Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΘΕΩΡΙΑ.
ΠΕΡΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Ι
Αντιθέσεις – Αρνήσεις.
Αντιθέσεις κοινωνικές, θεωρητικές και ιδεολογικές.
Σύνθεση, ξεπέρασμα δια της άρνησης.
Παγκοσμιοποίηση: Νέες αντιθέσεις – νέες αρνήσεις
κοινωνικές και θεωρητικές.
Η σημασία της ιδεολογικής κριτικής.
Κριτική θεωρία ως βάση – αναφορά.
Η κριτική θεωρία επικαιροποιημένη και ανασυγκροτημένη.
Η διαρκής σημασία της Μετακριτικής.
Τα μονοπώλια είναι η ψευδής – η ολοκληρωτική –
ολότητα (μονοπώλια- ύστερος καπιταλισμός). Πίσω από αυτά υπήρχε απόθεμα υλικής
και πνευματικής πτώχειας, μιζέρια, απελπισία. Η μόνη υλικότητα που υπάρχει και
που καλύπτεται έντεχνα είναι η όλο και μεγαλύτερη, η ληστρική εκμετάλλευση των
πάντων. Ανθρώπου και φύσης.
Το παγκοσμιοποιημένο μονοπώλιο: Μονοπώλιο σύγχρονης μορφής:
κοινωνικής και πολιτικής οικονομικοκοινωνικής. Ο καπιταλισμός των funds.
Ενορχηστρωτές της παγκοσμιοποίησης-παγκοσμιοποιητές:
Γκόλντμαν Τζακς – Ρόλτσιλντ.
Οι αντιθέσεις συλλήφθηκαν και εισήχθηκαν ως έννοιες
στην Αρχαία Ελλάδα, θεωρητικοιποιήθηκαν αρνητικά – θετικά από τον Χέγκελ και
μετά κοινωνικοποιήθηκαν από τον Μάρξ, ιδίως μετά το 1848.
Στη συνέχεια θεωρητικοποιήθηκαν κριτικά από τη Σχολή
της Φρανκφούρτης ιδίως οι αντινομίες. Κριτικά
σημαίνει επίσης αντινομικά, θετικά – αρνητικά και αντίστροφα, προτάσσοντας
ιδίως τον δίσιμο χαρακτήρα τους. Μόνο ο Μαρκούζε μετά το 1956 προέκρινε τη
θετική προσέγγιση-θεωρητικοποίηση των αντιθέσεων, διαβλέποντας μια μικρή
δυνατότητα επαναστατικής ανατροπής του συστήματος.
Διεπιστημονική
- Κριτική διεπιστημονικότητα: Η θεωρητική δυνατότητα αυτόνομης, ακόμη κι
αυτοτροφοδοτούμενης αυτοτελώς ανασυγκρότησης της Κριτικής θεωρίας σήμερα με
σύγχρονους όρους, χωρίς προκατασκευασμένα σχήματα, χωρίς a priori,
χωρίς αμφιβολίες, αλλά αντίθετα με πίστη για την σύλληψη και συγκρότηση μιας
νέας ριζοσπαστικής – συνθετικής και κατά τούτο επίκαιρης Κριτικής θεωρίας της
κοινωνικής αλλαγής, της αναγκαίας και επιβαλλόμενης ιστορικά κοινωνικής
αλλαγής.
Η διεπιστημονική1 διάσταση και η σύγχρονη κριτική
διεπιστημονικότητα2
περιλαμβάνουν και μια αισθητική ή και μετα-αισθητική διάσταση ή
συνιστώσα, και μάλιστα ως σύνθετο προϊόν της ιστορικής και ηρωικής πορείας των
αισθητικών και καλλιτεχνικών πρωτοπορειών, τουλάχιστον του ΧΧου αι.
Η ιδιαιτερότητα της μορφής του έργου τέχνης (και
ειδικότερα της μοντέρνας): Το έργο τέχνης είναι ακριβώς ο υψηλός τόπος του υπάρχοντας
σήμερα με την μια ή την άλλη μορφή και λιγότερο ή περισσότερο συνειδητού συλλογικού
υποκειμένου. Μέσα από την πιθανή
συμφιλίωση των κοινωνικών αντιθέσεων, που κατορθώνει να πετύχει και να προβάλει,
η τέχνη υπόσχεται την ευτυχία. Κατά τον Μαρκούζε «μέσα σε αυτόν τον αισθητικό
κόσμο είναι στην πράξη «λυμένες» οι αντιθέσεις στο βαθμό που εμφανίζεται στο
εσωτερικό μιας καθολικής διάταξης, της οποίας είναι συγχρόνως μέρος, … και αυτό
με μια άμεση μορφή … Έτσι το άτομο
ενσαρκώνει το καθολικό•
έτσι γίνεται ο κύρηκας μιας καθολικής αλήθειας, θαυμαστής, ως προς την τύχη της
και την ειδική κατάστασή της3». Ως εκ τούτου, μέσα από ένα ειδικό, ιδιαίτερο έλλογο (ratio)
στοιχείο που έχει η τέχνη - κατορθώνει να συμφιλιώσει τον καθολικό νόμο με το
ειδικό, με το «ειδικό ωθημένο μέχρι σε ακραία όρια», όπως έλεγε ο Λούκατς.
Συγχρόνως μέσα στην αυτονομία του έργου τέχνης η ιδιαιτερότητα του «ελλατούμενου
ατόμου» (Musil) και η απραγματοποίητη καθολικότητα
συνεχίζουν τη βίωση της ερημιάς τους. Της γενικευμένης ερημοποίησης που
δημιούργησε και επέβαλε παντού ο μονοπωλιακος καπιταλισμός, δομικά ανορθόλογος,
άταιγκτος, αυταρχικός, ολοκληρωτικός, «ορθολογικός».
Κατά τον P. Zima,
μαθητή του Λ. Γκολντμάν, και προσωπικό μελετητή του έργου της Σχολής της
Φρανκφούρτης, «η διαλεκτική δεν έχει να κάνει με το πρόβλημα αυτού που πρέπει
να είναι ανεξάρτητα από το πραγματικό•
αυτή αποσκοπεί στις συγκεκριμένες δυνατότητες που μια κοινωνία δεν θα μπορούσε
να σταματά να είναι αυτό που είναι αυτή. Δηλ. η διαλεκτική είναι η επιστήμη της
αντίφασης του δυνατού»4.
Από την άποψη αυτή, οι Λεφέβρ και Γκολντμάν
θεωρητικοποίησαν τη θέση ότι η νέα εργατική τάξη των δεκαετιών 1960 και 70
είναι το «μοτέρ» υπέρβασης της αντίφασης αυτής, αυτή που (θα) πραγματοποιεί το
δυνατό. Σύμφωνα με την αντορνική αρνητική διαλεκτική, η ιστορική διαδικασία
είναι μπλοκαρισμένη, έχει φθάσει σε ένα αδιέξοδο χωρίς δυνατότητα ξεπεράσματός
του, ξεπεράσματος της αλλοτριωμένης κοινωνίας του ύστερου καπιταλισμού. Ξεπεράσματος
γενικά. Ενώ η εργατική τάξη έχει ενσωματωθεί, η αντίθεση ή η αντίφαση διατηρείται.
Αυτή είναι η ουσία του ύστερου καπιταλισμού και όχι οι δυνατότητες διαλεκτικού
ξεπεράσματός του, σύμφωνα πάντα με τον Αντόρνο. Μέσα σε αυτή την ολική
αρνητικότητα, ο Μαρκούζε είχε διειδεί τη δυνατότητα ανοίγματος μιας ρωγμής, η
οποία ενδεχομένως θα οδηγούσε στην πίστη για ριζική αλλαγή μέσα από την
συνείδηση από τις «εξαρτώμενες τάξεις», όπως έλεγε ο Γκράμσι, αυτής της
δυνατότητας. Και προς αυτή την κατεύθυνση στρατεύθηκε ο Μαρκούζε και στη
συνέχεια και οι Λεφέβρ, Γκολντμάν, Γκορζ, Μαλλέ, Σατλέ, κ.α. δημιουργώντας το P.S.U.
(Parti Socialiste Unifié: Ενωμένο Σοσιαλιστικό Κόμμα)
στα αριστερά του γαλλικού Σοσιαλιστικού κόμματος, το οποίο έδωσε τεράστια ώθηση
στο κίνημα μετά το Μάη, εισάγοντας και τη θεωρία της αυτοδιαχείρησης από τη
Σχολή της Πράξης της Γιουγκοσλαβίας.
Το ζητούμενο ήταν και βέβαια - παραμένει ακέραιο - η
μετατροπή της υπάρχουσας κατεστημένης τάξης με διαλεκτικό και ιστορικό πάντοτε
τρόπο.
Οι ενύπαρκτες αντιφάσεις στο κοινωνικό σύστημα του
ύστερου και σήμερα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού είναι απόλυτα αναγκαίο να
συνειδητοποιηθούν από το ιστορικό υποκείμενο, έτσι ώστε να φθάσουν να ξεπεραστούν. Από την άλλη το
ίδιο το σύγχρονο απάνθρωπο σύστημα βαδίζει τυφλά και ανεξέλεγκτα, έρμαιο των
ατιθάσευτων αντινομιών του προς την έκρηξη. Και για το λόγο αυτό είναι απόλυτα
αναγκαίο να εργαστεί η συνειδητοποιημένη πνευματική, ιδεολογική, θεωρητική,
κοινωνική υποκειμενικότητα, με τη βοήθεια της νέας Κριτικής θεωρίας, για την
αποτροπή της επερχόμενης με κάθε βεβαιότητα γενικής καταστροφής. Και μέσα σε
αυτές τις τραγικά προδιαγραφόμενες συνθήκες, μόνο η νέα Κριτική θεωρία θα
μπορέσει να αποτρέψει αυτήν ουσιαστικά την αντίθετη με την ιστορικά
επιβαλλόμενη αδήριτη πορεία.
ΙΙ
Οι αντιθέσεις στην
παγκοσμιοποίηση - οι αντιθέσεις της παγκοσμιοποίησης.
Μερικές αρχές που ισχύουν ή
προσδιορίζουν στην παγκοσμιοποίηση:
Ασύμμετρες
απειλές-παράπλευρες απώλειες- Αδύναμος κρίκος.
Οικονομική-τοξική
οικονομία-τοξικές σχέσεις.
Οι αντιθέσεις έχουν
αποκτήσει παγκόσμιο χαρακτήρα μεταξύ κρατών, συνασπισμών κρατών, μεγάλων
εταιρειών, αλλά διαπερνούν και τα ίδια τα κράτη, καθώς και τις συνενώσεις
κρατών (π.χ. Ε.Ε.).
Η υπέρμετρη οικονομική
μεγέθυνση των πρωταγωνιστών (leaders)
εταιρειών υποβίβασε την πολιτική ισχύ των κρατών.
Η οικονομία ολιγαρχείται
με ταυτόχρονη έκρηξη των of shorts αποθηκεύσεων απίθανων ποσών: Κράτη of shorts, εν όλω ή εν μέρει (Ελβετία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Κύπρος,
Νησιά Καϊμάν, Μονακό κ.α.)
Η πριμοδότηση και η επιβολή
της παγκόσμιας οπτικής, στόχευσης κ.α.,
σε συνδυασμό με την globalisation ήδη της οικονομίας διαλύουν το τοπικό, την
ιδιομορφία, την παράδοση, την κουλτούρα. Εναλλακτική λύση;
Οι αντιθέσεις μεταξύ των
πάντων έχουν αποκτήσει ήδη και αποκτούν ακόμη περισσότερο υπέρμετρο χαρακτήρα,
σχεδόν ανεξέλεγκτα, απειλώντας να συμπαρασύρουν ότι έχει απομείνει από την
προηγούμενη κατάσταση ρύθμισης και ισορροπίας που είχε δημιουργηθεί μετά τον Βο
Παγκόσμιο πόλεμο. Η διαπάλη των υπέρμετρα μεγάλων συμφερόντων, εταιρικών και
κρατικών, τείνει να γίνει ανεξέλεγκτη. Η ανάγκη μιας νέας συνολικής-σφαιρικής
ρύθμισης είναι περισσότερο από προφανής, ενώ κράτη προσπαθούν να λύσουν τοπικές
ή περιφερειακές διαφορές δια των όπλων, διαλύοντας, μικρότερες οντότητες, χωρίς
έλεος, ενώ το παγκόσμιο εμπόριο όπλων είναι στο απώγειό του. Ο ανθρωπισμός
επικαλείται κατά κανόνα μόνο για να δικαιολογήσει τα διάφορα
κυρίαρχα-αλληλομαχόμενα συμφέροντα.
Η γενικευμένη φτώχεια των
πληθυσμών, ακόμη και των λεγόμενων αναπτυγμένων κρατών και η λιγότερο ή
περισσότερο καταναγκαστική μετανάστευση μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων τείνουν να
γενικευτούν, διαλύοντας έτσι και την ελάχιστα εναπομείνασα μέχρι τώρα εθνική συγκρότηση, όπως είχε αυτή διαμορφωθεί μεταπολεμικά.
Έτσι, ενώ συνεχίζουν να
ισχυροποιούνται οι μεγάλοι παγκόσμιοι παίκτες, οι παγκοσμιοποιητές, χωρίς
κανείς να γνωρίζει που θα φτάσει αυτή η δυναμική, οι εξαρτώμενες τάξεις
υποβαθμίζονται όλο και περισσότερο, ακόμη και διαλύονται ως ενιαίες ή λίγο πολύ
ως ομογενείς οντότητες. Η αντίθεση αυτή τείνει να αποκτήσει εκρηκτικό
χαρακτήρα, με το νεοφασισμό να επανακάμπτει στην Ευρώπη, ενώ παρόμοιες τάσεις
υπάρχουν και στη Β. και τη Ν. Αμερική.
Αυταρχικά κράτη, που κάποτε
ήταν η εξαίρεση και περιθωριακό φαινόμενο, απαιτούν όλο και μεγαλύτερη ισχύ,
μέχρι που γίνονται ακόμη και πρωταγωνιστές. Γενικότερα δυναμώνει παγκόσμια η
τάση προς την αυταρχικοποίηση και την επιβολή δια της δύναμης και της βίας.
Το αυταρχικό μοντέλο
διακυβέρνησης είναι πλέον γενική κατάσταση και στο εσωτερικό των μεγάλων
εταιριών, η νέα κατάσταση αυταρχισμού δρα συμπληρωματικά με την
εξωτερική-κρατική, έτσι ώστε να δυναμώνει η τάσης προς το γενικότερο
αυταρχισμό.
Την κατάπτωση του
φιλελεύθερου καπιταλισμού (και του σύστοιχου
του αστικού πολιτισμού) στην περίοδο της μετάβασής του στο μονοπωλιακό
καπιταλισμό, διαδέχθηκε η διάλυση του μονοπωλιακού καπιταλισμού από τον
παγκοσμιοποιημένο. Τα ριζοσπαστικά κινήματα
που αναπτύχθηκαν ως αμφισβήτηση του ανερχόμενου ακόμη τότε (δεκαετία του
1960) μονοπωλιακού καπιταλισμού φαίνεται μια ωραία και ηρωική ανάμνηση σήμερα.
Παρά τον ισοπεδωτικό και βαθύτατα ενσωματωσιακό χαρακτήρα του ύστερου
καπιταλισμού, υπήρξε χώρος για την αμφισβήτησή του, ακόμη και ριζοσπαστική και
μαζική, και μάλιστα διεθνώς. Από όταν άρχισε όμως η παγκοσμιοποίηση (μέσα της
δεκαετίας του 1990) να γίνεται η νέα κατάσταση, μια από τις κύριες επιπτώσεις
της ήταν η κατάργηση ακόμη και του παραμικρού χώρου αμφισβήτησης, κοινωνικής,
πολιτισμικής, αλλά πρώτιστα και κυρίως ιδεολογικής. Παντού κυριάρχησε το δόγμα της ΤΙΝΑ, δηλαδή ο
νεοφιλελευθερισμός. Λίγο μετά εμφανίστηκε ο ταξηφιλελευθερισμός, ο οποίος
διέλυσε ακόμη και κράτη στην Ευρώπη και κινδυνεύει να διαλύσει και τον ίδιο την
εμπνεύστριά του, την Γερμανία.
Τα διάφορα ακόμη και
μαχητικά μαζικά κοινωνικά κινήματα που
εμφανίστηκαν από την περίοδο της
αρχόμενης παγκοσμιοποίησης και εδώ: Αντάρτικο των Τσιάπας, Altermondialisation, Porto Allegre, Γένοβα, κινητοποίηση ενάντια στο Ευρωσύνταγμα,
εξέγερση για τον Γρηγορόπουλο, κινητοποίηση ενάντια στο νόμο για την εργασία
επί Holland, Αγανακτισμένοι, κινητοποιήσεις ενάντια στα
μνημόνια στην Ελλάδα, Κίτρινα γιλέκα κ.α. δεν μπόρεσαν ν’αποκτήσουν ένα
μόνιμο, ριζοσπαστικό, εναλλακτικό
χαρακτήρα. Δεν δημιούργησαν μια νέα δύναμη ιδεών, όπως έλεγε ο Γκράμσι. Το μόνο
που μας απομένει είναι η ριζοσπαστική κριτική, η άρνηση, ιδεολογική κριτική με
στόχο τη σύλληψη και συγκρότηση μιας νέας μεγάλης εναλλακτικής λύσης.
Το ίδιο ισχύει και στην
τέχνη. Καμία νέα πρωτοπόρα τάση δεν δημιουργήθηκε. Από ότι φαίνεται η διαλυτική
κατάσταση που έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση στο κοινωνικό και στον
πολιτισμικό ιστό είναι πολύ σοβαρότερη από όσο αρχικά φαινόνταν. Από την άποψη
αυτή η ολική αναδιοργάνωση της κοινωνίας πάνω σε νέες ορθολογικές και
ανθρωπιστικές βάσεις προβάλλει περισσότερο παρά ποτέ.
Η πανταχού παρούσα
κυριάρχηση, βασικό χαρακτηριστικό της παντοδύναμης παγκοσμιοποίησης, είναι
απόλυτη ανάγκη να αντικατασταθεί από τις αρχές της αλληλεγγύης, της
συναδέλφωσης, του ανθρωπισμού.
Η πρόοδος της τεχνολογίας
είναι τέτοια που επιτρέπει μια ορθολογικότερη και δικαιότερη παραγωγή, κατανομή
και ανακατανομή των αγαθών. Μόνο αν καταργηθούν οι of shorts χώρες και διατεθεί ο παρκαρισμένος σε αυτές παράνομα εξωτερικός πλούτος, είναι δυνατό να
λυθούν πολλά και σημαντικά κοινωνικά προβλήματα.
Το μακρύ οικονομικό κύμα,
ανάπτυξης, εντάσεων, κρίσεων με
σημαντικότερη την κρίση του 2008 που άρχισε το 1973 με την πετρελαϊκή κρίση,
τείνει να τελειώσει. Κανείς δεν ξέρει τι θα προκύψει στο τέλος του, αλλά είναι
πολύ πιθανό να γενικευτεί παγκόσμια η βαρβαρότητα του συστήματος, ενώ η πόρτα
του νεοφασισμού έχει μισανοίξει στην Ευρώπη.
Υπήρχε απόλυτη ανάγκη για
την αλλαγή της τάσης και την στράτευση των πάντων, προκειμένου να αποφευκτεί
ένας νέος φασισμός.
Η συνεχής διαφοροποίηση της
κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας από την παγκοσμιοποίηση προς πολύ
δυσχερέστερες καταστάσεις για τον κόσμο της εργασίας, χωρίς ουσιαστικά σοβαρές
αντιστάσεις έχει και θα συνεχίσει να έχει πολύ σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις σε όλη
την κοινωνική, πνευματική, πολιτισμική συγκρότηση και ζωή.
Δεν είναι δυνατό 4-5
παγκόσμιες εταιρείες σε κάθε τομέα (τεχνολογία, ενέργεια, μεταφορές, τράπεζες
κ.λ.π.) να ελέγχουν τα πάντα. Από την άλλη, ο καπιταλισμός των τεράστιων funds ζει διαρκώς με την τρέλα του ρίσκου, της αναζήτησης διαρκώς
νέας ρύθμισης και ισορροπίας, με επακόλουθο
την ανάγκη διαρκούς αναδιοργάνωσής του, αναζητώντας διαρκώς το
μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους, όχι πάντοτε προφανώς ή εύκολα, ή ακόμη και χωρίς
περιπέτειες.
Κάθε κρίση, μικρή ή μεγάλη,
ωθεί το σύστημα σε όλο και μεγαλύτερη αυταρχικοποίηση. Η κυριάρχηση έτσι μετατρέπεται όλο και περισσότερο στο
καταφύγιο του συστήματος, με την σύστοιχη βία και βαρβαρότητά του, ενώ η τάση
προς την συναίνεση, που ήταν κύρια μεταπολεμικά, έχει περιοριστεί, με τάσεις
προς την κατάργησή της. Το σύστημα έτσι δεν θα διστάσει να χρησιμοποιήσει ακόμη
και ακραίες μορφές (βλ. νεοφασισμό) για να διατηρήσει την επιβίωσή του, μπροστά
στη γενικευμένη κρίση εμπιστοσύνης και νομιμοποίησης που προκαλεί η ληστρική
και η όλο και πιο αυταρχική πολιτική του.
Συμπερασματικά, μέσα σε
αυτές τις τραγικά διαμορφωμένες και ακόμη περισσότερο τραγικά προδιαγραφόμενες
συνθήκες και τάσεις, η μόνη λύση που
υπάρχει είναι η μαζική, η ολική παγκόσμια (η διεθνής φαντάζει περιορισμένης
εμβέλειας) αμφισβήτηση, ακόμη και η ριζική άρνηση του συστήματος.
Ο νέος
διεθνισμός-παγκοσμιοποιησμός από τα κάτω, από τη βάση προβάλει πλέον ως η μόνη
εναλλακτική λύση για να ξεπεραστούν τα πολλαπλά αδιέξοδα του συστήματος, ο
βαθύτατος ανορθολογισμός του, οι δομικές αντινομίες, ακόμη και ανισορροπίες του, ο ολικά αλλοτριωτικός, εκμεταλλευτικός
και καταπιεστικός χαρακτήρας του.
ΙΙΙ
Κατά τον Αντόρνο το πρόβλημα
του κριτικού υποκειμένου στον μονοπωλιακό καπιταλισμό ήταν πρωταρχικής σημασίας
για την όποιαα νεοανθρωπιστική τάση ή
προοπτική.
Ποιο είναι το
κοινωνικό-κριτικό υποκείμενο σήμερα στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό;
Η γραφειοκρατικοποίηση του
συστήματος σε Ανατολή (σταλινική-βυζαντινή γραφειοκρατία) και σε Δύση:
Τεχνοκρατική γραφειοκρατία – τεχνοστρουκτούρα (J.-
Κ. Gαlbraith)
ήταν η κυρίαρχη κατάσταση πριν τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο αλλά και μετά.
Η κατάσταση βέβαια άλλαξε, μετεξελίχθηκε.
Από την νεοκαπιταλιστική ενσωμάτωση στην απόρριψη, ακόμη και στην
αποκοινωνικοποίηση στην παγκοσμιοποίηση και στη μεταπαγκοσμιοποίηση. Οι
κοινωνικές τάξεις έγιναν πλέον άμορφες μάζες: Γενικεύτηκαν οι άτυπες, οι υβριδικές μορφές απασχόλησης.
Συνέπεια: Η αδυνατότητα της
διαμόρφωσης και ακόμη λιγότερο συγκρότησης της όποιας κοινωνικότητας ή
κοινωνικής συνείδησης (Οζόφσκι).
Ο παγκοσμιοποιημένος
καπιταλισμός σε αντίθεση με το νεοκαπιταλισμό και τον ύστερο καπιταλισμό, οι
οποίοι είχαν δημιουργήσει μια απίθανη οργάνωση σε συνδυασμό με μια πρωτοφανή
και πολυεπίπεδη διαστρωμάτωση, έχει ωθήσει την οργάνωση σε έναν υπέρτατο βαθμό,
σε συνδιασμό με την ισχυροποίηση ακόμη και σε απόλυτο βαθμό της κυριάρχησης,
έχει περιορίσει συμμετρικά και στον ίδιο βαθμό την κοινωνική διαστρωμάτωση. Τις
πολλές και πολυσχιδείς κοινωνικές τάξεις, ομάδες, κατηγορίες κ.α. το σύστημα
της παγκοσμιοποίησης τις έχει διαλύσει και τις έχει μετατρέψει σε μια
άμορφη-άτυπη κοινωνική οντότητα, η οποία αυστηρά μιλώντας ίσως να μην είναι
πλέον κοινωνική. Η προσωρινότητα, η διαρκής αλλαγή, οι μικροεργασίες, η
περιθωριοποίηση, κ.τ.λ., ακόμη και υψηλής ειδίκευσης ανθρώπων, δεν συνιστούν
πλέον κάποια μορφή κοινωνίας. Αντίθετα μάλιστα. Είναι η άρνηση της κοινωνικής
οργάνωσης, και κατά τούτο και της κοινωνίας. Κοινωνία χωρίς μια κάποια μορφή
κοινωνικής οργάνωσης δεν νοείται, ούτε υφίσταται, ούτε εχει υπάρξει ποτέ.
Ο νεοφιλελεύθερος δομικά,
κρυφά ή φανερά ολικά αυταρχικός καπιταλισμός διέλυσε την πολύμορφη, ακόμη και
την ακραία κοινωνική διαστρωμάτωση και
ιεράρχηση του ύστερου καπιταλισμού, προκειμένου να μεγαλώσει υπέρμετρα την
υπεραξία, αντικαταστώντας συγχρόνως την προηγούμενη προχωρημένη οργάνωση του με
την καθολική απο-οργάνωση και αυταρχικοποίηση. Έτσι δημιούργησε ένα αντίπαλο μη
κοινωνικό, δηλαδή άμορφο «κοινωνικό» μόρφωμα πολύ μεγάλων διαστάσεων, το οποίο
μόνο με τη βία θα ελεγχθεί ή με τον φασισμό. Η προϊούσα αποκοινωνικοποίηση έχει
και αυτή τα όριά της, όπως και η ανεξέλεγκτη μέχρι τώρα αναζήτηση του διαρκώς
μεγαλύτερου ποσοστού κέρδους και της μέγιστης υπεραξίας.
Η αντίθεση τείνει να γίνει
απόλυτη, η αντινομία ανυπέρβλητη.
Δεν πρόκειται απλώς για τη
διαδικασία ξεπεράσματος του φιλελεύθερου καπιταλισμού του 19ου αι., την οποία
κατήγγειλε η Σχολή της Φρανκφούρτης και ως μια καταστροφή του πολιτισμού. Ούτε
για τον εκφυλισμό της διαδικασίας μετάλλαξης του καπιταλισμού και του πολιτισμού
μέσω της ακραίας ορθολογικοποίησης και οργάνωσης της παραγωγής και
διοικητικοποίησης της κοινωνίας ολόκληρης, ως προσπάθεια αποτελεσματικού –
κρυφού ή φανερού – ελέγχου της κοινωνίας ολόκληρης από το σύστημα στην μετακευνσιανή εποχή. Πρόκειται αντίθετα για
μια βαθειά, δομική μεταλλαγή της κοινωνίας προς δύο ριζικά, ολικά αντίθετες
οντότητες: Άμορφη ή αποκοινωνικοποιημένη κοινωνία και κράτος-εξουσία-κυριάρχηση
των ολιγοπωλίων, των ολιγαρχών κ.τ.λ.,
με συνεχή ροπή και προς τις δύο κατευθύνσεις: Αποκοινωνικοποίηση – ισχυροποίηση
της κυριάρχησης.
Λύση: Οι αντινομίες,
ιστορικά εξετάζοντας το θέμα, δεν είχαν εύκολες ή ακόμη και ειρηνικές λύσεις.
Η κριτική θεωρία στοχάζεται
και αναστοχάζεται με βάση αυτή τη νέα, και μάλιστα ακραία κοινωνική κατάσταση
που έχει διαμορφωθεί και προσπαθεί να εννοιοποιήσει στοχαστικά τα διάσπαρτα ή
τα αποσπασματικά, ακόμη και τα αντιφατικά στοιχεία της νέας απόλυτα αρνητικής
αυτής κατάστασης. Από την άποψη αυτή, η κριτική θεωρία δεν περιορίζεται στα
επιφαινόμενα, ενώ και το περίφημο εποικοδόμημα, που πάντοτε έδινε κάποιες
προοπτικές, ακόμη ίσως να προείκαζε κάποιες δυνατότητες, έστω και υποθετικές,
έχει και αυτό είτε διαλυθεί, είτε ελεγχθεί πλήρως από το σύστημα.
Η προσπάθεια, μέσα σε αυτές
τις συνθήκες ανασυγκρότησης με νέους όρους της κριτικής θεωρίας ενώ είναι
επιβεβλημένη, συγχρόνως αποδεικνύεται και δύσκολη, καθόσον η ίδια η δομική
ολικά αρνητική μετεξέλιξη του καπιταλισμού, ωθεί και την κριτική θεωρία προς το
τέλος της. Ακύρωση αυτού του τέλους σημαίνει επαναπροσδιορισμός με νέους όρους
της καθολικής καθορισμένης άρνησης. Την επανατοποθέτηση με νέους όρους του
προτάγματος της νέας και απελευθερωτικής ανθρωπολογίας. Τη συγκρότηση της Νέας
μεγάλης άρνησης.
ΑΝΤΙΝΟΜΙΕΣ
– ΑΡΝΗΣΕΙΣ – ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
Οι αντιθέσεις σήμερα έχουν αποκτήσει μια άλλη διάσταση, με
απόλυτη ίσως διάσταση. Το ίδιο και οι
αρνήσεις που εκδηλώνουμε παγκόσμια, στο βαθμό που η παγκοσμιοποίηση έχει
δημιουργήσει ακριβώς ακραίες κοινωνικές
διαφοροποιήσεις, ακομη και αντιθέσεις. Η έκρηξη δεν των αντινομιών του
συστήματος μετά από το 2008 εφ’ εξής οδηγούν συνέχεια και σε όλο νέες αρνήσεις.
Από την εποχή αυτή η Κριτική θεωρία
παραμένει η μόνη συνθετοποιά
θεωρητικοποίηση, με βάση την αντινομική αντορνική αρνητική διαλεκτική
και καθορισμένη άρνηση, τη διαλεκτική της άρνησης του Μαρκούζε, αλλά και τη
γενικότερη τάση και των δύο προς τις Αρνήσεις5.
Σε κάθε περίπτωση οι σύγχρονες αντιθέσεις
οδηγούν σε σύγχρονες κριτικές θεωρητικοποιήσεις και γενικότερα ανοίγουν μια νεα
περίοδο για την Κριτική θεωρία.
ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ
– ΑΡΝΗΣΕΙΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (ΕΚΘΕΣΗ)
Τα έργα τέχνης ως συγκεκριμενοποίηση και έκφραση των
αντιθέσεων του συστήματος και συγχρόνως
ως άρνησή του. Του συστήματος που με τις κρίσεις του, προϊόν των άλυτων
αντιθέσεων ή και αντιφάσεων του, διαλύει τον άνθρωπο, την τέχνη, την κουλτούρα.
Και μέσα σε αυτό το γενικότερο κοινωνικό-ιδεολογικό και ψυχολογικό περιβάλλον
των εντάσεων και της ανυπέρβλητης κρίσης, η μοντέρνα τέχνη προσπαθεί πάντοτε να
δείξει μια δυνατότητα ξεπεράσματος, μια προοπτική ξεπεράσματος και στο επίπεδο
των μορφών, πρωταρχικού επιπέδου για τη
συνειδητοποίηση της ανάγκης του ολικού ξεπεράσματος του συστήματος συνολικά,
ολικά.
Αντιθέσεις διαρκείς και διαρκώς ανανεούμενες,
παίρνοντας νέες πάντα μορφές. Αντιθέσεις που βαθαίνουν όλο και περισσότερο, που
γίνονται όλο και πιο απειλητικές, που προκαλούν δέος. Όμως το σύστημα
κατορθώνει μέχρι τώρα να τις ελέγξει με τις μικρότερες δυνατές απώλειες, και
διατηρεί αλώβητη ουσιαστικά την ισχύ και την ύπαρξή του.
Αντιθέσεις που γίνονται όλο και πιο βαθειές, πιο
έντονες, ποιο οξείες, αλλά και που δεν μπορούν ως τέτοιες να καταστρέψουν το
σύστημα. Χωρίς την καταλυτική δράση της πρωτοπορίας δεν υπάρχει καμία προοπτική
εξόδου από το σύστημα των όλο και πιο έντονων αντιθέσεων. Καμία προοπτική
ξεπεράσματός του, (συστήματος) και των αντιθέσεων του, χωρίς ανθρωπιστικό όραμα
και προσανατολισμό της κοινωνικής και ανθρώπινης πράξης.
Η μοντέρνα τέχνη σε όλη την ηρωική ιστορική πορεία
της μέχρι σήμερα καταγράφει με έναν άμεσο και ανάγλυφο τρόπο τις αντιθέσεις του
συστήματος, την τραγωδία για τον σύγχρονο άνθρωπο που βιώνει τις αντιθέσεις
αυτές κατά κανόνα δύσκολα έως και εξίσου τραγικά, που είναι θύμα του αδιέξοδου
του συστήματος.
Συγχρόνως η μοντέρνα τέχνη εκφράζει μέσα από την
εναγώνεια προσπάθειά της και τα ιστορικά όρια της αισθητο-καλλιτεχνικής πράξης
της. Έτσι καλεί στη στράτευση του υποκειμένου, σε κοινωνικό-πολιτικό-ιδεολογική
πράξη για την ανάγκη ξεπεράσματος των αντιθετικών διεξόδων του συστήματος, οι
οποίες το έχουν οδηγήσει στην έκρηξη, αλλά όχι στην κατάρρευσή του. Η έκρηξη των αντιθέσεων, ακόμη και των
αντινομιών του άκρως τοξικού σύγχρονου συστήματος δεν θα οδηγήσει ποτέ στην κατάρρευση, και ακόμη λιγότερο στο
όποιο ξεπέρασμά του. Αντίθετα καραδοκεί πάντοτε ο κίνδυνος του εκφασισμού του.
Και μόνον η συνειδητή πράξη της κοινωνίας θα μπορούσε να διαμορφώσει τους όρους
μιας ανθρωπινότερης κατάστασης χωρίς αντιθέσεις και απάνθρωπους ανταγωνισμούς.
Το πνευματικό στοιχείο της μοντέρνας τέχνης είναι
μια παρακαταθήκη, ένα σύστημα πάντοτε για την ιστορική αυτή προσπάθεια, για την
οποία πάσχιζαν πάντοτε οι πρωτοπορίες, κοινωνικές και αισθητο-καλλιτεχνικές.
Αλλά προέχει η άρνηση του παρόντος
αλλοτριωμένου και αλλοτριωτικού συστήματος ολικά. Η δημιουργία διαρκών και
πολλαπλών αρνήσεων, αρνήσεων σε όλα τα
επίπεδα, όλων των αντιθέσεων δια της μοντέρνας αισθητικής μορφογένεσης και γενικότερα της σύγχρονης
καθορισμένης αρνητικά ιστορικοκοινωνικής πράξης.
ΚΡΙΤΙΚΗ
ΘΕΩΡΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
- Πρωτοπόρα – μοντέρνα τέχνη, λαϊκός πολιτισμός και πολιτισμική κληρονομιά.
- Η σημασία της πολιτικής κουλτούρας για την
αφύπνιση με μοντερνιστικό τρόπο του σύγχρονου ανθρώπου.
Εκτός από τα ιστορικά κείμενα του νεαρού Λούκατς,
της Σχολής της Φρανκφούρτης και τον Λ. Γκολντμάν, βλ. και τα ιστορικά κείμενα:
- Α. Χάουζερ, Kοινωνική ιστορία της τέχνης6: Το ιστορικό αυτό
κείμενο όταν εκδόθηκε στα Αγγλικά το 1953 επηρέασε την πάρα πέρα διαμόρφωση της
Κριτικής θεωρίας και ειδικότερα της Αισθητικής θεωρίας6 του Αντόρνο.
- Ε. Φίσερ, Η αναγκαιότητα της
τέχν7:
Παγκόσμιο μπέστ-σέλερ, αμέσως όταν
κυκλοφόρησε αυτό το συγκλονιστικό όσο και εύληπτο βιβλίο, που αναδεικνύει για
πρώτη φορά την ιστορία της σκέψης, τον
αυτόνομο όσο και καθοριστικό ρόλο της τέχνης για την κατανόηση του πραγματικού,
αφενός, αλλά και για την αποφασιστική σημασία της τέχνης για τη συγκρότηση με
ολικό τρόπο του όλου κριτικού μοντέλου.
- Ρ. Ουίλιαμς, Για μια πολιτική
της κουλτούρας8:Το
κείμενο αυτό του μεγάλου άγγλου μαρξιστή παιδαγωγού- γκραμσιανού κοινωνιολόγου
της κουλτούρας, αναδείκνυε την ανάγκη όχι μόνον πνευματικής καλλιέργειας αλλά
και της συστηματικής πολιτισμικής αναβάθμισης.
Σύμφωνα με τα τρία αυτά μεθοδολογικά άριστα
συγκροτημένα κείμενα, δεν αρκεί μόνο η αρνητική διαλεκτική, η κριτική, η
άρνηση, όσο ριζοσπαστική και αν είναι. Είναι απόλυτα αναγκαία η γνώση με βάση
τις κοινωνικές αναφορές, συνδέσεις και διασυνδέσεις, όπως θα λέγαμε σήμερα, της τέχνης στην ιστορική διαδρομή
της. Επιβάλλεται, με άλλα λόγια, η
ανάδειξη της κοινωνικής διάστασης ή συνιστώσας της, ο κοινωνικά
ευρύτερος ρόλος της, η επεξεργασία μεθόδων και πολιτικής πολιτισμικής
αναβάθμισης με ιστορικές βάσεις και αναφορές, και πρώτιστα (προσθέτουμε εμείς),
στη μοντέρνα τέχνη, ώστε η τέχνη και η κουλτούρα να πάψουν να είναι στην καλύτερη περίπτωση
ένα εξάρτημα της κυριάρχησης, και στη χειρότερη ένας απέραντος αποχαυνωτικός μηχανισμός.
Με την έννοια αυτή, μια σύγχρονη μοντέρνα αντίληψη-πολιτική για την κουλτούρα, με βάση
και την ρώσικη επαναστατική εμπειρία του ιστορικού κινήματος ΛΕΦ είναι σήμερα
περισσότερο παρά ποτέ αναγκαία, όταν ο παγκοσμιοποιητικός ομογενοποιητικός μύλος αποδιοργανώνει, ακόμη
και διαλύει την τέχνη και την κουλτούρα ως αυτόνομες ανθρωπιστικές οντότητες
και δραστηριότητες.
Η επανεύρεση, η κριτική ανασυγκρότηση του ανθρώπου
με σύγχρονους όρους ολότητας και καθολικότητας (univernalisme)
είναι απόλυτα αναγκαία να γίνει και σε επίπεδο κουλτούρας. Αυτό εξάλλου είναι
και το δίδαγμα του μεγάλου Γκράμσι.
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Βλ. και τις έρευνές μου:
α) για την πολιτική της κουλτούρας, με βάση και την
κριτική της βιομηχανίας της κουλτούρας του Μ. Horkheimer
- Th. Adorno,
β) για την πολιτιστική πολιτική και τα αντίστοιχα
κείμενα στο βιβλίο μας, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός) και στα blog μας, nktkp.blogspot.gr
και fioravantesf.blogspot.gr.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.,2. Βλ. εκτός από τα αντίστοιχα κείμενα του
βιβλίου μας «Θεωρία Πολιτισμού», (Ψηφίδα τ.Ι).
3. H. Marcuse, Contre-révolution et
révolte,
Seuil, σ. 114.
4. Ρ. Zima, L’Ecole de Francfort, εκδ. Universitaires, σ. 155.
5. Βλ. και Χ. Μαρκούζε, Αρνήσεις, Υ/βιβλία.
6.
Εκδ. Κάλβος, 4 τ.
7.Εκδ.
Klincksieck.
8.Εκδ.
Μπουκουμάνης.
