά τον Γκαλμπρεϊθ¹², η γραφειοκρατικοποίηση¹³ και η ολική πραγμοποίηση είναι πλέον γεγονός. Μόνον η ολική ρήξη με το σύστημα, η ολική άρνησή του θα δώσει μια εναλλακτική απελευθερωτική προοπτική, πάντοτε κατά τον Μαρκούζε.

Ο δολοφονικός συνδυασμός αλλοτρίωσης και ορθολογικοποίησης, που όσο ανεβαίνει η ορθολογικοποίηση, και πρώτιστα η ορθολογικοποίηση της παραγωγής και της διοίκησης, εξασφαλίζοντας διαρκώς απίθανα κέρδη για το κεφάλαιο, τόσο η αλλοτρίωση και η πραγμοποίηση βαθαίνουν, συστηματοποιούνται, εξορθολογίζονται, γενικεύονται, είναι μια κατάσταση που πρέπει να τελειώσει μια για πάντα, για ν’ απελευθερωθεί, να αυτοπροσδιοριστεί ο άνθρωπος. Και ενώ η ορθολογικοποίηση είναι ένα όλο και πιο προχωρημένο προϊόν του Λόγου, κυριαρχεί σε αυτήν και τον διαλύει εσωτερικά. Ο «διοικούμενος», κατά τον Αντόρνο, «κόσμος», είναι η πιο αλλοτριωτική και πραγμοποιητική κατάσταση που γνώρισε ποτέ ο άνθρωπος και ο πολιτισμός. Σηματοδοτεί την εποχή της “ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης” (Αντόρνο), από την οποία πρέπει να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα άμεσα, χωρίς αναβολή. Η ιστορία και η κοινωνία είναι απόλυτα αναγκαίο να βρουν τον τρόπο, τη διαδικασία, τη μέθοδο, της απελευθέρωσής τους. Από την άλλη, είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει στον «διοικούμενο κόσμο» η όποια διαλεκτική, ούτε καν αρνητική. Για τον λόγο αυτό, ο Μαρκούζε είχε θεωρητικοποιήσει τη θέση, ως παράφραση της θέσης του Λένιν του Τι να κάνουμε;¹⁴ ότι η συνείδηση πρέπει να μπει απ’ έξω¹⁵. Για τον λόγο αυτό εξήρε τη σημασία των απελευθερωτικών κινημάτων που είχαν αναπτυχθεί τότε στον τρίτο κόσμο. Μέχρι που ξέσπασε ο Μάης του ’68, οπότε διαφοροποίησε την όλη αναζήτησή του, πιστεύοντας πλέον ότι μπορεί ν’ αναπτυχθεί και μία ενδογενής¹⁶ διαλεκτική της άρνησης. Σήμερα όμως με την πλήρη κατάρρευση του κινήματος στην Ευρώπη μάλλον θα εισαχθεί η συνείδηση από τους νεο-επαναστατημένους φοιτητές του Μπέρκλεϋ¹⁷.

Άρα η ανασυγκρότηση του Λόγου με κοινωνικούς-λογικούς όρους, και όχι μόνο τυπικούς-λογικούς, αποτελεί μια εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση. Xωρίς, με άλλα λόγια, την απελευθέρωση από την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση από την μια μεριά, και την ορθολογικοποίηση που καταστρέφει το Λόγο, από την άλλη, δεν είναι δυνατό να υπάρξει η όποια απελευθέρωση.

Με τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης που εφήυρε το σύστημα στη συνέχεια κατόρθωσε να μεταθέσει την κρίση της διαδικασίας ορθολογικοποίησης του παραγωγικού μοντέλου του, με τη βοήθεια και της ενιαίας σκέψης, που φάνταζε λαμπερή, αν και στην ουσία ήταν κακέκτυπο της μονοδιάστατης κουλτούρας του ύστερου καπιταλισμού, και που εν τω μεταξύ αναδείχθηκε σε κυριαρχική, και έτσι θα δημιουργήσει και την αυταπάτη ότι μέσω του εικονικού χρήματος θα ξεπερνούσε την ολική κρίση του που υπόφωσκε.

Όμως οι ακραίες αντινομίες του συστήματος, που είχαν φθάσει σε οριακό σημείο, εκράγησαν¹⁸ με την κατάρρευση της Leamhann Brothers. Έκτοτε η νέα αβέβαιη και αντιφατική πορεία που μπήκε η κοινωνία, μόνο μέσω ενός νέου, επικαιροποιημένου εκ νέου, διευρυμένου νεο-ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί να βρει διεξόδους στην κρίση της, στην κρίση της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα. Μόνον μέσω αυτού του νέου και ριζοσπαστικού ανθρωπιστικού σχεδίου μπορεί ν’ αποκτήσει νόημα (sens) η σκέψη και η πράξη: Ολική απελευθέρωση, ένα νέο κοινωνικό και ανθρώπινο μοντέλο οργάνωσης, διαβίωσης, επικοινωνίας.

Το χάσμα μεταξύ των κυριαρχούμενων, των εξαρτημένων τάξεων, όπως έλεγε ο Γκράμσι, και το κεφαλαίου είναι μέγιστο, απόλυτο, ολικό σε παγκόσμια μάλιστα κλίμακα. Και όλο μεγενθύνεται…

Με επίκεντρο την κριτική (όπως θα έλεγε και ο Γκαμπέλ¹⁹) έννοια της παγκοσμιοποίησης, της συνθετότητας και της διαλεκτικής, είναι δυνατό ίσως για πρώτη φορά να συλληφθεί ένα παγκόσμιο απελευθερωτικό σχέδιο. Η οικονομική αρχικά κατάρρευση της Αμερικής, όσο περιχαρακώνεται, θα είναι η αρχή του τέλους της, η αρχή του τέλους του ληστρικού καπιταλισμού της, η αρχή του τέλους του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Έτσι νέες επαναστατικές συνθήκες, όπως προδιαγράφονται, μέσα από την επικαιροποίηση του νεαρού Μαρξ, του Μαρξ της κριτικής της Κομμούνας και του προγράμματος της Γκότα, του Γκράμσι, του Λούκατς, του Μαρκούζε θα γίνει δυνατή η νέα διαλεκτική σύνθεση προς την απελευθέρωση²⁰.

  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.          Βλ. A. Gorz, Quète de sens. Critique de la raison économique, Galilée.

2.          Βλ. Κ. Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, Ν. Στόχοι. Το θέμα αυτό έχουμε αναλύσει στο Κοινωνική θεωρία και Αισθητική (Αρμός), μέρος Ά και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, κεφ. Ι, Τ.Ι.

3.          Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας.

4.          Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

5.          Ib. σημ. 4.

6.          Βλ. Χ. Μαρκούζε, Κουλτούρα και κοινωνία, Αρσενίδης.

7.          Βλ. Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, Δ. Βιβλιοθήκη, Σημειώσεις για τη βιομηχανία του θεάματος, Δ. Βιβλιοθήκη. 

8.          Βλ. H. Lefebvre, La révolution urbaine, Gallimard.

9.          Βλ. J. - P. Sartre, Υπαρξισμός και μαρξισμός, Nagel.

10.       Βλ. όλο το έργο του Μαρκούζε, και κυρίως Ο μονοδιάστατος άνθρωπος (Παπαζήσης), στο οποίο αναλύει τις δομικές αλλαγές του ύστερου καπιταλισμού, επισημαίνοντας την αλλοτρίωση που αυτές δημιουργούν και επιβάλλουν.

11.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.

12.       Είναι διάσημη η λέξη τεχνοστρουκτούρα του Γκαλμπρέϊθ στο Νέο βιομηχανικό κράτος, Παπαζήσης.

13.       Βλ. τις παθιασμένες συζητήσεις που γινόνταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, για την αλλοτρίωση κ.λ.π., στη συνέχεια των αναλύσεων του Μαρκούζε, στο Pouvoir ouvrier του S. Mallet (Médiations).

14.       Εκδ. Νέοι Στόχοι.

15.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Ανεπανάσταση και εξέγερση, Παπαζήσης.

16.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, «Για την έννοια της άρνησης στη διαλεκτική», Διαλεκτική, συλλ. εκδ. Επίκουρος, σσ. 35-42.

17.       Βλ.  άλλα κεφ., αυτόθι και τις αναλύσεις μας στο Μπλογκ μας, nktp.blogspot.gr.

18.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη νέα ανθρωπολογία, συλλ. (Επ. Β.Φ.), Αρμός, εισαγωγή: «Από τη συστημική κρίση στην έκρηξη των αντινομιών  του συστήματος» σσ. 25-42.

19.       Βλ. J. Gabel, Idéologies, 2 τ. Anthropos.

20.       Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης.