Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

Β. Φιοραβαντες                                                                     

παγκοσμιοποιηση και η μοντερνα ελληνικη πρωτοπορια

Από την αφαίρεση στην κριτική της παγκοσμιοποίησης

Ι.

Στις αρχές της δεκαετίας 1960 στο Παρίσι ήταν η εποχή της ακμής της αφαίρεσης, της ανήμορφης τέχνης (art informel), της λυρικής αφαίρεσης, η εποχή της αισιοδοξίας στην κοινωνία μετά την καταστροφή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, των πολύ υψηλών ρυθμών ανάπτυξης, λόγω, κυρίως, του προγράμματος Μάρσαλ.

Η τέχνη, παρά την «επίσημη αισιοδοξία», όπως έλεγε ο Αντόρνο, διατηρούσε μια κριτική ματιά, ενώ συγχρόνως εξέπεμπε και σήματα μιας τραγικής θεώρησης, όπως έχουμε αναλύσει εκτενώς στην εργασία μας για τον Σκλάβο¹. Ως ευαίσθητος πάντοτε δέκτης, η τότε μοντέρνα τέχνη προανήγγειλε την επερχόμενη ριζική αμφισβήτηση, τον σεισμό του Μάη του ’68. Αγρια αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση, καταναλωτιστική κοινωνία, αδιαφορία για το αύριο, για τις επιπτώσεις του ξέφρενου ρυθμού ανάπτυξης στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στον άνθρωπο ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά της εποχής. Νέες μαζικές κοινωνικές οντότητες εμφανίζονται, χωρίς ουσιαστική συνείδηση μέσα στην αναδυόμενη νέα κοινωνία, την κοινωνία των μαζών, με ποσοτικές κυρίως διεκδικήσεις. Οι οργανικές κοινωνικές σχέσεις διαλύονται και στη θέση τους δημιουργούνται νέες κοινωνικές οντότητες, που κάποτε δυστυχώς θεωρήθηκαν και ως τάξη, αν και χωρίς καμία συνείδηση, παρά μόνον της επίφασης ψευδο-ευμάρειας. Το πρώτο σήμα του επερχόμενου κραχ εμφανίστηκε στην Αμερική το 1966, όταν έγινε και η ιστορική εξέγερση των φοιτητών του Μπέρκλεϋ.

Ο μονοδιάστατος όμως άνθρωπος, όπως είχε ονομαστεί η νέα διαδεδομένη κοινωνική οντότητα από τον Μαρκούζε στο ομώνυμο διάσημο βιβλίο του², φάνηκε ότι είχε ρωγμές στο εσωτερικό του. Έτσι προσπάθησε να διατηρεί κάποιες δυνατότητες απόστασης από την κυριάρχηση.

Η εξέγερση αρχικά και μέχρι το 1968 ήταν κυρίως φοιτητική. Όμως μετά, στη Γαλλία, και κυρίως στην Ιταλία, δημιουργήθηκε ένα πρωτόγνωρο στιβαρό κοινωνικό και εργατικό κίνημα, ένα κίνημα αμφισβήτησης. Η ανακάλυψη του νεαρού ουμανιστή Μαρξ και η διάδοση των έργων της κριτικής της Σχολής της Φρανκφούρτης, διαμόρφωσαν ένα γενικότερο κλίμα κριτικής, άρνησης, αντίστασης, που φθάνει ακόμη μέχρι και στις μέρες μας. Ομως το σύστημα, μετά την πρώτη έφοδο του κινήματος, όπου πιάστηκε στον ύπνο, άρχισε τη μεθοδική αντεπίθεσή του. Το σύστημα έτσι κατόρθωσε προοδευτικά να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις της νέας κυριαρχίας του, της κυριάρχησής³ του. Ο νεο-φιλελευθερισμός⁴ και ο ταξη-φιλελευθερισμός είναι η σύγχρονη αποτρόπαια μορφή ρεβανσιστικής εξουσίας του συστήματος. Έτσι κατόρθωσε να μεθοδεύσει τη σύγχρονη γενοκτονία, βορά στο κέρδος, στην αδηφάγο ανάγκη αναπαραγωγής του χωρίς οίκτο, χωρίς έλεος, χωρίς όριο. Το σύστημα έγινε προοδευτικά, μέσα από αυτή τη διαδικασία θηριώδες, αδηφάγο∙ διψά για αίμα, για όλο περισσότερο ανθρώπινο αίμα, μόνο και μόνο για το κέρδος, την επιβίωση και τη διάσωσή του, αν και ιστορικά είναι καταδικασμένο.

Από το 1972 μέχρι το 1978, η πρώτη φάση της αντεπίθεσης του συστήματος θέτει τις βάσεις για την παγκοσμιοποιητική στροφή, η οποία από το 1978, έτος ιστορικής υποχώρησης του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος, μέσα από διαφορετικές διαδικασίες και μεθοδευμένες πολιτικές φθάνει στο απόγειό της το 2007, όταν ξεσπά η κρίση. Η απορρύθμιση και η αποθέσμιση είναι οι δύο νέες διαδικασίες βίαιης ανασυγκρότησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου προς όφελος του συστήματος, σε συνδυασμό με τη μαζική ιδιωτικοποίηση που το σύστημα εφευρίσκει, ως δήθεν λύση τον κρατισμό, ενώ ουσιαστικά συνιστά τεράστια επέκταση του οικονομικού πεδίου δραστηριοτήτων, βορά στο ανεξέλεγκτο πλέον παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο. Τα αποτελέσματα τα βιώνουμε σήμερα. Δυστυχώς όλος ο αγώνας μετά τον Μάη του ’68 ενάντια στο σύστημα, ο αγώνας ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, το εναλλακτικό κίνημα κ.τ.λ., διοχετεύτηκαν σε νεοπαγείς νεοφιλελεύθερες απλοϊκές συνταγές, σε φθηνό λαϊκισμό, σε απλοϊκές, πλην όμως ληστρικές λύσεις και πρακτικές, σε απολογητικές και κυνικές ιδεοληψίες, και κατά τούτο άκρως επικίνδυνες του νέου αυτού απάνθρωπου συστήματος: Σε εξαρτήματα ή παραρτήματα της σύγχρονης νεοπαγούς απάνθρωπης κυριάρχησης. Το σύστημα κατάφερε να απανθρωποποιήσει τον άνθρωπο, να τον κάνει άτομο, ατομικιστή, εγωιστή, κυνικό, ατομοκεντρικό. Το ιστορικό και νεότερο κίνημα ριζικής αλλαγής της κοινωνίας κατέληξε σε μια μακρινή ανάμνηση.

Ομως η κοινωνία μάλλον σήμερα αφυπνίζεται και προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τις τύχες της. Σε κάθε περίπτωση μέχρι το κίνημα των αγανακτισμένων, το σύστημα κατάφερε να απανθρωποιήσει τον άνθρωπο, να τον υποβιβάσει σε άτομο, να τον μετατρέψει σε ατομικιστή, καταναλωτιστή, υπολογιστή εγωιστή, κυνικό, ατομοκεντρικό. Οι νέες κριτικές θεωρήσεις που αναδύθηκαν από το νεώτερο ριζοσπαστικό και αντιαυταρχικό κίνημα παραφθάρθηκαν μέσα από τον φτηνό λαϊκισμό, αλώθηκαν από εσωτερικές (βλ. τη θεωρία της ενσωμάτωσης της Σχολής της Φρανκφούρτης) πλην όμως νεο-ληστρικές καταστάσεις και πρακτικές, και μετατράπηκαν έτσι σε απολογητικές της νεο-αντιδραστικής τάξης πραγμάτων.

Η πρώην αρνητική κατάληξη του κινήματος μέσα στο γενικότερο αντιδραστικό κλίμα της αποδόμησης, του τέλους των ιδεολογιών και του μεταμοντερνισμού δεν άφησε ανεπηρέαστη και την τέχνη. Λίγοι, ελάχιστοι καλλιτέχνες αντιστάθηκαν και συνέχισαν μοντέρνα-μοντερνιστικά. Μερικοί αποδύθηκαν σε έναν αγώνα εμπροσθοφυλακής (για την ακρίβεια συνέχισαν τον αγώνα εμπροσθοφυλακής των ιστορικών και νεότερων πρωτοποριών) και συγχρόνως οπισθοφυλακής, αποτελώντας μοναδικό ίσως παράδειγμα στην ιστορία της τέχνης, όσο παράδοξο ή αντιφατικό και αν φαίνεται αυτό. Έτσι κατόρθωσαν να επιβιώσουν ως μοντέρνοι⁵, και συγχρόνως να κάνουν ένα πλούσιο και ιδιόμορφο καλλιτεχνικό έργο, πάντοτε καινοτόμο, ευρηματικό, μοντέρνο. Eννοείται πάντοτε εκτός συστήματος και εναντίον του. Συγχρόνως προσπάθησαν να διατηρήσουν ζωντανό το ανθρωπιστικό πρόταγμα των νεώτερων, αλλά και των ιστορικών πρωτοποριών. Η εκ του σύνεγγυς μελέτη δε των διαφόρων περιόδων και των επί μέρους τάσεων του έργου τους δείχνει ότι αυτές συγκροτούνται και συναρθρώνονται κατά τρόπο ομόλογο (όπως θα έλεγε ο Γκολντμάν) με τις αντίστοιχες περιόδους της γενικότερης καπιταλιστικής εξέλιξης. Από τον μεταπολεμικό μονοπωλιακό ή ύστερο καπιταλισμό στην παγκοσμιοποίηση και στη συνέχεια στη σύγχρονη τραγική εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης και της επιστροφής των άκρων. (Ειδικά όσον αφορά τους Τάκι, Κουνέλλη⁶ κ.α.)

Νέες μορφές δεν συλλαμβάνονται εύκολα, και ακόμη λιγότερο δεν πραγματοποιούνται. Απλώς διατηρούνται ζωντανές ως αναμνήσεις κάποιες από τις ιστορικές κατακτήσεις της ρώσικης πρωτοπορίας και ειδικότερα του Μάλεβιτς, ως αναφορά για τις νέες μορφικές-μορφολογικές- αισθητικές κατακτήσεις, που πρέπει όπωσδήποτε να επιτευχθούν μέσα στο σύγχρονο αποτρόπαιο περιβάλλον του κυρίαρχου αντι-ανθρώπινου οικονομισμού. Στην ιστορία της Μοντέρνας Τέχνης, το φαινόμενο αυτό είναι παράδοξο και αντιφατικό. Οι καλλιτέχνες κατόρθωσαν μέσα σε αυτές τις τραγικές συνθήκες να επιβιώσουν ως μοντέρνοι. Ακολουθώντας με συνέπεια τη μοντέρνα-μοντερνιστική μοναδική και συνάμα μοναχική πορεία τους, έκαναν ένα πλούσιο και πολύμορφο καλλιτεχνικό έργο, πάντοτε, καινοτόμο, ευρηματικό, μοντέρνο εκτός συστήματος και ενάντιά του. Η κριτική στάση τους ενάντια στο σύστημα είναι μοναδική, η αντίστασή τους στο σύστημα πλήρης, ολική, μεθοδική.

Μετά τον Σκλάβο, ο Τσίγγος, ο Σαραφιακός⁷, ο Τούγιας⁸, ο Κοντός⁹ κ.α. οι μεγάλοι δηλαδή μοντέρνοι καλλιτέχνες, πριν την καταιγίδα της παγκοσμιοποίησης, ήταν εξίσου τελευταίοι μεγάλοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας: μοντέρνοι, κοσμοπολίτες, αμφισβητίες, ριζοσπαστικοί κριτικοί της αλλοτρίωσης του συστήματος, κάθε συστήματος. Ολο το μακρόχρονο και μακρόπνοο έργο τους, πάντοτε φωτοβόλο και έντονα λυτρωτικό και θεραπευτικό (salvateur-Αντόρνο) και συνάμα άκρως αγωνιώδες, εκπέμποντας θετικά μάλιστα μηνύματα μέσα στην απαισιοδοξία τους, εισέφεραν συγκεκριμένα και συνειδητά στη συγκρότηση του προτάγματος του νέου, του μοντέρνου ουμανισμού. Με άλλα λόγια, οι καλλιτέχνες αυτοί της πρωτοπορίας εργάστηκαν συνειδητά για τη συνειδητοποίση της ανάγκης πραγματοποίησης της απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τον σημερινό νεοβάρβαρο παγκοσμιοποιημένο «καπιταλιστικό ζυγό» (Μαρξ).

Οι τελευταίοι μεγάλοι μοντέρνοι καλλιτέχνες δε σταματούν να εργάζονται συνειδητά για τη δημιουργία μιας νέας και απελευθερωτικής γλώσσας, για τη δημιουργία διαδρόμων ελεύθερης δράσης, απελευθερτικών θυλάκων για τη βίωση της ελευθερίας. Η ελευθερία είναι βασικό συστατικό της μακραίωνης πολιτισμικής μας ιστορίας, της νεότερης (από την επανάσταση του 1821 και εδώ) ειδικότερα. Το πρόταγμα της ελευθερίας στον 19^ο και 20^ο αιώνα ήταν πρώτιστα κοινωνικό και αισθητικό (Εργατικό και Κοινωνικό κίνημα – Μοντέρνα τέχνη). Το ίδιο αυτό πρόταγμα επικαιροποιημένο, διευρυμένο, νεοανθρωπιστικά και αισθητικά ανασυγκροτημένο σήμερα από την νεοπρωτοπορία συνιστά τη σύγχρονη πρόκληση στην σημερινή εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης και των δομικών αδιεξόδων της.

Στην Αμερική ειδικότερα υπήρξε ομάδα εξέχοντων μοντέρνων και πρωτοπόρων καλλιτεχνών: Λεκάκις, Μπαζιώτης, Στάμος¹⁰, Γκρ. Μαρκόπουλος και στη συνέχεια Χρύσα, Αντωνάκος κ.α. που αντιπάλευσαν το σύστημα μετωπικά, μέσα με βάση τις πρωτοπόρες μορφοποιήσεις του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού¹¹, και στη συνέχεια του.

II

Ύστερη νεοελληνική μοντέρνα τέχνη: Η μοντέρνα-μοντερνιστική παραμόρφωση του πραγμοποιημένου πραγματικού. Διάδρομοι που δεν οδηγούν πουθενά: στο διενεκές, στο ανολοκλήρωτο, στο ατελεύτητο. Ατέρμονα πεδία που αναζητούν εναγώνια το νόημα της ύπαρξης πέρα και ενάντια στον υπάρχοντα ολικά αλλοτριωμένο πολιτισμό. Ο μινιμαλισμός, ακόμη και ως μακρινή επίδραση, επικεντρώνεται στην ανάδειξη των κάθετων, της καθετότητας ως κατάστασης προς τα επάνω. Από τον Μπρανκούζι (μεγάλα κάθετα γλυπτά) στον μινιμαλισμό. Αδιέξοδοι διάδρομοι γενικά, κάθετοι ειδικότερα, με ίσες αποστάσεις: διάδρομοι παράλληλοι, συμετρικοί, αντιθετικοί. Μονοδιάδρομοι (ή μονοδιάδρομος). Έργο - μονοδιάδρομος: Η ενσάρκωση της απόλυτης, της ανυπέρβλητης, μέσα στον πραγμοποιημένο ολικά καπιταλισμό, μοναδολογικής αντίθεσης (ή αντίφασης ή και αντινομίας) γενικά. Της δομικά αντιφατικής μοναδικότητας της ύπαρξης ειδικότερα.

Διάδρομοι-αγωγοί (Τούγιας) της απόγνωσης, της εναγωνίας αναζήτησης της αυτογνωσίας, της ουσίας της ύπαρξης μέσα στον απάνθρωπο και αλλοτριωμένο παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό.

Διάδρομοι φωτός, αναζήτησης του φωτός, τη γνώσης, της αλήθειας.

ΙΙΙ

Ο μοντερνισμός της διεθνούς πρωτοπορίας και της νεοπρωτοπορίας είναι ένας νέος αθρωπισμός εν τω γίγνεσθαι, με βάση μία σταθερά κριτική στάση απέναντι στην ολοκληρωμένη αλλοτρίωση, σε συνεργασία με την εμμενή διαλεκτική του λόγου, δια μέσω των ιστορικών αισθητικών μορφών και της κοινωνικής διαπάλης για τη διαμόρφωση νέων αισθητικών μορφών, στη συνέχεια πάντοτε των ιστορικών. Από τη διαλεκτική της Aufheben και του Aufheboung (ξεπεράσματος) προς τη διαλεκτική του Λόγου¹², ως μοντερνιστικό και ανθρωπιστικό ξεπέρασμα. Μέσα από τη δημιουργία νέων μορφών με δομικά ενσωματωμένο το ξεπέρασμα, την υπέρβαση, οδηγούμαστε στη συνειδητοποίηση της ανάγκης πραγματοποίησης της τέχνης¹³, της αισθητικής, της φιλοσοφίας… Οι αντιθέσεις, όσο και ακραίες και αν είναι, δεν έχει πλεόν νόημα να αναπαράγονται μηχανικά, σχεδόν δουλικά, ως τέτοιες. Ο άνθρωπισμός του νεαρού Μαρξ συνίσταται στην επιταγή του ξεπεράσματος, στην αναζήτηση της διαρκούς υπέρβασης…

Σημειώσεις

1.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο, μέρος Ι.

2.        Βλ. Χ. Μαρκούζε, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, Παπαζήσης.

3.        Βλ. τα άρθρα μας «Κυριαρχία, κυριάρχηση και υποταγή» στο blog Νέα Κριτική, Θεωρία και Πράξη, 17/10/2015, «Κυριαρχία, κυριάρχηση. Κατάσταση αξεπέραστη,», Ιb. 9/12/2015, «Κυριαρχία, κυριάρχηση. Και ο σοσιαλισμός;», Ιb. 18/12/2015.

4.        Βλ. το άρθρο μας, «Η επιθανάτια αγωνία του συστήματος», blog Νέα Κριτική Θεωρία και Πράξη, 17/10/2015.

5.        Μερικοί καλλιτέχνες-αναφορά είναι η V. Molnar, ο Μεσιάν, ο Μπουλέζ, ο Νόνο κ.α.

6.        Για τη ζωή και το έργο του Κουνέλλη έχουμε κάνει μία διάλεξη στο Art-Act.

7.        Για τη ζωή και το έργο του Σαραφιανού έχουμε κάνει μία διάλεξη στο Art-Act.

8.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Γ Τούγιας: από τη Σχολή του Παρισιού στην Αντίσταση», blog Νέα κριτική Θεωρία και Πράξη, 5-10-2015.

9.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Μ. Κοντός: Τραγικός ιστορικός μοντερνισμός και ανθρωπισμός», blog Νέα κριτική Θεωρία και Πράξη,  5-10-2015.

10.     Για τη ζωή και το έργο του Στάμου έχουμε κάνει μία διάλεξη στο Art-Act.

11.     Βλ. το άρθρο μας, «Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός και αισθητική», στο blog Νέα Κριτική, Θεωρία και Πράξη, 28/10/2015.

12.     Βλ. M. Horkheimer- Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard, μ.σ. TEL.

13.     Βλ. Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη, Ρ. Βανεγκέμ, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων, L’ ére de Createurs,ed. Complexe κ.α.