Η ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΣΗ

Β. Φιοραβάντες                                                                                                          

Η ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΣΗ

Διατυπώνοντας το θέμα με εμφατικό τρόπο, σύμφωνα με τον Αντόρνο, θα πρέπει να κινηθούμε με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορέσουμε να προσπεράσουμε τα διάφορα στρώματα της αλλοτρίωσης (που είναι το μόνιμο θέμα μας), που δημιουργεί το σύστημα σήμερα, σε αυτό των αγορών και γενικά ο περιβάλλων πολύπλοκος και αντιφατικός κόσμος. Όπως είναι ευνόητο, δεν είναι τα πράγματα απλά, διότι η αλλοτρίωση είναι ένα ολικό σύστημα, το οποίο αποτρέπει τον άνθρωπο από την κατανόηση του σύγχρονου, δύσκολου πράγματι, κοινωνικού είναι και κυρίως γίγνεσθαι. Το πρόβλημα όμως είναι πως θα μπορέσουμε να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα, ακόμη και ένα άλμα: το ξεπέρασμα όπως λέει ο Λεφέβρ. Και το ξεπέρασμα είναι δύσκολο. Πολύ δύσκολο σήμερα.

Προς αυτήν την κατεύθυνση πρέπει να στηριχθούμε στην απόπειρα ερμηνείας, απελευθερωτικής ερμηνείας κατά τον Μάρκους¹, σύμφωνα με ένα συγκλονιστικό κείμενό του. Γι’ αυτό αναφέρω συνέχεια τον Μάρκους, ο οποίος ήταν μαθητής του Λούκατς, του μεγάλου αυτού φιλόσοφου. Αν χάσουμε τον ορίζοντα της απελευθέρωσης και της χειραφέτησης (κατά τον Μαρκούζε) ως αποτέλεσμα της συνειδητής δράσης της υποκειμενικότητας, μιας δράσης δομικά αντιαλλωτριωτικής, χάνεται το παν. Χάνουμε δηλαδή τον ορίζοντα της ιστορίας, όπως λέει ο Αντόρνο, από μπροστά μας. Το να γίνει όμως ο ορίζοντας της ιστορίας καθαρός συνεπάγεται και μία αντίστοιχη κρίση του ανθρώπου για τον κόσμο. Από την άλλη πρέπει να τεθεί το ερώτημα: Πώς θα μπορέσει να γίνει ανθρώπινος ο κόσμος, με τους Μπίλντερμπεγκ, τους Τριλάτεραλ και όλο αυτόν τον ωραίο κόσμο, μέσα στον οποίο ζούμε, και όπου οι κυρίαρχοι προσπαθούν με ένα συστηματικό τρόπο να ανασυγκροτήσουν την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου ριζικά, δομικά υπέρ τους.

Για να μπορέσουμε όμως να αλλάξουμε τον κόσμο θα πρέπει να τον κατανοήσουμε, παραφράζω τον Μαρξ². Για να μπορέσουμε να τον κατανοήσουμε, έχουμε ανάγκη από έννοιες, από νέες έννοιες: να δημιουργήσουμε νέες έννοιες μπροστά σε μία διαρκώς νέα κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε και που διαμορφώνεται ως αποτέλεσμα της πολύπλοκης και αντιφατικής συνεχούς κίνησης της ιστορίας και της κοινωνίας. Και κυρίως να ακολουθήσουμε τη σωστή μεθοδολογία. Έννοιες χωρίς τη σωστή μεθοδολογία δεν έχουν νόημα. Ούτε έχει νόημα η ιστορία της φιλοσοφίας καθαυτή, αποκομμένη. Κάθε όμως ιστορία της φιλοσοφίας είναι και φιλοσοφία. Αυτή είναι κλασσική χεγκελιακή θέση, θέση την οποία ο Μαρξ αποδεχόταν καθολικά. Ήταν το κύριο θέμα του. Το έργο του νεαρού Μαρξ (αλλά και όλο το έργο του Μαρξ) διαπερνάται από την αρχαία ελληνική σκέψη³, τέχνη και φιλοσοφία. Στην ουσία ο Μαρξ επαναφέρει στην επικαιρότητα θέματα ξεχασμένα επί πολλούς αιώνες από τη δυτική μεταφυσική, τα ανασυγκροτεί, τα αναδομεί σε ένα ενιαίο όλο, σε μία ενιαία κριτική και δυναμική οντότητα. Μιλούμε κυρίως για τον Μαρξ της δεκαετίας του 1840-1848⁴. Το αρχικό πρόταγμα του Μαρξ το ανθρωπιστικό, το ερμηνευτικό, η περίφημη 11^η θέση είναι αυτό το οποίο θα πρέπει να μας καθορίζει συνέχεια.

Η ιστορία βέβαια δεν σταμάτησε στον καπιταλισμό του μέσου του 19^ου αιώνα, ούτε στο 1848 που έγινε επανάσταση⁵ σε όλη την Ευρώπη. Ο καπιταλισμός εξελίχθηκε συνέχεια και έφθασε στο παγκοσμιοποιημένο στάδιό του και με την κρίση του 2007 μπήκε στην περίοδο της απότομης, της άγριας αποπαγκοσμιοποίησής του. Η σύγχρονη κρίση του συστήματος προκάλεσε το κίνημα των αγανακτισμένων, ενώ πριν υπήρξε το κίνημα της αντιπαγκοσμιοποίησης. Παρ'όλα αυτά όμως δεν υπάρχει καμία συνείδηση, δεν υπάρχει κάτι στον ορίζοντα, δεν υπάρχει συνειδητή τάση ενάντια στο πνεύμα της αλλοτρίωσης, ούτε δυστυχώς και η όποια συνειδητοποίηση της ανάγκης ριζικής αλλαγής.

Με την ευκαιρία αυτή θα επαναφέρω κάτι στη συζήτηση με αφορμή ένα κείμενο του Λεφέβρ⁶ που διάβασα πρόσφατα. Το 1966-67-68, πριν ξεσπάσει ο Μάης του ’68, είχαν δημοσιευτεί τα κείμενα του Μαρκούζε, τα οποία ήταν μία καταγγελία, μία συστηματική κριτική των αρνητικών επιπτώσεων του συστήματος και το πώς ο άνθρωπος γίνεται μονοδιάστατος, αλλοτριώνεται, εσωτερικεύει την αλλοτρίωση, παθητικοποιείται κ.τ.λ. Παρεμπιπτόντως, ο όρος της νέας ανθρωπολογίας, σε αντίθεση με την παλιά, την αστική ανθρωπολογία, όπως αναλύει και ο Έρικ Φρόμ στο συγκλονιστικό του βιβλίο, Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία⁷ , τη χρησιμοποιούσε κατά κόρον ο Μαρκούζε. Σήμερα προσπαθούμε να διευρύνουμε την έννοια της νέας και ριζοσπαστικής ανθρωπολογίας, να την προσαρμόσουμε δημιουργικά, να την εμπλουτίσουμε, να της δώσουμε ένα νέο περιεχόμενο σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και κυρίως δύσκολης, δύσβατης τραυματικής αποπαγκοσμιοποίησης. Λοιπόν, εκείνα τα χρόνια όλοι ήταν εναντίον του Μαρκούζε, τον θεωρούσαν ότι ήταν μπερξονιστής, ρεφορμιστής, ρεβιζιονιστής, ακόμη και αποστάτης, ότι είχε εγκαταλείψει το επαναστατικό πρόταγμα. Όταν ξέσπασε ο Μάης του ’68 ο Μαρκούζε διαφοροποίησε την αρνητική μέχρι τότε ολικά θεωρητικοποίησή του και στη συνέχεια ανέπτυξε μία θετική-εξεγερσιακή θεωρητικοποίηση στο Δοκίμιο για την απελευθέρωση⁸ και στο Τέλος της Ουτοπίας^9'. Στη συνέχεια και επί σειρά ετών ήταν στη πρώτη γραμμή των διαδηλώσεων, και παρά την ηλικία του τότε πήγε στο Παρίσι το Μάη του ’68, επισκέφτηκε στη συνέχεια τον Ρ. Ντούτσκε στο νοσοκομείο στη Γερμανία κ.α.

Τελικά, το σύστημα βγήκε κερδισμένο. Υπήρξε ένα μεγαλειώδες κίνημα, μία μοναδική εξέγερση, μία παρατεταμένη αντίσταση, μία διαρκής διαμαρτυρία και αμφισβήτηση (contestation). Όταν όμως από το ’83 και μετά έγινε η αλλαγή του πεδίου, του προγράμματος, αρχικά από το Μιτεράν, η αλλαγή αυτή προοδευτικά γενικεύθηκε προς σοσιαλφιλελεύθερα αρχικά και στη συνέχεια νεοφιλελεύθερα μοντέλα, οπότε άρχισε σιγά-σιγά να αποσυντίθεται η αριστερά με τις τροποποιήσεις του ιστορικού προγράμματός της, την περίφημη mondernisation και την ιδεολογική συμπόρευση έως συγχώνευσή της στη δεξιά οικονομική πολιτική του Γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος κ.τ.λ. Τελικά, κατάληξε να διαλυθεί και το κοινωνικό υποκείμενο με αυτή τη οικονομικο-κοινωνική πολιτική στη Γαλλία , αλλά και το αριστερό ιστορικό-ιδεολογικό πεδίο συνολικά, όλο δηλαδή το πρόταγμα κατέρρευσε. Δεν απέμεινε πλέον υποκείμενο. «Το μόνο υποκείμενο θα είναι αυτοί που δεν έχουν ελπίδα», όπως έλεγε και ο Μπένζαμιν. Αλλά και αυτοί δεν εξεγείρονται, δεν επαναστατικοποιούνται. Οπότε αναγκαστικά διάφοροι σύγχρονοι μεταμοντέρνοι φιλόσοφοι σαν τον Βάτιμο, τον Γκάνταμερ, τον Αγκάμπεν¹⁰ το ρίξανε στην οντολογία. Τι να κάνουμε την οντολογία; Οντολογία και κόντρα οντολογία. Διαλεκτική χρειαζόμαστε. Ποιος θα είναι ο φορέας της νέας διαλεκτικής; Ποια θα είναι η νέα υποκειμενικότητα; Ποιο θα είναι το υποκείμενο; Δεν έχει νόημα διαφορετικά η συζήτηση. Η συζήτηση έχει νόημα μόνο όταν έχει ως ορίζοντα την διατύπωση αυτή του Μάρκους, που αναφέρω στο κείμενο περί «απελευθερωτικής ερμηνευτικής», το εναλλακτικό δηλαδή απελευθερωτικό, ανθρωπιστικό πρόταγμα.

Και όταν ακριβώς όλα αυτά τα χρόνια υποχώρησαν οι κοινωνικές πρωτοπορίες, οι μόνες πρωτοπορίες που έμειναν όρθιες ήταν καλλιτεχνικές: Αυτές που αναφέρονταν στον Μάλεβιτς, στον Μαγιακόφσκι κ.α. Θεωρούμε ότι το ιστορικό έργο τους ήταν το απόλυτο της συνειδητοποίησης του ανθρώπινου προβλήματος, της κρίσης, της κρίσης της αποστολής, της τραγικής συνείδησης, της τραγικής κατάστασης: της συνειδητοποίησης, της ανάγκης ξεπεράσματος των αντινομιών του συστήματος. Βέβαια δεν περιορίζεται η πρωτοπορία σε αυτούς του δύο τεράστιους καλλιτέχνες, τους μοναδικούς, ιστορικούς, αξεπέραστους. Υπάρχουν κι άλλοι και γι’ αυτό προσπαθούμε να τους μελετήσουμε συστηματικά, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε μία αναλυτική του κοινωνικού είναι και γίγνεσθαι (υπογράμμιση στο γίγνεσθαι) μέσα από την μελέτη και τη θεωρητικοποίηση της μοντέρνας τέχνης: Η μοντέρνα τέχνη θεωρούμενη πάντοτε «ως ιερογλυφικό της κοινωνίας», όπως λέει ο Αντόρνο.

Η τέχνη μέσα από τη συνειδητοποίηση που έχει, την αρνητική συνειδητοποίηση του ανθρώπινου και κοινωνικού είναι προτείνει ζητήματα, ρυθμούς, μορφές, δημιουργεί καινούριες μορφές, καινούργια ζητήματα, δημιουργεί μία καινούργια γλώσσα, ριζοσπαστικοποιεί συνέχεια την ύπαρξή της και τις μορφές της. Δεν υπάρχει τέχνη της πρωτοπορίας που να μην αλλάζει. Βέβαια, πάντα υπάρχουν καλλιτέχνες που κάποια περίοδο έκαναν πιο σημαντικά έργα ή λιγότερο σημαντικά. Δεν ξεφεύγουν όμως απ’ αυτόν τον κανόνα οι μεγάλοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας. Οπότε έχουμε ένα περιεχόμενο, ένα πολύ σημαντικό υλικό να μελετήσουμε για το τι πάει να πει ανθρώπινη συνθήκη στον 20^ο αιώνα μέσω της μοντέρνας ανθρωπολογίας. Ειδικότερα μέσω του έργου της ριζοσπαστικής μοντέρνας τέχνης.

Όταν υποχώρησαν όμως και οι καλλιτεχνικές και αισθητικές πρωτοπορίες σε συνδυασμό πάντοτε με τις κοινωνικές βρεθήκαμε έωλοι. Με το που ξέσπασε η κρίση και έκλεισε ο μεγάλος κύκλος των 30-40 χρόνων από το ’45 και μετά εμφανίστηκε ένα κενό. Κι όταν εμφανίζεται ένα τέτοιο κενό πάντοτε υπάρχει μια κίνηση για να το καλύψει. Ο Λεφέβρ στην ιστορικής σημασίας ανάλυσής¹¹ του που προαναφέραμε, εξηγεί ότι αυτό το κενό τείνουν να το καταλάβουν όσοι έχουν μία μεγαλύτερη συνειδητοποίηση. Και η μεγαλύτερη συνειδητοποίηση πάντοτε σε μία δεδομένη χρονική στιγμή δυστυχώς έχουν οι αντίπαλοι, οι ταξικοί, κοινωνικοί και ιδεολογικοί αντίπαλοι. Εμείς μέχρι να συνειδητοποιήσουμε το τι γίνεται, να σκεφτούμε τι θα κάνουμε κ.τ.λ. χάνεται χρόνος. Σύμφωνα με τον Ανιόλι¹², όλα είναι ενορχηστρωμένα προς την καταστροφή. Μόνο μία ριζική αλλαγή μπορεί να επαναφέρει τα πράγματα σε μία ισορροπία προς το ανθρωπινότερο. Κι εδώ τώρα, σε συνθήκες δύσκολες, σύνθετες της παγκοσμιοποίησης, της πολύπλοκης, αόρατης κυριαρχίας του κεφαλαίου μέσω της απόλυτης αυτονομίας, ή σχεδόν απόλυτης που έχει δημιουργήσει το σύγχρονο πολύμορφο χρήμα, τα πράγματα δυσκολεύουν. Χρειάζεται μία διαδικασία απομυστικοποίησης. Κι εδώ οι καλλιτέχνες έχουν σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν, έχουν ένα σημαντικό έργο να εισφέρουν. Σημαντικός είναι ακόμη και ο ρόλος της ερμηνείας, και βέβαια πάντοτε της έρευνας. Γι’ αυτό το λόγο μεθοδεύουμε συστηματικά την προσπάθειά μας, διερευνούμε συνέχεια τις μορφές της αισθητικής, κατά το πρόταγμα του Ρεβό ντ’ Αλόν, του σεμιναρίου του της αισθητικής, του ιστορικού Σεμιναρίου του, της Σορβόννης. Διερευνούμε τις μορφές. Ψάχνουμε, ως μοντέρνοι πλάνητες, για να θυμηθούμε και τον μεγάλο W.Benjamin, για να δημιουργήσουμε πάντοτε νέες, καινοτόμες, εμείς προσωπικά ως θεωρητικοί, νέες αισθητικές μορφές. Μελετούμε συστηματικά τη μοντέρνα τέχνη και παίρνουμε ερμηνευτικά και αναλυτικά εργαλεία από αυτήν για να κατανοήσουμε το βαθύ, το αλλοτριωμένο και αλλοτριωτικό σύγχρονο κόσμο μέσω αυτής, για να δημιουργήσουμε, να ανασυγκροτήσουμε, να αναδομήσουμε πάντοτε το κριτικό πρόταγμα της καθολικής, σύμφωνα και με τον Μαρκούζε, απελευθέρωσης. Αυτό είναι το ύψιστο ανθρωπιστικό πρόταγμα. Βέβαια, η βαρβαρότητα της σύγχρονης κοινωνίας και η νεο-βαρβαρότητα αποκτoύν όλο και πιο άγριες μορφές και υπάρχει μια διάχυτη φοβία απέναντι σε αυτή τη νέα κατάσταση όπως διαμορφώνεται. Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, επανέρχεται το ιστορικό δίλλημα της Ρόζας Λούξεμπουργκ: Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα;¹³ Αυτό είναι το δίλλημα. Εμείς, βέβαια, κατά το δυνατό συνειδητοποιημένοι θεωρητικά του κοινωνικού γίγνεσθαι και ερευνητές του κοινωνικού και ανθρωπιστικού πράττειν, είμαστε υποχρεωμένοι να δουλεύουμε πάντοτε ανθρωπιστικά, πάντοτε για ένα καλύτερο μέλλον της ανθρωπότητας και σαν επιστήμονες και σαν καλλιτέχνες και σαν ερευνητές και σαν άνθρωποι που προσηλωμένοι στα ερευνητικά, επιστημονικά και ανθρωπιστικά προτάγματά μας, προσπαθούμε να ιερουργούμε αλώβητοι από το χρήμα, τις διαμεσολαβήσεις, τις διαπλοκές: το σύγχρονο πολυκέφαλο τέρας της ολοκληρωμένης ολοκλήρωσης.

Η τέχνη και ειδικότερα η μοντέρνα και η πρωτοπόρα, αλλά και η θεωρητική κριτική σκέψη (pensée contemplative) που σέβεται τον εαυτό της και την κοινωνία είναι μία ιερουργία, που ασχολείται συνέχεια για να διαβάσει και να ερμηνεύσει τα «κοινωνικά ιερογλυφικά» (W.Benjamin).

Ευχαριστώ και τις εκδόσεις Ζήτη. Η έκδοση των δύο τελευταίων βιβλίων μας, Νέα ανθρωπολογία και Μοντέρνα τέχνη (460σ.) και Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση(440σ.) ήταν μάλλον μία πράξη ηρωικής αντίστασης μέσα στο σύγχρονο τοπίο της κρίσης, ειδικά δε αν λάβουμε υπόψη το τι έχει επιβάλλει στα Πανεπιστήμια η Μπίλντερμπεργκ Διαμαντοπούλου. Ευχαριστώ τους συνεργάτες, που δουλέψανε για την πραγματοποίηση αυτών των δύσκολων εγχειρημάτων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Βλ. G. Markus, «Portée et limites de concept de l’ idéologie chez Μarχ», Les Temps Modernes, No 451, σσ. 1407-1433. Στο κείμενο αυτό ο Markus εισηγείται μία απελευθερωτική ερμηνευτική του κοινωνικού γίγνεσθαι και του ανθρώπου.

2.      Βλ. Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης

3.      Κ. Παπαϊωάννου, Από τον ελληνικό στον ευρωπαϊκό ουμανισμό, Εκδ. Παν/μιο Πειραιά

4.      Βλ. μεταξύ άλλων και E. Hobsbawm, Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο

5.      Βλ. Ε. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, ΜΙΕΤ

6.      Βλ. H. Lefebvre, Mai 68. L’ irruption, Syllepse.

7.      Εκδ. Μπακουμάνης

8.      Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης

9.      Βλ. Μ. Χορχάιμερ- Θ. Αντόρνο, Η διαλεκτική του Λόγου, Ύψιλον/Βιβλία

10.  Ο Αγκάμπεν αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερός μεταμοντέρνος. Τρομερή αντίφαση. Τελικά ποιο υπερισχύει, το είναι ή το γίγνεσθαι; Δύσκολο να απαντήσει κανείς με βάση τα κείμενα του. Πρόκειται για σοβαρό φιλόσοφο, πλην όμως σκοτεινό και φοβερά θανατολόγο – θανατολογικό (régressif – moribond), σύμφωνα με το άκρως νεοσυντηριτικό πνεύμα του δάσκαλού του, του Χάιντεγκερ. Ο Μαρκούζε αποτίναξε έγκαιρα και δυναμικά αυτό το πνεύμα, επανασυνδεόμενος με την αριστερή χεγκελομαρξική διαλεκτική. Ο Αγκάμπεν είναι μάλλον αργά να κάνει το αποφασιστικό βήμα προς τη διαλεκτική.

11.  Ib. σημ. 6.

12.  Βλ. Γ. Ανιόλι, Ο μετασχηματισμός της δημοκρατίας, ΚΨΜ.

13.  Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ, Μεταρρύθμιση ή επανάσταση;, Δ. Βιβλιοθήκη.