ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

Το μέλλον μας ταράζει, το παρελθόν μας καθηλώνει,

και αυτός είναι ο λόγος που το παρόν μας ξεφεύγει.

Φλωμπέρ

   H παγκοσμιοποίηση προκάλεσε τη σύγχρονη γενικευμένη κρίση καθώς και την σύστοιχη κρίση προτύπων, αναφορών, μορφών. Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, κάθε καλλιτέχνης, όταν βούλιαζε αύτανδρο το σάπιο σκάφος μιας υποτιθέμενης (κατά τα μέχρι πρόσφατα κατεστημένα πρότυπα) καθολικότητας και βεβαιότητας προταγμάτων, προσπάθησε εναγώνια να σωθεί μέσα από μια αυτο-αναφορική πορεία προσδιορισμού. Λογαριάστηκε με την ιστορία (με την ιστορία του πρώτιστα) και τα διακυβεύματά (της) και προσπάθησε να δημιουργήσει στη μικροκλίμακά του το δικό του ηθικό – τουλάχιστον – σύστημα αναφοράς. Πριμοδότησε το ατομικό, όχι από ατομικισμό, όπως θέλουν να πιστεύουν οι (νεο-)φιλελεύθεροι, αλλά από βαθειά κρίση έντιμης αυτοσυνειδησίας.

Έτσι το ιδιόμορφο, το ποιοτικό, το καινοτόμο, το ριζοσπαστικό ‒ έστω και σε περιορισμένη κλίμακα, στην κλίμακα της εγγενούς μικροδομικής, μικρολογικής, μικρομορφικής περιρρέουσας κατάστασης ‒ αναδείχθηκαν στις νέες ιδεολογικές μορφές (ή στις υποτιθέμενες τέτοιες), υπό την προοπτική – και τουλάχιστον την προσδοκία - της πιθανής έλευσης ενός καλύτερου και προσφορότερου μέλλοντος. Ο εσωτερικευμένος ατομικός διάλογος με το μοντερνισμό, με έντονο μάλιστα το βιωματικό στοιχείο, επέτρεψε τη διατήρηση κάποιων – έστω και απόμακρων – αναφορών σε αυτόν.

Ο μοντερνισμός μέσα σε αυτό το γενικότερο περιβάλλον αισθητικής, πολιτισμικής και ιδεολογικής υποβάθμισης, ακόμη και αποσύνθεσης σε σχέση με τις ιστορικές μορφικές-μορφολογικές, τις αισθητικές, τις μεθοδικές κ.α. κατακτήσεις των πρωτοποριών λειτούργησε ως καταφύγιο στην εποχή της κατάρρευσης των νεώτερων ιδεολογικών κατακτήσεων στη μετά το Μάη εποχή, εποχή προϊούσας συνθηκολόγησης, ενσωμάτωσης, οπισθοδρόμησης, αποστράτευσης, αποσύνθεσης ιδεολογικής, κοινωνικής, πολιτισμικής.

Το γενικότερο τοπίο ήταν αυτό της κοινωνικής αποσάρθρωσης, διάλυσης των κοινωνικών ιστών και συνάμα προϊούσας γενικευμένης ατομικοποίησης. Οι θεωρήσεις έτσι του κόσμου αποκοινωνικοποιήθηκαν και προοδευτικά αποκαταστάθηκαν από ατομικές – ατομικοντρικές συλλήψεις, ιδεάσεις, πρακτικές. Η φετιχισμένη συνείδηση, νεοσυντηριτικής μορφής, αναδείχθηκε σε κεντρική, καθοριστική. Αυτή σε στενή συνάφεια με ένα νεοπερσοναλισμό και νεομιναλισμό, νεοσυντηρητικής κοπής, που προοδευτικά αναδείχθηκαν και διαδόθηκαν, πριμοδοτεί προφανώς και καταφανώς από το σύστημα. Έτσι διαδόθηκε και γενικεύτηκε η διάχυτη αντεστραμμένη και συνάμα βαθύτατα, ολικά αλλοτριωμένη συνείδηση. Πρόκειται για την τραγική εποχή της προϊούσας κυριαρχίας της τέλους του συλλογικού, των συλλογικών–κοινωνικών θεωρήσεων, συλλήψεων, θεωρήσεων του κόσμου και αντίστοιχα θεωριτικοποιήσεων. Συγχρόνως οι διαδεδομένες ευρύτατα σήμερα νεοσυντηριτικές ιδεολογίες βγήκαν μέσα από την αποσύνθεση του κοινωνικοιδεολογικού κινήματος του Μάη, ως αντεστραμμένη μετεξέλιξή του, ως νεοσυντηριτική πλήρης άρνησή του και συστηματική νεοαντιδραστική αναθεώρηση των ανθρωπιστικών και απελευθερωτικών προταγμάτων του.  

***

Η κρίση βέβαια από το 2007-8 και εδώ, με τον παρατεταμένο και εξαιρετικά βίαιο χαρακτήρα της, επανέφερε στο προσκήνιο νέες προκείμενες και σηματοδοτήσεις, δημιούργησε νέες απαιτήσεις, ανέδειξε την ανάγκη νέων και βασικά ανθρωπιστικών προταγμάτων. Η ιστορία επανεξετάζεται κριτικά και αναστοχαστικά στην ολότητά της. Ο μύθος της ανάπτυξης και ιδίως της προόδου καταρρέει. Έτσι, η κριτική της προόδου, ειδικά υπό τη σορελική-μπενζαμινική της εκδοχή, επανέρχεται δικαιωμένη από την πρόσφατη σημαντική αρνητική εξέλιξη στη θεωρητική και ιδεολογική επικαιρότητα, παρέχοντας μια σοβαρή διέξοδο ιδεολογικής αποτοξίνωσης από τον μέχρι πρόσφατα διάχυτο και ανεξέλεγκτο αναπτυξιασμό, και κατά τον Βαλλερστάϊν, παγκοσμιοποιησμό. Η τραγικότητα της ανάπτυξης και της προόδου, οι αντινομίες και οι ενδημικές παθογένειες τους, όπως είχαν αναδειχθεί από το Μπένζαμιν στις ιστορικές του Θέσεις για την Ιστορία βρίσκονται πάλι μπροστά μας, φωτίζοντας το αποκαλυπτικό τοπίο που δημιουργεί η σύγχρονη συστημική κρίση. Η κρίση της προόδου δεν μπορεί πλέον να περιοριστεί στην κριτική του έντεχνα, καλυμμένου, απάνθρωπου χαρακτήρα του νεοκαπιταλισμού, που έσπερνε παντού την ολική αλλοτρίωση. Ο κόσμος σήμερα βιώνεται μόνον ως αποκάλυψη. Υπάρχει δυνατότητα διαλεκτικού ξεπεράσματός αυτού του τραγικού και μονοδιάστατα οικονομικά, ωγελιμιατικά συμφέροντα λογικού κόσμου; Πρόκειται για μία τεράστια πρόκληση, στην οποία καλείται ν’ απαντήσουν θετικά η τέχνη και η σκέψη. Διαφορετικά είναι πολύ πιθανόν να επαληθευτούν οι βαθιές ανησυχίες του Μπένζαμιν η δομική απαισιοδοξία του. Μέσα σε αυτό το εξ αντικειμένου δύσκολου έως τραχέως περιβάλλοντος, μία από τις κύριες προκλήσεις για την τέχνη και τη σκέψη είναι δε η αποκατάστασή της χαμένης διαλεκτικής μεταξύ ετερότητας, υποκειμενικότητας και κοινωνίας προς την αυτονομία, αναδεικνύοντας θετικά το πρόταγμα της αυτονομίας, έστω σε στοιχειώδη μορφή ή έννοια, θεωρώντας τα πάντοτε ως διαλεκτικές οντότητες εν τω γίγνεσθαι.   

Πρόκειται για μία γενική αναστάτωση, για ένα αναποδογύρισμα (chambardenent). Και μέσα σε αυτή την κατάσταση ανατατάξεων και επαναπροσδιορισμών o καλλιτέχνης, ο σκεπτόμενος και δρών αυτόνομα καλλιτέχνης. Ο καλλιτέχνης στην τραγικά μοναχική του ύπαρξη μέσα στην καθημερινή διαπάλη για επιβίωση και επιβεβαίωσή του (ως καλλιτέχνης). Με το διαρκή πειραματισμό, ως τη μόνη υπαρξιακή υπόστασή του, ακόμη και  αναφορά, στηρίζεται στις αξεπέραστες κατακτήσεις των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών, ως μόνη διέξοδο και ως μόνο καταφύγιο αυτοπροσδιορισμού, ακόμη και της ίδιας της ύπαρξής του, που μέσα από αυτή τη διαδικασία προσπαθεί να επανασυγκολλήσει τα ετερόκλητα στοιχεία μιας απόλυτα θρυμματισμένης – αποσπασματικής πλέον – και ολικά αλλοτριωμένης πραγματικότητας. Έτσι, μέσα από την υποχρεωτικά αυτοαναφορική κατάφασή του, στο βαθμό που θέλει να επιβιώσει ως καλλιτέχνης – και για μία δυστυχώς μεγάλη και παρατεταμένη περίοδο, αναδεικνύει την αυτοστοχαστική και αναστοχαστική ετερότητα ως πρωταρχική και ως τη μόνη υπαρξιακή οντότητα-προϋπόθεση για την ανασυγκρότηση ενός νέου συλλογικού και  ουμανιστικού-μοντέρνου σχεδίου. Μία ετερότητα ατομική, – και πρώτιστα τη δική του, την προσωπική σε διαδικασία χειραφετησιακού αυτοπροσδιορισμού, ως προϊόν της βαθειάς του συνειδητοποίησης διαδικασία αλλά και συλλογική, ή τουλάχιστον εν δυνάμει, και σε κάθε περίπτωση λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομη ή ακόμη και αυτοπροσδιοριζόμενη κριτικά απέναντι στο σύστημα της «ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης» (Αντόρνο). Μέσα σε αυτές τις κρίσιμες συνθήκες ο καλλιτέχνης έστω και ελάχιστα συνειδητοποιημένος και πρωτοπόρος βρίσκεται σε διαρκή και μοναχική και, κατά τούτο, ακόμη πιο τραγική αναζήτηση του άλλου, του νέου, του μοντέρνου. Μιας νέας ορθολογικότητας εν τη γενέσει της, η οποία θα αντιπαραβληθεί στην κυρίαρχη ανθρώπινη ορθολογικότητα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, της παγκοσμιοποίησης ως κατάστασης καθολικά αλλοτριωτικής. Στον κυρίαρχο εργαλειακό λόγο, με στόχο το ξεπέρασμα της γενικότερης σύγχρονης καταστροφής. Σε κάθε περίπτωση ο κάθε έστω και ελάχιστα πρωτοπόρος καλλιτέχνης, δεν σταματά τη αναζήτηση του άλλου, του συνάνθρωπου, του απο-αλλοτριωμένου ανθρώπου, μαχόμενος και καταπολεμώντας με κάθε μέσο την αποξένωση, που πλέον σε όλες τις νεοκαπιταλιστικές κοινωνίες είναι μέγιστη πληγή, η κυρίαρχη αρνητική κατάσταση. Ο απελευθερωμένος άνθρωπος μέσω της πρωτοπόρας τέχνης, της μοντέρνας-μοντερνιστικής πρακτικής της πρωτοπορίας και των νεοπρωτοποριών και ο ξένος, ο αποξενωμένος άνθρωπος είναι ασύμβατες καταστάσεις, αντινομικές οντότητες. Το επιζητούμενο έτσι σύγχρονο ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης και της αποξένωσης του άλλου, του έτερου, του συνανθρώπου, συνιστά το υπέρτατο καθήκον της νεοπρωτοπόρας τέχνης σήμερα, τη διαδικασία αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου, της μετατροπής του σε ιστορική υποκειμενικότητα, δηλαδή σε οντότητα με συνείδηση και κυρίως συνείδηση του ιστορικού συνόλου της κοινωνικής χειραφέτησης, απελευθέρωσης και αυτονομίας.

***

H  πάλαι ποτέ κραταιά και σχεδόν αδιαμφισβήτητη καθολικότητα όχι μόνον είχε ξεπεραστεί, αλλά και ήταν δύσκολο έως αδύνατο να επαναφερθεί. Ο ανίσχυρος έτσι καλλιτέχνης στη μετά το Μάη εποχή μέσα από μία βαθειά κρίση αυτοσυνειδησίας μόνος τείνει να υποκαταστήσει την χαμένη καθολικότητα μέσα στις αντίξοες σύγχρονες συνθήκες της άγριας, της απόλυτης κοινωνικής ερημοποίησης. Το καθήκον αυτό τον υπερβαίνει, ειδικά σήμερα σε συνθήκες άγριας κρίσης, η ύπαρξη του γίνεται τραγική, αυτο-αναφορική, ιστορικά ανίσχυρη, περιορισμένης εμβέλειας.

Οι καλλιτεχνικοί και ιδεολογικοί μικρόκοσμοι που δημιουργούνται με επίκεντρο μικρές, πλην όμως πάντοτε, τουλάχιστον ως προς τις προθέσεις και τις αναφορές τους, μοντέρνες αφηγήσεις, ενώ στοχεύουν σταθερά στο απελευθερωτικό έτερο, στην αυτοπροσδιοριστική ετερότητα, είναι πολύ μακριά από την απαιτούμενη νέα κοινωνικότητα, ιστορικότητα, καθολικότητα. Και χωρίς μία νέα ριζοσπαστική καθολικότητα η τέχνη, η σκέψη και η πράξη αναπόφευκτα θα αναπαράγουν ατομικοκεντρικά και κατά τούτο – αλλοτριωτικά πάντοτε μοντέλα. Έτσι μόνο το γενικευμένο πρόταγμα της νέας ανθρωπολογίας¹, μέσα σε συνθήκες γενικευμένης κρίσης σήμερα μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ενός καθολικά απελευθερωτικού και χειραφετησιακού αυτοπροσδιορισμού, να οδηγήσει σε μία νέα κοινωνική πράξη. Προς τούτο οι σύγχρονες μικρές πρωτοπορίες – αισθητικές και κοινωνικές – έχουν ένα πολύ σημαντικό διαφωτιστικό έργο να επιτελέσουν: Να επαναφέρουν στο προσκήνιο την κοινωνική τέχνη και πράξη της ρώσικης πρωτοπορίας, με σύγχρονους – πλην όμως σύμφωνα με τον Γκολντμάν – καθολικούς όρους.

Σήμερα μέσα σε συνθήκες πρωτόγνωρης και οξύτατης κρίσης είναι απόλυτη ανάγκη η έκφραση με συγκεκριμένο τρόπο της ανάγκης ξεπεράσματος της κοινωνικής αποσπασματοποίησης, της γενικευμένης  υποβάθμισης της σύγχρονης ανθρώπινης συνθήκης και η ανάδειξή της με ιστορικό-κοινωνικούς όρους.

Το σύστημα όμως βουλιάζει. Επέρχεται ίσως η αυτοκαταστροφή² του συστήματος… Εκτός εάν…

Το υποκείμενο είναι ξεχασμένο, ο άνθρωπος εγκαταλελειμμένος, και παρόλα αυτά ψάχνει εναγώνια τον αυτοπροσδιορισμό του.

   Και τέλος, σύμφωνα με τη «μη παραδοσιακή παράδοση» (Αντόρνο) της ιστορικής και νεώτερης μοντέρνας τέχνης, και ειδικότερα του ριζοσπαστικού αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού³, επιβάλλεται η συστηματική κριτική της σύγχρονης άκρως αλλοτριωτικής κατάστασης. Η μοντέρνα τέχνη καλείται πλέον ν’ ανταπεξέλθει στα νεο-ανθρωπιστικά καθήκοντά της: Η ανάδειξη της αυτονομίας σε βασικό πρόταγμα. Συγχρόνως προβάλει το μετα-αισθητικό διακύδευμα του διαρκούς ξεπεράσματος των μορφών, ακόμη και των μοντέρνων προς το άλλο… Του διαρκούς αναστοχασμού αναφορικά με τις μορφές, για τις μορφές, ιστορικές και νεότερες, και κυρίως τις σύγχρονες και μοντέρνες.

***

      Μάλεβιτς – Μάλεβιτς. Και από τον Μάλεβιτς στη σύγχρονη μαλεβιτσική νοηματική τέχνη (conceptual art), ανιχνευτική ενός νέου μοντερνισμού στην τέχνη, με στοιχεία (νεο- ή μετα-)μίνιμαλ, με πολυμορφία και δημιουργικό πλουραλισμό εκφράσεων, μέσων, μορφών. Η αναφορά στον Μάλεβιτς είναι σταθερή, διαρκής, εμπλουτιζόμενη και διευρυνόμενη συνεχώς με νέες επεξεργασίες και νέες πρωτότυπες αναφορές. Ο Μάλεβιτς είναι αξεπέραστος; Σε κάθε περίπτωση, η αναφορά στον Μάλεβιτς είναι πάντοτε αναπόδραστη, εμπλουτιζόμενη και διευρυνόμενη χωρίς σταματημό με νέες επεξεργασίες και νέες πρωτότυπες συλλήψεις.

       Στο επίπεδο της σύγχρονης τέχνης και αισθητικής, τη μόνη σημαντική προοπτική συνιστά ο νέος ριζοσπαστικός μοντερνισμός, ως μετακριτική σύνθεση του σουπρεματισμού και του ιστορικού κονστρουκτιβισμού. Έτσι μπορεί να φθάσουμε σε ένα  διαρκή κατασκευαστικό – κονστρουκτιβιστικής έμπνευσης, και βέβαια διευρυμένο σε νέα πεδία μοντερνισμό. Από την άλλη, ο  μοντερνιστικός ακόμη αισθητισμός μπορεί να λειτουργήσει ως διέξοδος στη σύγχρονη απολογητική ιδεολογική κατάσταση. Η κληρονομιά – επίδραση – διδασκαλία⁴ (με την ευρύτερη σημασία της λέξης) των πρωτοποριών*  σε κάθε περίπτωση παραμένει σταθερή: Κριτική, αντίσταση, αμφισβήτηση, πάντοτε μέσα στο ζωογόνο πνεύμα της ιστορικής και νεώτερης πρωτοπορίας. Μοντέρνες – πάντοτε – ακόμη και μοντερνιστικές, σύμφωνα με την έννοια του Γκρήνμπεργκ, μορφοποιήσεις.   

       Από τη ρώσικη πρωτοπορία στη Σχολή του Παρισιού, στον Αμερικάνικο Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό, στο Μινιμαλισμό κ.α.,  και από αυτές σε νέες πρωτοπόρες σχολές, τάσεις και σήμερα στην εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης, που είναι συγχρόνως και βαθειά κρίση αναφορών: διαρκής μοντέρνα και ανθρωπιστική αναζήτηση. Από την άλλη και η γενικότερη κονστρουκτιβιστική επίδραση είναι επίσης εμφανής στη σύγχρονη πρωτοπορία και νεοπρωτοπορία, και συνάμα επιβαλλόμενη. Το μετα-αισθητικό έτσι διακύδευμα του διαρκούς αναστοχαστικού ξεπεράσματος των μορφών, ακόμη και των μοντέρνων, προς το άλλο… είναι πλέον πρωταρχικό: επιβάλλεται. Αυτή είναι η υπέρτατη αναζήτηση της νεομοντέρνας και νεοανθρωπιστικής τέχνης.

      Από την άλλη είναι σταθερή η τάση σήμερα της νεοπρωτοποριακής τέχνης προς νεομίνιμαλ αναζητήσεις και μορφοποιήσεις, οι οποίες φθάνουν ακόμη και σ’ έναν αντίστοιχο αισθητισμό, στη συνέχεια πάντοτε του Μάλεβιτς, ως ιστορική μάλιστα κληρονομιά του, σε έναν αισθητισμό λιτό, αυστηρό, νεομίνιμαλ. Συγχρόνως αναδεικνύεται και πάλι η αυτονομία και η αυτάρκεια  του νεομίνιμαλ έργου σε καθοριστική, μέσα στις γενικότερες σύγχρονες συνθήκες διαρκούς υποβάθμισης, υλικής, πνευματικής, αισθητικής. Έτσι, αναδεικνύεται η σημασία του νεομινιμαλισμού στους αντίποδες του συστήματος και της μεθοδικά υποβιβαστικής λογικής και πρακτικής του.

***

       Μέσα από την καθημερινή μοντέρνα και αυτόνομη πρακτική της νεοπρωτοπορίας σταθερός στόχος είναι πάντοτε το ξεπέρασμα της σύγχρονης ολικά αλλοτριωτικής συνθήκης. «Ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος για τον άνθρωπο κι ούτε έχει γίνει πιο ανθρώπινος. Καθώς η τέχνη κρατά γερά ετούτη την αλήθεια, καθώς μαζί με την υπόσχεση της για ευτυχία διατηρεί και τούτη την ευθύνη της, μπορεί να συμμετάσχει ως ‘’ρυθμιστική ιδέα’’ στον απελπισμένο αγώνα για την αλλαγή του κόσμου» (Μαρκούζε).  

      Απάντηση στις προκλήσεις της επιζητούμενης εναγώνιας διαλεκτικής μεταξύ ετερότητας και αυτονομίας έδωσαν (κάποιοι δυστυχώς μας εγκατέλειψαν πρόωρα και τραγικά) και δίνουν μερικοί Έλληνες σύγχρονοι  καλλιτέχνες***, ο καθένας σύμφωνα με το ιστορικοκοινωνικό βίωμά του, την καλλιτεχνική και αισθητική παιδεία του, την όλη διαδρομή του στο σύγχρονο, πολύπλοκο και κυρίως αντιφατικό γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Σε συνθήκες κρίσης της παγκοσμιοποίησης θα υπάρξει όμως η επιθυμητή σύνθεση, αναγκαία προϋπόθεση για μερικά τουλάχιστον καλλιτεχνικά και κοινωνικά βήματα προς το ριζικά νέο, το άλλο, το μοντέρνο;

***Ενδεικτικά αναφέρομαι στους καλλιτέχνες: Α. Σκούρτης, Ε. Χατζηαργυρού, Δ. Φόρτσας, Κ. Γραμμένος, Χρ. Σαραντοπούλου, Μ. Κατζουράκης, Β. Μιχαήλ, Α. Πατσούρης, Χρ. Τζίβελος, Ν. Τακτσιόγλου, Β. Γέρος, Χρ. Παπαγεωργίου κ.α. Για το έργο των τριών πρώτων επιμελήθηκα μια μικρή έκθεση στη γκαλερί Πρίσμα (27 Μαρτίου έως 25 Απριλίου 2015).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. συλλ., Νέα Ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη., Ζήτη, 460 σελ. Επ. Επ. Β. Φιοραβάντες
2.   Βλ. και Β. Φιοραβάντες, "Η επιθανάτια αγωνία του συστήματος", Η Αυγή, 2015.
3. Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Αμερικάνικος Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός και Αισθητική», Νέο Επίπεδο, 43/3, Μάιος 2015, σσ. 7-8.
4. Στην χώρα μας μόνον ο Α. Παγουλάτος είχε διαμορφώσει μια γενικότερη μοντέρνα στάση σε επίπεδο θεωρητικής προσέγγισης.