Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ: ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (ΖΗΤΗ)

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ

Η τέχνη έχει έναν κεντρικό χαρακτήρα στην όλη θεωρητικοποίηση μας. Έναν καθοριστικό. Μελετώντας την τέχνη καταλαβαίνεις σε βάθος, ορθολογικά, αδιάψευστα την κατάσταση και την κίνηση της κοινωνίας. «Η κοινωνία είναι μέσα στην τέχνη» (Th. Adorno – ORA).

Έτσι, η αισθητική είναι, κατά την Αισθητική Θεωρία του Αντόρνο, η νέα καθολική επιστήμη. (Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ)

Άρα, Κριτική της τέχνης – Κριτική της κοινωνίας (ORA) (Βλ. πρόλογο Νησίδες).

Η αισθητική είναι κεντρική γιατί ανταποκρίνεται και σε μια βαθύτερη ανάγνωση. Τοποθετείται στους αντίποδες του οικονομισμού, της υπέρτατης αυτής αλλοτριωτικής μορφής του καπιταλισμού. Καλύπτει το υπαρξιακό κενό που δημιουργεί δομικά ο υλιστικός, ωφελιμιστικός, ο οπερασιοναλιστικός, μόνο και μόνο ως προς το κέρδος, καπιταλισμός.

Αισθητική της μοντέρνας τέχνης, ως ριζική άρνηση του συστήματος, ως διέξοδο από τη θανατηφόρα κυριαρχία του (emprise fatale), ως πραγματοποίηση της υπέρβασης, του ξεπεράσματος σε επίπεδο μορφών και δια των μορφών. Αισθητική ως μορφή ύπαρξης, ως μορφή του είναι σε καθολική ρήξη με το σύστημα. Ως απόλυτη, ριζική, ολική άρνηση του συστήματος. Ως σύλληψη – σχεδίασμα μιας νέας και ανθρωπινότερης. Η απελευθέρωση των μορφών και δια των μορφών ως έκφραση και συγκεκριμενοποίηση της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Η αισθητή ως μετάβαση από το Aufheben στο Aufhebung (ξεπέρασμα), ως μέσο και συγκεκριμενοποίηση αυτού του ξεπεράσματος. Η αισθητική μόνο ως ξεπέρασμα, ως μορφή ξεπεράσματος κοινωνικό-ιδεολογικού και συνάμα μορφικού–μορφολογικού. Ξεπέρασμα και γίνεσθαι μόνον από τη συνειδητοποιημένη υποκειμενικότητα (ORA). Η υποκειμενικότητα ως συνειδητοποίηση δια της μοντέρνας τέχνης και της αισθητικής της.

 

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ: ΦΙΛΟΙ ΣΤΟ ΦΙΛΙΟΝ

ΦΙΛΟΙ ΣΤΟ ΦΙΛΙΟΝ

Εκδήλωση με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου του Β. Φιοραβάντε:

«Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση. Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος»

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ

Εισηγητές:

Ε. Μαυρομάτης: Ομ. Καθ. Α.Π.Θ. Ιστορίας της Τέχνης

Στ. Μπαμπάς: Κοινωνιολόγος

Φ. Νικολόπουλος: Διδάκτορας Κοινωνιολογίας

Ανάγνωση ποιημάτων: Αγγελική Λεμονίδη

Στο πιάνο ο Ορέστης Μπίλιος

Συντονίζει ο Θέμης Ροδαμίτης

Τρίτη  19 Ιανουαρίου 2016  Ώρα: 20:00

Καφέ Φίλιον, Σκουφά 34

  

 

Βασίλη Φιοραβάντε, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση, Η Αναγκαιότητα του Νεοανθρωπιστικού Προτάγματος, Αθήνα, Εκδ. Ζήτη, 2015

Φίλιππου Νικολόπουλου

Δρα Κοινωνιολογίας

πρ. Επίκ. Καθηγητή Κοινωνιολογίας Παν/μίου Κρήτης

Το νέο βιβλίο του Βασίλη Φιοραβάντε σε βασικούς θεωρητικούς του άξονες αποτελεί συνέχεια και αναστοχαστικό εμπλουτισμό προβληματισμών και θεωρητικών του προτάσεων που περιέχονται σε προηγούμενα βιβλία του (π.χ. Θεωρία Πολιτισμού, Προς μία Νέα Ανθρωπολογία, συλλογικός τόμος με επιμελητή τον ίδιο). Και πρόκειται για προβληματισμούς και προτάσεις που εστιάζουν κυρίως στην ανάγκη ανάπτυξης μιας νέας κριτικής θεωρίας που καλείται να ενισχύσει τις ουμανιστικές προοπτικές της Ανθρωπότητας και την ριζοσπαστική παρέμβαση στο ιστορικό-κοινωνικό γίγνεσθαι για ανακοπή (όσο είναι δυνατόν φυσικά) των ολέθριων αλλοτριωτικών αποτελεσμάτων της παγκοσμιοποίησης.

Στο νέο βιβλίο εισάγονται οι όροι «αποπαγκοσμιοποίηση» και «μεταπαγκοσμιοποίηση» (όροι που θα ήσαν σκόπιμο να προσδιορίζονται με μεγαλύτερη ακρίβεια), ακριβώς γιατί ο συγγραφέας θεωρεί ότι μετά την κρίση του 2008 οι αρνητικές εξελίξεις στον κόσμο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού αυξάνονται και οι ρηγματώσεις μετά αντιφάσεων στο σύστημα αίρουν τις αρχικές θετικές προσδοκίες από τη δυναμική της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης (globalization). Σωστά τονίζονται οι διαστάσεις της αβεβαιότητας στην παρατεταμένη εξέλιξη μιας γενικευμένης κρίσης (οικονομικής-πολιτικής-πολιτισμικής) και της αντιφατικότητας, στο ιστορικό γίγνεσθαι της ύστερης φύσης του παγκόσμιου καπιταλισμού, διαστάσεις που δεν τονιζόντουσαν τόσο σε άλλα βιβλία του συγγραφέα.

Το τελικό ζητούμενο είναι να συνειδητοποιηθούν επαρκώς τα στοιχεία της αντιφατικότητας και της αβεβαιότητας των συνολικών εξελίξεων και σε δεύτερο επίπεδο ν’ αναπτυχθεί μια υψηλού επιπέδου κριτική σκέψη (με αντιφιλελεύθερη πάντα αξιολογική αφετηρία), που θα είναι ικανή αφ’ ενός μεν να ενσωματώνει δημιουργικά στοιχεία των παρατηρούμενων αλλαγών, και αφ’ ετέρου να προβαίνει σε πρωτότυπες συνθέσεις (συνδυασμός αισθητικής και κοινωνικής θεωρίας, αναφορές σε νεότερες καλλιτεχνικές πρακτικές και καλλιτεχνικά ρεύματα, διερεύνηση συγκερασμού στοιχείων της σκέψης του Κ. Μαρξ, του Α. Γκράμσι, του Ελ. Λούκατς, του Γκολντμάν, του Παπαϊωάννου, του Α. Γκόρτζ, του Βανεγκέμ, του Λεφέβρ, του Φρ. Σατελέ, του Ρ. Νταλόν κ.ά.). Ο ευρύτερος στόχος παραμένει πάντα ο ίδιος:  η «επανανθρωποποίηση του Ανθρώπου», με σύγχρονους όρους και ανάδειξή του ως ΟΛΟΤΗΤΑΣ.

— • —

Το σύνολο του βιβλίου αναπτύσσεται γύρω από ορισμένους κεντρικούς θεωρητικούς άξονες:

1) Ενδιαφέρει κυρίως η θεωρία που είναι «δεμένη» με κοινωνικές και ιστορικές διαδικασίες και συνδυάζεται με αναλύσεις αυτών των διαδικασιών και των αντανακλάσεών τους πάνω στα καλλιτεχνικά και ευρύτερα θεωρητικά ρεύματα. Έμμεσα, λοιπόν, προκύπτει ότι φιλοσοφικά απορρίπτεται η σχολή του «λογικού θετικισμού» και η υποτιθέμενη καθαρή και ουδέτερη σύλληψη των θεωρητικών νοημάτων, ανεξάρτητα απ’ οποιαδήποτε κοινωνικά συμφραζόμενα (σ’ αυτό το σημείο μπορούν να βρεθούν αντιστοιχίες με χαρακτηριστικά των διεθνών επιστημολογικών τάσεων της δεκαετίας του 1960, με την έννοια του «παραδείγματος» του Kuhn και την κριτική του Feyerabend γύρω από την υποτιθέμενη ουδετερότητα ορισμένων θεωρητικών εννοιών).

2. Σε απόλυτη συνάφεια με τα παραπάνω το πνεύμα της κριτικής θεωρίας της Σχολής Φρανκφούρτης έχει προτεραιότητα και οι αξίες (ιδιαίτερα εκείνες που είναι ταυτισμένες με τη στόχευση της ουμανιστικής προοπτικής των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων) δεν αποκόπτονται από τη διαμόρφωση της κοινωνικής θεωρίας.

3. Στην αρνητική διαλεκτική του Αντόρνο δίνεται ιδιαίτερη σημασία. Σύμφωνα, ως γνωστό, με αυτήν στο σύγχρονο κοινωνικοοικονομικό σύστημα υπάρχουν αλληλεπιδράσεις και αλληλεξαρτήσεις επί μέρους στοιχείων που τελικά δεν οδηγούν στην επιθυμητή κοινωνική απελευθέρωση, αλλά συντηρούν την υπάρχουσα κατάσταση αδιεξόδων. Ωστόσο ο Β.Φ. αποπειράται να προσεγγίσει αυτήν την διαλεκτική πιο αισιόδοξα και να την ωθήσει ως άρνηση σε πιο δημιουργική κατεύθυνση, όταν δηλ. είναι ικανή να φωτίσει την «κοινωνικά θεμελιώδη αλήθεια», ώστε τελικά να χειραφετηθεί ο Λόγος.

4. Σε συνάφεια με τον αμέσως προηγούμενο άξονα η αναζήτηση μιας εναλλακτικής εκδοχής της υπάρχουσας αρνητικής πραγματικότητας ποτέ δεν σταματά. Σε σχέση με αυτή την αναζήτηση ακόμη και η επανάσταση δεν αποκλείεται (γι’ αυτό και η παραπομπή σε φυσιογνωμίες τύπου Α. Ρεμπώ, Καρβάλιο, Α. Βελουχιώτη, Ρ. Ντούτσκε κ.ά.), χωρίς όμως ο κίνδυνος της αντεπανάστασης να εκλείπει.

5. Η κριτική θεωρία συνδυάζεται σταθερά με την αισθητική, ως κλάδο της φιλοσοφίας, και η τέχνη στο σύνολό της θεωρείται πάντα εν δυνάμει αντίπαλος της κοινωνικής πραγμοποίησης. Πάντα στα χνάρια της Σχολής της Φρανκφούρτης ο συγγραφέας θεωρεί ότι στο πεδίο της τέχνης μπορεί κανένας να συναντήσει και να μελετήσει σε βάθος όλο τη δυναμική του «κοινωνικού» σε συμπύκνωση. Εμπεριέχει η Τέχνη όλη τη βεβαιότητα της γενικευμένης κοινωνικής σύγκρουσης. Ειδικότερα αντανακλά αντιθέσεις, προλέγει συγκρούσεις και ανοίγει δρόμους χειραφέτησης. Γίνεται ειδική μνεία στην αξία του μοντερνισμού ως ρεύματος στην τέχνη που αναδεικνύει την αισθητικο-καλλιτεχνική κοινωνική διαλεκτική της άρνησης της κατεστημένης (στην ευρύτερη έννοια της) τάξης.

6. Αντίθετα προς τον μοντερνισμό απορρίπτεται ο μεταμοντερνισμός που θεωρείται ότι γεννήθηκε μέσα σε μία κατάσταση του ύστερου καπιταλισμού που οδηγείτο προς την παγκοσμιοποίηση. Ο μεταμοντερνισμός αντιστοιχεί στην παγκοσμιοποίηση και σ’ όλο αυτό το πνεύμα «του τέλους των ιδεολογιών» ή «της μη ιδεολογίας» (σ’ αυτό το σημείο ο όρος «ιδεολογία» δεν συλλαμβάνεται ακριβώς όπως τον συλλαμβάνει ο K. Μαρξ στη Γερμανική Ιδεολογία). Το ίδιο παραπάνω πνεύμα οδηγεί ή συμβάλλει κι αυτό στην πραγμοποίηση και την αλλοτρίωση του ανθρώπου.

7. Με βάση τους παραπάνω άξονες ο συγγραφέας επιμένει ότι είναι ανάγκη να αναζητηθεί ο νέος μοντερνισμός της μεταπαγκοσμιοποίησης. Ο νέος μοντερνισμός θα πρέπει ν’ αντιστοιχεί προς το πνεύμα της Νέας Ανθρωπολογίας, δηλ. θα πρέπει να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας ανανεωμένης, σύγχρονης και σύνθετης ριζοσπαστικής κριτικής θεωρίας.

Το βιβλίο χωρίζεται σε επτά μέρη (α) Από τη Μοντέρνα Τέχνη στη Μετααισθητική της Μεταπαγκοσμιοποίησης, β) Παγκοσμιοποίηση και Μοντέρνα Τέχνη, γ) Νέα ανθρωπολογία και Τέχνη, δ) Νέες Κοινωνικές και Ανθρωπολογικές Συνθήκες, ε) Παγκοσμιοποίηση, Κοινωνική Αλλαγή και Χειραφέτηση, στ) Πέρα από την Παγκοσμιοποίηση, ζ) Μεταπαγκοσμιοποίηση, Άνθρωπος, Γλώσσα, Μεταφιλοσοφία) και περιέχει πράγματι πληθώρα αναφορών σε καλλιτεχνικά και ιδεολογικά ρεύματα και σχολές, όπως και σε όρους και έννοιες που αναφέρονται στη σύνδεση και στις αλληλεπιδράσεις του κοινωνικού, του πολιτικού, του ιδεολογικού και ευρύτερα του αισθητικού-καλλιτεχνικού στοιχείου. Έτσι επισημαίνονται η πολυμορφία, η διαπολιτισμικότητα, η διακαλλιτεχνικότητα της μοντέρνας τέχνης και η σημασία που έδωσε στην «έννοια» γενικά (αντιστοιχία με την conceptual art). Επίσης αναφέρονται δυτικά καλλιτεχνικά ρεύματα στο χώρο του μοντέρνου (π.χ. ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσσιονισμός) που σε κοινωνιολογικούς όρους αποτέλεσαν αισθητική αντίδραση στο πνεύμα της επέκτασης του καπιταλισμού. Παραπέρα αναζητείται σύνδεση και εύρεση κοινών σημείων με καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως η Ρωσσική πρωτοπορία, που υπερτόνισαν το στοιχείο της κοινωνικής τέχνης και πρακτικής. Η ανάδειξη αυτών των ρευμάτων με τα έντονα κοινωνικά χαρακτηριστικά σκοπεύει ευθέως στο να ορθώσει αντιστάσεις στην κοινωνική αποσπασματοποίηση και την «κοινωνική ερημοποίηση» που προκαλεί η παγκοσμιοποίηση.

Η μελέτη της ιστορίας της μοντέρνας τέχνης με τα έντονα στοιχεία της «διακαλλιτεχνικότητας» οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η προηγούμενη (η μοντέρνα τέχνη δηλαδή) δεν στέκεται σύμμαχος με τις δομές και το πνεύμα του ύστερου καπιταλισμού και πολύ περισσότερο της παγκοσμιοποίησης. Κατά το συγγραφέα οι επιδράσεις της τελευταίας στη μοντέρνα τέχνη, αλλά και σ’ όλο το λεγόμενο πνευματικό πολιτισμό είναι πολύ αρνητικές. Γι’ αυτό και επιβάλλεται η αναζήτηση μιας νέας μοντέρνας τέχνης – που θ’ αντιστοιχεί σε μία εποχή μεταπαγκοσμιοποίησης – που θ’ αγκαλιάσει το νέο ανθρωπιστικό πρόσταγμα και θα προσδώσει στην «πολιορκημένη υποκειμενικότητα» πραγματικά κοινωνικά χαρακτηριστικά και θα συμβάλει στην απελευθέρωσή της.

Σ’ αυτή την επιθυμητή πορεία πρέπει να ληφθούν υπόψη νέα δεδομένα (κοινωνικά, πολιτισμικά, αισθητικά) και νέες σύγχρονες επιστημονικές και επιστημολογικές κατευθύνσεις, ένα νέο σύνθετο και πολύπλοκο μοντέλο ανθρωπιστικών επιστημών. Σ’ αυτές τις κατευθύνσεις η αίσθηση της ολότητας πρέπει να πρυτανεύει μαζί με τον διαλεκτικό βηματισμό της μελέτης του πολιτισμικού γίγνεσθαι.

Από την πλευρά αυτού του διαλεκτικού βηματισμού, κατά τον συγγραφέα, σήμερα διαμορφώνονται συνθήκες (συστημική κρίση σε παγκόσμιο επίπεδο) που οδηγούν στο ξεπέρασμα του υπάρχοντος συστήματος του παγκόσμιου καπιταλισμού, καθώς οδηγούμαστε μέσα από την αποπαγκοσμιοποίηση, στην μεταπαγκοσμιοποίηση. Έτσι η επανάσταση ξανακερδίζει έδαφος (ως δυνατότητα βέβαια, όχι ως βεβαιότητα) και μάλιστα όχι με το πνεύμα του Βενεγκέμ («Η επανάσταση της καθημερινής ζωής»), αλλά με την έννοια της δυναμικής αλλαγής του όλου συστήματος, που αφήνει περιθώρια να επεξεργαστούμε ένα συνολικό εναλλακτικό ανθρωπιστικό σχέδιο.

Στις παραπάνω τελευταίες θέσεις του καθηγητή Βασίλη Φιοραβάντε ο υποφαινόμενος κρατά ορισμένες επιφυλάξεις, όπως και επιμένει ότι η νοηματοδότηση των παραπάνω εννοιών και διαδικασιών πρέπει να γίνει πιο σαφής, αν θέλουμε μάλιστα ν’ ακολουθήσουμε και τη μεθοδολογία του Σωκράτη (στον οποίον ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρεται με πολύ κολακευτικό τρόπο). Ωστόσο, επισημαίνω τη δημιουργική αγωνία του συγγραφέα πώς μέσα σε συνθήκες αποπαγκοσμιοποίησης μπορεί ο άνθρωπος να ενισχύσει τις ίδιες της τάσεις που εγγενώς δημιουργούνται ενάντια στην αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση, να φθάσει δηλ. σ’ έναν ξέφωτο νέου ανθρωπισμού (παγκόσμιο κράτος δικαίου, αλληλέγγυα οικονομία, αμεσότητα, διαφάνεια). Από αυτή τη σκοπιά θεωρεί χρήσιμη την ανάπτυξη της έννοιας της εμμένειας.

Τέλος θεωρώ σημαντική συμβολή του Βασίλη Φιοραβάντε ότι στο παρόν έργο του παντρεύει τη φιλοσοφική θεώρηση της τέχνης, με την κοινωνική προσέγγιση καλλιτεχνικών ρευμάτων και ιδεών. Επίμονα κινείται ανάμεσα στο επίπεδο της ανάλυσης των κοινωνικών δομών και εκείνο της ανάπτυξης των καλλιτεχνικών ιδεών και αισθητικών ρευμάτων. Έτσι φιλοσοφία, τέχνη και μελέτη κοινωνικών δομών συνδέονται σε ένα ενιαίο ολιστικό πεδίο, στο οποίο ανιχνεύονται οι δυνατότητες της νέας ουμανιστικής αναγέννησης.

 ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΦΙΛΙΟΝ                          

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

Η κοινωνία από το 2007, ακρότατο σημείο της ανάπτυξής της, με την  κατάρρευση της Leaman Brothers μπήκε στην περίοδο της κρίσης της παγκοσμιοποίησης, της μεταπαγκοσμιοποίησης, και ειδικότερα της αποπαγκοσμιοποίησης.

Σε αυτή την περίοδο που διαρκεί μέχρι τώρα και που θα διαρκέσει ακόμη επί μακρόν, οικονομικές αυτοκρατορίες θα διαλυθούν, εταιρείες-κολοσσοί θα καταρρεύσουν, χώρες θα υποβαθμιστούν στο απόλυτο οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό τίποτα.

Λόγω της ανεξέλεγκτης ουσιαστικά απορρύθμισης, που άρχισε το 1972 με την κατάργηση της συμφωνίας Μπρέτον-Γουντς, τα πάντα θα απορρυθμίζονται συνεχώς και θα αναδομούνται σε βάρος των λαών και των ελευθεριών τους, ενώ όλο και περισσότερο θα περιορίζεται η οικονομική και η κοινωνικοπολιτική βάση του συστήματος. Το μοντέλο της όλο πιο εντατικής παραγωγής και αναπαραγωγής, της περιορισμένης  και εντατικής παραγωγής που έχει επιλέξει και επιβάλει το σύστημα σε όλο τον πλανήτη, παγκόσμια, θα δημιουργεί συνεχώς περισσότερο πλούτο για τους ελάχιστους και μεγαλύτερη ανεργία και φτώχεια για το λαό.

Εδώ βέβαια υπάρχει ένα όριο, που αν ξεπεραστεί θα καταρρεύσει το σύστημα, καθόσον δεν θα μπορεί να αναπαράγεται. Έτσι η θεωρία του Μαρξ για τη διευρυμένη αναπαραγωγή χρειάζεται μια ουσιαστική διόρθωση, μια αναδόμηση και από ότι φαίνεται σε κάθε περίπτωση ισχύει πάντοτε υπό μερικές προϋποθέσεις.

Απέναντι σε αυτή τη νέα τραγική κατάσταση που διαμορφώνεται για τον σύγχρονο παγκόσμιο άνθρωπο, μόνο μια παγκόσμια απάντηση μπορεί να δώσει μια λύση. Το παγκόσμιο πρόταγμα της Νέας ανθρωπολογίας, το πρόταγμα του εξανθρωπισμού του ανθρώπου, που σημαίνει πλήρη οικονομική και πολιτική-κοινωνική αναδιοργάνωση.

Η επιστήμη και η τεχνολογία πρέπει να τεθούν στην υπηρεσία του ανθρώπου, ενώ η τέχνη πρέπει να αναδείξει τις νέες  απελευθερωτικές-χειραφετησιακές δυνατότητές της.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση.

Δυο σχόλια του Βασίλη Φιοραβάντε για το βιβλίο του Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, 460 σ. μεγάλο σχήμα.

- Παντού, πάντα αναφορές. Δεν υπάρχει σελίδα χωρίς άμεσες ή έμμεσες αναφορές μέσα στο γενικότερο αντορνικό πνεύμα. Θα είμαι ευτυχής να θεωρηθεί όλο το βιβλίο έστω και ως μία υποσημείωση της Αρνητικής διαλεκτικής (Payot). Παντού κριτική θεώρηση ως μετακριτικός στοχασμός και αναστοχασμός. Στο κεφάλαιο δε για τη γλώσσα και την αντιστροφή, τα κείμενα μάς ξεπέρασαν. Απέκτησαν μέσω των πολλαπλών και πολύμορφων, κυκλικών, συνεχόμενων, εντατικών επεξεργασιών τους μια αυτονομία στα πλαίσια του Εργαστηρίου Καλλιτεχνικής και Πολιτισμικής Παιδείας, μια αυτόνομη ύπαρξη, χωρίς να φθάσουμε ενδεχομένως την αντορνική αναστροφή, η αυτοαναίρεση, ούτε να τις ωθήσουμε μέχρι κάποιο προχωρημένο βαθμό, πλην όμως πάντοτε είναι κατά δύναμη αντορνικά. Η αυτονομία ειδικότερατων κειμένων αυτών θέτει και άλλα προβλήματα ως προς το status της γλώσσας, το language στη θεωρητική έρευνα και επεξεργασία. Μέχρι που μπορεί να φθάσει αυτή η επιθυμητή, από μια άποψη, αυτονόμηση, χωρίς να ξεπέσουμε σε μια αντίληψη ή πρακτική langagière, δηλαδή μόνο και μόνο για τη γλώσσα ή ως γλωσσική άσκηση;

- Η ολοκλήρωση του βιβλίου αυτού εντάσσεται και στο κάλεσμα για δημοσίευμα μελετών, για ανάπτυξη πρωτοβουλιών ερευνητών, για δημιουργία Ινστιτούτων κ.α. εκ μέρους της αριστεράς του 2012. Στη συνέχεια βέβαια ξεχάστηκε κάθε τέτοια αναφορά. Και ακόμη χειρότερα! Όλα περιορίζονται τελικά σε κάποιες ψευτοσυνεντεύξεις σε εφημερίδες, στην τηλεόραση και σε ακατάσχετο πανελισμό. Εμείς όμως παλέψουμε το σύστημα με βιβλία, με κείμενα διαρκώς. Δεν κάνουμε τίποτα άλλο, εκτός από την οργάνωση Στρογγυλών τραπεζιών, τη δημοσίευση βιβλίων, άρθρων κ.α.. Ουσιαστικά, όμως, πρόκειται για μποτίλιες που πετάμε στη θάλασσα, κατά την περίφημη φράση του Χορκχάιμερ. Η αριστερά βρίσκεται δυστυχώς πολύ μακριά από κάθε κριτική και ουμανιστική προσέγγιση. Δεν μιλούμε καν για μετακριτικές έρευνες, για μεταφιλοσοφία και μετααισθητική. Μπορεί όμως να υπάρξει η όποια ουσιαστική, ριζοσπαστική αλλαγή με αυτήν τη θεωρητική ένδεια, ακόμη και αδιαφορία; Η απελευθέρωση του ανθρώπου δεν μπορεί παρά να είναι έργο του ίδιου του ανθρώπου, σύμφωνα με μια φράση του Μαρξ, πλην όμως του σκεπτόμενουανθρώπου, του cultivé, του ερευνητή, του διανοούμενου. Όμως, η κατάσταση σε αυτό τον τομέα είναι από απελπιστική έως αποκαρδιωτική…

Η διαλεκτική του ολισμού

Η διαλεκτική του ολισμού*

Γιώργος Σταματόπουλος

Ο,τι ελληνικό και παγκόσμιο έχει καταγραφεί στον χώρο του πνεύματος (της φιλοσοφίας, της αισθητικής, του πολιτισμού, της επιστήμης, της τέχνης) είναι ανάγκη να επαναδιαβαστεί, να επανεξεταστεί υπό το πρίσμα ενός νέας ματιάς ανθρωπισμού, μια και η ανθρωπότητα έχει διολισθήσει σε επικίνδυνες ολοκληρωτικές νοοτροπίες. Μεγαλεπήβολο σχέδιο, όχι, όμως, απραγματοποίητο, ούτε ρομαντικό ή αδύνατο.

Από τον Ομηρο ώς τις μέρες μας όλος ο πολιτισμός οφείλει να ιδωθεί με διεθνή κριτήρια που έχουν ως βάση τους το δίκαιο και την ελευθερία, τον σεβασμό του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και όχι την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Αυτό απαιτεί γερά πνευμόνια και σκληρή δουλειά, ώστε να γίνουν όλα ένα, εννοείται να παρουσιαστούν στην κοινωνία σαν ένα κόρπους, σαν μια γροθιά στα υπογάστρια της εξουσίας. Μετακριτική λοιπόν, μεταφιλοσοφία, μετααισθητική, ώστε να επανακάμψει η καθαρότητα, ο επαναστοχασμός και η δύναμη που κρύβει η κοινωνία, αλλά δεν έρχεται ποτέ στο φως της πολιτικής σκηνής και των καθημερινών κοινωνικών σχέσεων.

Να αναγνωστούν ξανά τα μεγάλα λαϊκά, εξεγερτικά και επαναστατικά κινήματα, από την εποχή του Σπάρτακου και εντεύθεν, σε όλα τα μήκη και πλάτη της οικουμένης. Να ξαναμπούν στη συζήτηση οι μεγάλες αφηγήσεις και οτιδήποτε νεωτερικό που δεν απαλείφει την παγκοσμιότητα και δεν οδηγείται σε μετανεωτερικές ισχνότητες, σχετικισμούς και εντέλει μηδενισμούς.

Ποιο είναι το νέο μοντέλο των ανθρωπιστικών επιστημών; Πόσο σύνθετο και πολύπλοκο είναι και ποια κριτική θεωρία μπορεί να το απλοποιήσει και να το μεταφέρει στην καθημερινότητά μας και σε νέες δομές εξουσίας της ίδιας της κοινωνίας; Είμαστε σε θέση να απελευθερώσουμε τη φυλακισμένη προσωπικότητα, να πετάξουμε την αλλοτριωμένη μας συνείδηση, την απάθεια και αδράνεια που μαστίζουν τις κοινωνίες;

Η αίσθηση της ολότητας, αυτό είναι το ζητούμενο για τον συγγραφέα, μιας ολότητας εμβαπτισμένης στη δύναμη του λόγου και της διαλεκτικής. Η ζωή ως αισθητικό φαινόμενο;

❖❖❖❖❖

Βασίλης Φιοραβάντες, «Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος», Αθήνα, Εκδ. Ζήτη, 2015 | 

Φίλιππος Νικολόπουλος **

Το ζητούμενο είναι να αναπτυχθεί μια υψηλού επιπέδου κριτική σκέψη (με αντιφιλελεύθερη πάντα αξιολογική αφετηρία), που θα είναι ικανή αφ’ ενός μεν να ενσωματώνει δημιουργικά στοιχεία των παρατηρούμενων αλλαγών, και αφ’ ετέρου να προβαίνει σε πρωτότυπες συνθέσεις (συνδυασμός αισθητικής και κοινωνικής θεωρίας, αναφορές σε νεότερες καλλιτεχνικές πρακτικές και καλλιτεχνικά ρεύματα, διερεύνηση συγκερασμού στοιχείων της σκέψης του Κ. Μαρξ, του Α. Γκράμσι, του Ελ. Λούκατς, του Γκολντμάν, του Παπαϊωάννου, του Α. Γκορτζ, του Βανεγκέμ, του Λεφέβρ, του Φρ. Σατελέ, του Ρ. Νταλόν κ.ά.). Ο ευρύτερος στόχος παραμένει πάντα ο ίδιος: η «επανανθρωποποίηση του Ανθρώπου», με σύγχρονους όρους και ανάδειξή του ως ΟΛΟΤΗΤΑΣ.

Το σύνολο του βιβλίου αναπτύσσεται γύρω από ορισμένους κεντρικούς θεωρητικούς άξονες:

❶ Ενδιαφέρει κυρίως η θεωρία που είναι «δεμένη» με κοινωνικές και ιστορικές διαδικασίες και συνδυάζεται με αναλύσεις αυτών των διαδικασιών και των αντανακλάσεών τους πάνω στα καλλιτεχνικά και ευρύτερα θεωρητικά ρεύματα. Εμμεσα, λοιπόν, προκύπτει ότι φιλοσοφικά απορρίπτεται η σχολή του «λογικού θετικισμού» και η υποτιθέμενη καθαρή και ουδέτερη σύλληψη των θεωρητικών νοημάτων, ανεξάρτητα απ’ οποιαδήποτε κοινωνικά συμφραζόμενα.

❷ Το πνεύμα της κριτικής θεωρίας της Σχολής της Φρανκφούρτης έχουν προτεραιότητα και οι αξίες (ιδιαίτερα εκείνες που είναι ταυτισμένες με τη στόχευση της ουμανιστικής προοπτικής των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων) δεν αποκόπτονται από τη διαμόρφωση της κοινωνικής θεωρίας.

❸ Στην αρνητική διαλεκτική του Αντόρνο δίνεται ιδιαίτερη σημασία. Σύμφωνα, ως γνωστό, με αυτήν στο σύγχρονο κοινωνικοοικονομικό σύστημα υπάρχουν αλληλεπιδράσεις και αλληλεξαρτήσεις επί μέρους στοιχείων που τελικά δεν οδηγούν στην επιθυμητή κοινωνική απελευθέρωση, αλλά συντηρούν την υπάρχουσα κατάσταση αδιεξόδων. Ωστόσο ο Βασίλης Φιοραβάντε αποπειράται να προσεγγίσει αυτήν την διαλεκτική πιο αισιόδοξα και να την ωθήσει ως άρνηση σε πιο δημιουργική κατεύθυνση, όταν δηλαδή είναι ικανή να φωτίσει την «κοινωνικά θεμελιώδη αλήθεια», ώστε τελικά να χειραφετηθεί ο Λόγος.

❹ Σε συνάφεια με τον αμέσως προηγούμενο άξονα η αναζήτηση μιας εναλλακτικής εκδοχής της υπάρχουσας αρνητικής πραγματικότητας ποτέ δεν σταματά. Σε σχέση με αυτή την αναζήτηση ακόμη και η επανάσταση δεν αποκλείεται (γι’ αυτό και η παραπομπή σε φυσιογνωμίες τύπου Α. Ρεμπό, Καρβάλιο, Α. Βελουχιώτη, Ρ. Ντούτσκε κ.ά.), χωρίς όμως ο κίνδυνος της αντεπανάστασης να εκλείπει.

❺ Η κριτική θεωρία συνδυάζεται σταθερά με την αισθητική, ως κλάδο της φιλοσοφίας, και η τέχνη στο σύνολό της θεωρείται πάντα εν δυνάμει αντίπαλος της κοινωνικής πραγμοποίησης. Πάντα στα χνάρια της Σχολής της Φρανκφούρτης ο συγγραφέας θεωρεί ότι στο πεδίο της τέχνης μπορεί κανένας να συναντήσει και να μελετήσει σε βάθος όλο τη δυναμική του «κοινωνικού» σε συμπύκνωση. Εμπεριέχει η Τέχνη όλη τη βεβαιότητα της γενικευμένης κοινωνικής σύγκρουσης. Ειδικότερα αντανακλά αντιθέσεις, προλέγει συγκρούσεις και ανοίγει δρόμους χειραφέτησης. Γίνεται ειδική μνεία στην αξία του μοντερνισμού ως ρεύματος στην τέχνη που αναδεικνύει την αισθητικο-καλλιτεχνική κοινωνική διαλεκτική της άρνησης της κατεστημένης (στην ευρύτερη έννοια της) τάξης.

❻ Αντίθετα προς τον μοντερνισμό απορρίπτεται ο μεταμοντερνισμός που θεωρείται ότι γεννήθηκε μέσα σε μία κατάσταση του ύστερου καπιταλισμού που οδηγείτο προς την παγκοσμιοποίηση. Ο μεταμοντερνισμός αντιστοιχεί στην παγκοσμιοποίηση και σ’ όλο αυτό το πνεύμα «του τέλους των ιδεολογιών» ή «της μη ιδεολογίας» (σ’ αυτό το σημείο ο όρος «ιδεολογία» δεν συλλαμβάνεται ακριβώς όπως τον συλλαμβάνει ο K. Μαρξ στη «Γερμανική Ιδεολογία»). Το ίδιο παραπάνω πνεύμα οδηγεί ή συμβάλλει κι αυτό στην πραγμοποίηση και την αλλοτρίωση του ανθρώπου.

❼ Με βάση τους παραπάνω άξονες ο συγγραφέας επιμένει ότι είναι ανάγκη να αναζητηθεί ο νέος μοντερνισμός της μεταπαγκοσμιοποίησης. Ο νέος μοντερνισμός θα πρέπει ν’ αντιστοιχεί προς το πνεύμα της Νέας Ανθρωπολογίας, δηλαδή θα πρέπει να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας ανανεωμένης, σύγχρονης και σύνθετης ριζοσπαστικής κριτικής θεωρίας.

Η μελέτη της ιστορίας της μοντέρνας τέχνης με τα έντονα στοιχεία της «διακαλλιτεχνικότητας» οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η προηγούμενη (η μοντέρνα τέχνη δηλαδή) δεν στέκεται σύμμαχος με τις δομές και το πνεύμα του ύστερου καπιταλισμού και πολύ περισσότερο της παγκοσμιοποίησης.

Κατά τον συγγραφέα, οι επιδράσεις της τελευταίας στη μοντέρνα τέχνη, αλλά και σ’ όλο τον λεγόμενο πνευματικό πολιτισμό είναι πολύ αρνητικές. Γι’ αυτό και επιβάλλεται η αναζήτηση μιας νέας μοντέρνας τέχνης –που θ’ αντιστοιχεί σε μία εποχή μεταπαγκοσμιοποίησης– που θ’ αγκαλιάσει το νέο ανθρωπιστικό πρόσταγμα και θα προσδώσει στην «πολιορκημένη υποκειμενικότητα» πραγματικά κοινωνικά χαρακτηριστικά και θα συμβάλει στην απελευθέρωσή της.

Σ’ αυτή την επιθυμητή πορεία πρέπει να ληφθούν υπόψη νέα δεδομένα (κοινωνικά, πολιτισμικά, αισθητικά) και νέες σύγχρονες επιστημονικές και επιστημολογικές κατευθύνσεις, ένα νέο σύνθετο και πολύπλοκο μοντέλο ανθρωπιστικών επιστημών. Σ’ αυτές τις κατευθύνσεις η αίσθηση της ολότητας πρέπει να πρυτανεύει μαζί με τον διαλεκτικό βηματισμό της μελέτης του πολιτισμικού γίγνεσθαι.

Η επανάσταση ξανακερδίζει έδαφος (ως δυνατότητα βέβαια, όχι ως βεβαιότητα) και μάλιστα όχι με το πνεύμα του Βενεγκέμ («η επανάσταση της καθημερινής ζωής»), αλλά με την έννοια της δυναμικής αλλαγής του όλου συστήματος, που αφήνει περιθώρια να επεξεργαστούμε ένα συνολικό εναλλακτικό ανθρωπιστικό σχέδιο.

* Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 4/4/2016

**Δρ Κοινωνιολογίας, πρ. επίκ. καθηγητής Κοινωνιολογίας Παν/μίου Κρήτης

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ 

 

 

 

 

 

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ ΑΡΑΒΟΥ-ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ ΣΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ: Η ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ;

ΕΙΣΗΓΗΣΗ  ΤΗΣ  ΣΟΦΙΑΣ ΑΡΑΒΟΥ-ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ

ΣΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ: Η ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ;

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ «ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΤΑΓΜΑΤΟΣ»

                                                                                                                         Τετάρτη, 23/3/2016

ΚΟΙΝΩΝΙΟΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΑΚΡΑ. ΟΙ ΔΥΟ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ

Διαβάζοντας το βιβλίο του Βασίλη Φιοραβάντε, καταλαμβάνεσαι από διάφορα συναισθήματα, επαναλαμβανόμενα, συγκρουόμενα, συγκλίνοντα και την ίδια στιγμή αντιθετικά. Μας δείχνει  την πραγματικότητα και συνάμα τη λύση στο σημερινό κοινωνικοοικονομικό, ιδεολογικό και αξιακό χάος που βιώνουμε^1,2.

Ο άνθρωπος έχασε τις βεβαιότητές του, αλλά όχι και τις εξελισσόμενες ιδεολογίες του. Αναζητά απεγνωσμένα μέσα στους ερειπιώνες των αρχών του, την ανάδυση του νέου, την προωθητική δύναμη της σκέψης και της ύπαρξής του³.

Το βιβλίο περιγράφει τι είχαμε, τι δημιουργήσαμε και το δέον γενέσθαι για την επανάκτηση της φύσης μας.

Σε μία, είναι γεγονός, ανησυχητική εισαγωγή, μας προτρέπει στην Επανάσταση. Το τοπίο γίνεται ξαφνικά αιμοσταγές. Τρομάζεις και πανικοβάλλεσαι. Ιδιαίτερα αν ανήκεις στον κύκλο των βιολογικών επιστημών, εμπλουτισμένων με την άυλη ψυχολογική διάσταση του ανθρώπου, ως ένα πλήρες όλον δηλαδή, προβληματίζεις στιγμιαία τη σκέψη σου, μέχρι να φτάσεις στο επόμενο βήμα. Εκεί που άμεσα και συγκρουσιακά προτείνει ως λύση την ειρηνική επανάσταση, μέσω της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας και της Πανδαμάτειρας Τέχνης.

Ηρεμείς προσωρινά διότι εμφανίζονται μπροστά σου τα ειρηνικά όπλα της αυτοοργάνωσης του παραγόμενου προϊόντος, με άλλα λόγια, η οργάνωση της κοινωνίας εκ των κάτω, με ίδιες δυνάμεις. Μακριά από τις ύαινες της σαρκοβόρας αγοράς, των άπληστων ολιγαρχών κάθε μορφής εξουσίας, οικονομικής, πολιτικής, αλλά κυρίως απάνθρωπης, μηδενισμού της ανθρώπινης ζωής στο βωμό του αδηφάγου και τερατόμορφου κέρδους. Σκιαγραφεί με μελανά χρώματα τον καπιταλισμό-καζίνο, για τον οποίο δεν υπάρχουμε παρά μόνο ως ανερχόμενη αριθμητική δύναμη, ένα ακόμα εκτοξευμένο χρηματιστηριακό βέλος.

Η Τέχνη που επικαλείται ως λύση, μας γαληνεύει ακόμα περισσότερο. Η Τέχνη όμως μακριά από την εμπορευματοποίηση, τα υποστηριγμένα και υμέτερα τους βύσματα, τις υπεραγορές των γκαλερί και των κροίσων - προνομιούχων επενδυτών, τής ανέκαθεν μπουρζουαζίας. Οι πιο χαμηλές κοινωνικές τάξεις, από αιώνες συνδεδεμένες με το artisanat τις χειρωνακτικές τέχνες, ανύπαρκτες σήμερα,  καταποντίστηκαν μαζί με τη μεσαία τάξη.

Στα πλαίσια της αβεβαιότητας, που θα οδηγήσει στην Αλήθεια, επανερχόμαστε πιο κάτω, στην ενόραση ενός Σπάρτακου που θα οργανώσει τα απελπισμένα και αγανακτισμένα πλήθη στην επαναστατική τους σύγκρουση. Η Επανάσταση υποβόσκει διαρκώς και απειλεί. Καλλιεργείται στα ιδεολογικά άκρα του σταλινισμού και του νεοναζισμού, που καραδοκούν με μανία, ανά πάσα στιγμή, να αναβιώσουν τα ιδεολογικά τους κύτταρα. Περιμένουν και επανεμφανίζονται απειλητικά!

Είναι Άκρα, αλλά ανήκουν στον ίδιο πόλο, αυτόν της Βίας, της Επιθετικότητας και του Δογματισμού. Της επικυριαρχίας και της καταδυνάστευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Στον άλλο πόλο,  είναι τοποθετημένη η παραίτηση, η αδράνεια, ο Φόβος, η σωματική ασθένεια, η ψυχική νόσος και η Αυτοκτονία.

Ο Μαρξ δεν θα ξαναγυρίσει μας λέει ο Βασίλης Φιοραβάντες, για να επικαλεστεί σε άλλα σημεία την αναγκαιότητα της θεωρητικής του ύπαρξης και να τον κριτικάρει πιο κάτω για την αμιγή υλιστική του διαλεκτική. Ο Μαρξ ακυρώνει τη Φιλοσοφία, για να την επικαλεστούμε σήμερα ξανά, ως αναγκαία έκφραση της Αισθητικής, της Ηθικής, της Γνωσιακής και της Μεταφυσικής διάστασης του ανθρώπου.

Με μεγάλη ικανοποίηση διαβάζει κανείς, την ανάγκη επανόδου της Φιλοσοφίας, στη Μεταφυσική και την Ψυχανάλυση του Έριχ Φρόμ που επικρίνει από τις απαρχές της Σχολής της Φρανκφούρτης, τον Μάρξ. Δεν είχαν οι επιστήμες αυτιά, η μία για την άλλη. Η διαλεκτική του υλισμού απογυμνωμένη και μόνη της,  δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στον νεοφιλελευθερισμό, όπως και έγινε.

Οι αναφορές του Β. Φιοραβάντε στο Σωκράτη, η αντιθετική διαλεκτική των θέσεων-αντιθέσεων, η μπρεξονική Élan Vital που ενέπνευσε τον  Ζυλ Ντελέζ, δείχνουν τη νέα αναζήτηση και τη δικαίωση του άυλου πάνω στη μονοσημαντότητα της μορφής και της ύλης⁴. Η μεταμοντέρνα φενάκη-βιομηχανία της μορφής, της επιστροφής στοιχείων παρελθόντος με πλασματικό περιτύλιγμα εξέλιξης, δεν αρκεί, υπνωτίζει και αποκοιμίζει τον μη χειραφετημένο άνθρωπο, τον καταντάει υποχείριο συμφερόντων.

Η ψευδής συνείδηση επαναστατεί και αναζητά την αυτογνωσία, τα βάθη του εγκλωβισμένου ασυνείδητου. Το ψυχαναλυτικό Πέρασμα στην αληθινή συνείδηση, ταυτίζεται με την κορυφαία και αναγκαία μορφή του ιδεολογικού ξεπεράσματος κοινωνικοοιοκονομικών και γνωσιακών αγκυλώσεων⁵.

Η περίφημη εννοιολογική τέχνη (conceptual art) του 20^ου αιώνα, κάνει τον κύκλο της, αλλά αφήνει ανεξίτηλες πινελιές. Η Τέχνη Προηγείται!  «Όπου και αν με πήγαν οι θεωρίες μου, βρήκα ότι ένας ποιητής είχε ήδη πάει εκεί», λέει ο Σίγκμουντ Φρόυντ!

Η κοινωνία αναζητά τη διαταραγμένη γαλήνη και η Τέχνη προτείνει το λεκτικό της ισοδύναμο, το άγαλμα, τη γλυπτική χώρου πχ., ως ετυμολογική συνέχεια της ρηματικής ρίζας του αγαλλιάζω. Το άγαλμα προέρχεται λεκτικά από το ρήμα αγαλλιάζω γιατί η θέα του, το άγγιγμά του, χαρίζει απόλαυση⁶. Περνώντας στον αντίθετο πόλο, αυτή είναι η εποχή μας, η σύγχρονη φιλοσοφική πρόταση,  καταργεί την ίδια στιγμή τα αγάλματα του ηρωισμού που γράφουν μονοδιάστατα την ιστορία των συγκρούσεων και των ηρώων, καθόλου της ιστορίας μέσα από την Ιστορία της Τέχνη. Η Μοντέρνα Τέχνη του 20^ου για παράδειγμα, δεν έχει ακόμα κατηγοριοποιηθεί, δεν έχει καταγραφεί. Και τότε οι Σπάρτακοι που αναζητούνται; Η Επανάσταση δεν είναι ηρωισμός; Τι μας ζητάει η εποχή μέσω των διανοητών και καταγράφει ο Β. Φιοραβάντες; Η εποχή μάς ζητάει να τρελαθούμε;

Ναι, μας ζητάει να τρελαθούμε, γιατί η Τρέλα δεν υπάρχει, η Αλήθεια δεν υπάρχει, η Γυναίκα δεν υπάρχει κατά τον Ζακ Λακάν, τον μεγάλο ψυχαναλυτή του 20^ου αιώνα, συνεχιστή και ανατρεπτικό της Φροϋδικής θεωρίας^5,7. «Δεν υπάρχει» στην Πλατωνική και Σωκρατική Φιλοσοφία όμως, είναι το άρρητο, το μεταφυσικό, το εξωλεκτικό, αυτό που δεν περιγράφεται με λέξεις. Είναι το ενορατικό που μπορείς να το προσδιορίσεις μόνο μέσα από αντιθέσεις… δεν είναι αυτό, δεν είναι εκείνο… δεν μπορείς να το περιγράψεις καταφατικά, τι είναι δηλαδή ακριβώς. Γι αυτό η Αλήθεια δεν περιγράφεται, μόνο συλλαμβάνεται ενορατικά, μεταφυσικά, διαισθητικά, είναι στιγμιαία ενόραση του όντος, του όλου, του σύμπαντος και της έννοιας του ενός.

Όλοι πρέπει να χειραφετηθούν, κάποιοι όμως θα φωτιστούν!  Είναι αυτοί που σέβονται τις σκιές στη σκέψη των ανθρώπων, όπως στο μύθο του Πλατωνικού σπηλαίου. Σέβονται το χρόνο που απαιτείται και περιγράφεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα, για να συνηθίσουν τα μάτια το φως, αλλά  και το σκοτάδι⁸. Έρχεται από αυτούς που θα ξαναγυρίσουν για να αφυπνίσουν τη σκιώδη σκέψη των πολλών, στα βάθη του αλληγορικού σπηλαίου.

Οφείλουμε να πείσουμε χωρίς να επιβάλλουμε. Να πείσουμε χωρίς να κυριαρχήσουμε. Να πείσουμε με στόχο την  εθελούσια αποδοχή. Αργεί ο στόχος που ωφελεί, πλένει πόδια άπειρα σε «Δείπνους Μυστικούς», αλλά μένει ακλόνητος σε βάθος χρόνου μακρινού.

Αλλιώς τα Άκρα θα φέρουν Άκρα, με άλλα λόγια, πολέμους ή ασθένειες και αυτοκτονίες. Επίθεση ή παραίτηση, αυτά ζητούν τη θεραπεία. Η θεραπεία ζητάει το υπερβατικό, όχι το παγανιστικό. Είναι το inexpicable de prime abord (ανερμήνευτο με την πρώτη ματιά), που καταφεύγει ο άνθρωπος για να ξεπεράσει τη θλίψη που προκαλούν τα αδιέξοδα. Η θεραπευμένη θλίψη και η διέξοδος,  η ανεξήγητη ελπίδα που υποκαθιστά ανερμήνευτα και στιγμιαία αυτόματα σαν έλλαμψη και ενόραση τη μαύρη απαισιοδοξία, αυτή αποτελεί τη νέα δύναμη.

Τον 18^ο αιώνα, «Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου» στο έργο του Γκαίτε, αυξάνουν τις αυτοκτονίες γιατί δεν υπάρχει λύση στα ερωτικά αδιέξοδα του ήρωα. Τον ακολουθούν στο θάνατο πολλοί αναγνώστες. Αντίθετα στον ίδιο αιώνα, με την εμφάνιση του έργου «Μαγικός Αυλός» του Μότσαρτ, με τον ήρωα Papageno, oι αυτοκτονίες ελαττώνονται γιατί η λύση μέσα από το υπερβατικό, δίνει διέξοδο στα αδιέξοδα και οι άνθρωποι ησυχάζουν. Διαθέτουν μια μαγική λύση στα αδιέξοδά της ύπαρξής τους.

Η σημερινή Π.Ο.Υ Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, προτείνει το Papageno effect απέναντι στο Werther effect για την πρόληψη των αυτοκτονιών. Είναι απαράβατος όρος που πρέπει να τηρείται στα δημοσιευμένα κείμενα, προκειμένου να αποτρέπονται οι αυτοκτονίες. Δεν επιτρέπεται η περιγραφή αδιεξόδων. Ή έχεις να προτείνεις λύσεις ή δεν μιλάς¹⁰!

Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από υπερβάσεις, ανερμήνευτες με την κοινή λογική.  Όποιος καταργεί παγιωμένες δοξασίες, που έχουν υιοθετηθεί για χρόνια, λανθασμένα ή σωστά, οφείλει να διαθέτει το αντ΄αυτών α.α., για να εξελίσσονται οι άνθρωποι  ανώδυνα και με ωφέλεια^11,12.

Με αυτήν την έννοια, η αναφορά στην αναγκαιότητα της Φιλοσοφίας σήμερα, είναι εξαιρετική πρόταση και προκαλεί θλίψη και οργή η κατάργηση Φιλοσοφικών Σχολών από την κοινωνία της Πληροφορίας και της ομολογουμένως, άκρως διευκολυντικής Τεχνογνωσίας. Μόνες τους όμως είναι χολές και κάτωχρες, ποτέ δεν θα τα καταφέρουν. Οι απεχθείς μαθηματικίζοντες που αναφέρει στο βιβλίο του ο Βασίλης Φιοραβάντες¹, δεν υπάρχουν στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Οι αριθμοί είναι υψηλές έννοιες (concepts), η Οικονομία και η Λογιστική θεϊκά απαραίτητες. Με την προϋπόθεση να μη συνδέονται με την Αγορά, αλλά με την εύρυθμη λειτουργία του Κράτους⁸.

«Πάντων χρημάτων Μέτρον Άνθρωπος»¹³. Όταν ο άνθρωπος αρρωσταίνει όχι από φυσιολογική ηλικιακή φθορά, κάτι δεν γίνεται σωστά. Στην αρχαία Κίνα, οι γιατροί αμείβονταν όσο οι ασθενείς της ευθύνης τους, ήταν υγιείς. Έπαυαν να πληρώνονται όταν οι ασθενείς τους αρρώσταιναν. Το κράτος τους κατηγορούσε για ελλιπή εφαρμογή Προληπτικής Αγωγής¹⁴. Σήμερα η ψυχική νόσος είναι σε έξαρση, τα ψυχιατρεία γεμίζουν μας λέει ο Βασίλης Φιοραβάντες και έτσι είναι. Τα οικονομίστικα μοντέλα των Golden τρελαμένων Boys, οφείλουν να αναθεωρηθούν άμεσα! Το δείχνει η φτώχεια των πολλών και η υπερσυσσώρευση πλούτου σε λίγους, που είναι επίσης ασθενείς, όπως μας λέει ο Αριστοφάνης στο έργο του «Πλούτος» ¹⁵.

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

Αντί επιλόγου και διαβάζοντας το βιβλίο για την Μεταπαγκοσμιοποίηση, που περιγράφει τι είχαμε και τι πρέπει να κάνουμε για τη δημιουργία του νέου κοινωνικού μοντέλου, μέσω της διεπιστημονικότητας μπορεί να συνυπάρξει το μεγάλο ΠΩΣ! Πως μπορούμε να το καταφέρουμε! Πως θα πείσουμε για την απαραίτητη ιδεολογική αντιστροφή, που εμείς οι κοινωνικοί ψυχολόγοι ονομάζουμε μόνιμη ιδεολογική μεταστροφή. Με εφαρμογή μοντέλων επικοινωνίας και επιρροής, που καθορίζουν τον Πομπό, το Μήνυμα και τον Δέκτη^{3, 16}.

Αρχίζοντας από το μήνυμα, που πρέπει να είναι διεπιστημονικό, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο,  αν θέλουμε να πείσουμε ολόκληρο τον πληθυσμό και όχι μεμονωμένες ομάδες. Μέσα από το ίδιο μήνυμα, πρέπει να πείθονται από κοινού, γιατροί, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, μηχανικοί, υπάλληλοι, νοικοκυρές, φοιτητές και εργάτες. Στο μήνυμά μας, να αναγνωρίζει ο καθένας τον εαυτό του και παράλληλα να σέβεται την ιδεολογική ταυτότητα τού άλλου. Με αντιθετική, αρνητική διαλεκτική, που ενεργοποιεί τη σκέψη και οδηγεί σε μόνιμη ιδεολογική μεταστροφή, με ευλύγιστη διαπραγμάτευση. Δεν χαϊδεύουμε αυτιά στην επιρροή των συγκρούσεων. Χωρίς να αγνοούμε τις προϋπάρχουσες απόψεις και θεωρίες, συνθέτουμε και εξελίσσουμε.

Ο Πομπός (καινοτόμο άτομο ή πρωτοποριακή ομάδα), όπως προτείνεται από το ευρωπαϊκό μειονοτικό ή γενετικό ή αναπαραστασιακό μοντέλο της κοινωνικής επιρροής, πρέπει να είναι άνθρωποι μη καταξιωμένοι. Απαραίτητος ο ψυχολογιοποιημένος ηγέτης (να προβάλουν τα ψυχολογικά του χαρακτηριστικά), εφόσον η καινοτόμος ομάδα διαθέτει ηγέτη. Καθόλου όμως ψυχιατρικοποιημένος («τρελός» για κλείσιμο, με άλλα λόγια), όπως ήθελαν τα σοβιετικά μοντέλα, εγκλεισμού της διαφορετικότητας. Η Ψυχολογιοποίηση βοηθάει τους μειονοτικούς καινοτόμους ηγέτες να περάσουν την πρωτοπορία τους, οδηγώντας στη μόνιμη ιδεολογική μεταστροφή³. Ο Αριστοτέλης περιγράφει τον πειστικό πομπό-ρήτορα, ως έντιμο, ηθικό και ικανό να αναγνωρίζει την ψυχή του ακροατηρίου του.

Ο Δέκτης, τέλος, πρέπει να είναι γνωστός μέσα από τις κοινωνικές του αναπαραστάσεις. Από τα πιστεύω του, ένα μέρος των οποίων πρέπει να διατηρήσουμε, ένα μέρος να καταργήσουμε και ένα μεγαλύτερο τμήμα να εξελίξουμε. Δεν αρκούν τα δημογραφικά και κοινωνιολογικά στοιχεία. Ανιχνεύουμε την αθέατη λογική της πραγματικότητας, αγγίζοντας τον πυρήνα που αντιστέκεται σε κάθε κοινωνική αλλαγή και εξέλιξη.

Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι  μιλάμε για τα ΟΝΤΕΥΜΑΤΑ, νεολογισμός περί όντος. Όπως από τη λέξη μύθος προέκυψε και επεκράτησε ο νεολογισμός Μυθεύματα. Οι άνθρωποι πιστεύουν στο ανώτατο όν και στην υπερβατική φύση του ανθρώπου μαζί με το βιολογικό μέρος. Οπωσδήποτε είναι εμποτισμένοι από ακραίες θρησκευτικές δοξασίες, φόβους και προκαταλήψεις που πρέπει να εξαλείψουμε, τα θρησκευτικά βαρίδια κατά το βιβλίο. Η πνευματική φύση όμως του ανθρώπου είναι από όλους αποδεκτή. Η ανθρώπινη τυπικότητα ταυτίζεται  με την καλλιτεχνία, με την Τέχνη, όπως επίσης με τις διαδικασίες πένθους και τελετουργιών θανάτου. Αποδεικνύεται μέσα στα 50 πειράματα του Jean Pierre Deconchy για τον άνθρωπο, το Υπερ-Φύσιν Ζώο όπως μας αποκαλεί, η ανάγκη παραδοχής της πνευματικής μας διάστασης ¹⁷.

Επιπλέον οφείλουμε να αμβλύνουμε τα υψίπεδα και τα βάραθρα της ανθρώπινης βιολογίας. Την πεποίθηση της ανωτερότητας του εγκεφάλου απέναντι στις «κατώτερες» σωματικές λειτουργίες.

Είναι χαρακτηριστική η ιστορία μιας γυναίκας που ο άνδρας της θα πέθαινε αν δεν του δώριζε τον ένα νεφρό της. Μετά τη διπλή χειρουργική επέμβαση αφαίρεσης και μεταμόσχευσης, εκείνη άνοιξε τα μάτια και το πρώτο που ρώτησε ήταν: « Ο άντρας μου κατούρησε;». Αν δεν σεβαστούμε την ύλη μας, το πνεύμα δεν υπάρχει, όπως  και το αντίθετο¹⁷.

Ας πει κάποιος αν ο Εγκέφαλος είναι ανώτερος από τον Νεφρό, αν η Τέχνη είναι ανώτερη της Τεχνογνωσίας. Αν οι Θετικές Επιστήμες είναι ανώτερες από τις Θεωρητικές, αν οι Άνδρες είναι ανώτεροι των Γυναικών, αν οι Λευκοί ανώτεροι των Μαύρων, αν οι Ευρωπαίοι ανώτεροι των υπόλοιπων λαών, όπως και όλα τα αντίθετά τους.

Ας το πει κάποιος για να καταλάβουμε επιτέλους πόσο κατώτεροι μπορεί να αποδειχτούμε ως σύγχρονοι ειδικοί αγράμματοι!

Ο Β. Φιοραβάντες προτείνει τέλος, την επίσημη και ουσιαστική είσοδο της Τέχνης στην Εκπαίδευση, όχι ως παραμελημένο μάθημα επιλογής, όπου υπάρχει, όπως το περιγράφουν πολλοί εκπαιδευτικοί μας. Εξ απαλών ονύχων η «Επανάσταση»  μέσω της Τέχνης και της Αλληλέγγυας Οικονομίας των Αναγκών, για να αντιστρέψουμε τη σημερινή κατάσταση που ζούμε και μας σκοτώνει!

Με αφορμή τις βομβιστικές επιθέσεις στις Βρυξέλλες, θα κλείσω με μια αναφορά στη φετινή Βελγο-γαλλική κινηματογραφική ταινία «Η Ολοκαίνουργια Καινή Διαθήκη» του Ζακό Βαν Ντορμέλ. Στην κωμική-σατιρική αλληγορία, ο σύγχρονος Θεός είναι κάτοικος Βρυξελλών. Απάνθρωπος, τεχνοκράτης και βασανιστής των ανθρώπων.

Η κόρη του Θεού, όχι ο Υιός του αυτή τη φορά,  κατεβαίνει στη γη από τα υψίπεδα των Βρυξελλών και αναζητά τους 6 επιπλέον αποστόλους που χρειάζεται η εποχή μας. Τους ψάχνει για να εξαλείψουν τη βία, την αυτοκτονία, τη φτώχια, την ανθρώπινη μοναξιά και τη θεοποίηση της εικόνας, το σωματικό και ψυχικό τραύμα. Η κόρη κατεβαίνει στους ανθρώπους μέσω ενός υπερφυσικού πλυντηρίου, ως συμβολισμός της Τεχνολογίας, για να φτιάξει  Ολοκαίνουργια την Καινή Διαθήκη¹⁸.

Οι δώδεκα απόστολοι γίνονται δεκαοκτώ (18).  Δεν μας φτάνει πια ούτε ο Κεφαλονίτικος παπάς που διαβάζει με σοφία και τα δώδεκα (12) ευαγγέλια, τα βγάζει δεκατρία (13). Ο Θεός των Βρυξελλών καταργείται από την κόρη και τη γυναίκα του, ενώ καταδικάζεται να βιδώνει αιωνίως πλυντήρια στη σύγχρονη Κόλαση!  Ας σκεφτούμε τον τραγέλαφο των αλληγορικών συνδέσεων, μέσα στην τραγικότητα των ημερών!  

Κρατάμε ως τελευταία λέξη την επιστημονική τεκμηρίωση, ότι το άγχος στρέφει τους ανθρώπους στη νεωτερικότητα. Είναι πιο δεκτικοί στην πρωτοπορία και την κοινωνική αλλαγή, οι άνθρωποι με άγχος^19,20. Αυτό το άθλιο «δώρο» τους προς εμάς, θα είναι το μπούμερανγκ της μεταπαγκοσμιοποίησης και της κοινωνικής αλλαγής. Το οφείλουμε στις ερχόμενες γενιές που ταυτίζονται  κοινωνιοψυχολογικά, με τη θεϊκή ενσάρκωση του μέλλοντος¹⁷.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1.       Φιοραβάντες, Β. (2016). Μεταπαγκοσμιοποίηση. Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος. Αθήνα, εκδ. Ζήτη

2.       Φιοραβάντες, Β. (2004 ). Θεωρία Πολιτισμού Ι&ΙΙ. Αθήνα, εκδ. Ψηφίδα

3.       Παπαστάμου, Σ. (2010). Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα, εκδ. Πεδίο

4.       Bergson, A. (2002). Key Writings. London, Continuum

5.       Αράβου, Σ. (2005). Ο Έρωτας αντίστιξη στο Φόβο. Αθήνα, Ελλην. Γράμματα

6.       Ρήγα , Β. (2009). Η Ψυχολογία της Τέχνης. Αθήνα, εκδ. Πεδίο

7.       Λακάν, Ζ. (2001). Το σεμινάριο ΧΙ. Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, Αθήνα, εκδ. Κέδρος

8.       Πλάτων (1996  ) Πολιτεία, βιβλίο. Αθήνα, εκδ. Κάκτος

9.       Μαρωνίτης, Δ. (2012) Ομήρου Οδύσσεια. Αθήνα, εκδ. MIET

10.    WHO. Global suicide. World imperative. Werther and Magic Flute effect. Writers instructions

11.    Αράβου, Σ. (2016). Τα Χέρια. Διήγημα και Αλληγορικό Παραμύθι. Αθήνα, εκδ. Όστρια

12.    Αράβου, Σ (2016). Λαλιεύματα. Ποιητική Συλλογή. Αθήνα, εκδ. Όστρια

13.    Πρωταγόρας- Γοργίας. (2002). Η Σοφιστική τομή. Αθήνα, εκδ. Σαββάλας

14.    Αράβου, Σ. (2001). Η συμβολή των Συμπεριφορικών Επιστημών στη βελτίωση των σχέσεων Οδοντίατρου-Ασθενή. Μεταπτυχιακό Κοινωνικής Οδοντιατρικής ΕΚΠΑ ΟΔΟ. Τομέας Κοινωνικής Οδοντιατρικής

15.    Αριστοφάνης (1996). Πλούτος. Αθήνα, εκδ. Κάκτος

16.    Αράβου, Σ. (2008). Διαδικασίες επιρροής οδοντιατρικά φοβικών και μη φοβικών ασθενών. Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

17.    Deconchy, J-P (2010). Τα υπερ-φύσιν ζώα. Το νοητικό οικοδόμημα της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας. Αθήνα, εκδ. Πεδίο

18.    Dormel Van Jaco. (2015). Η ολοκαίνουργια Καινή Διαθήκη και η κόρη του Θεού. Ταινία Βελγο-γαλλικής παραγωγής. Κωμική αλληγορία της σημερινής άθλιας κοινωνικοοικονομικής κατάστασης και προτάσεις βελτίωσης μέσω 6 επιπλέον αποστόλων.

19.    Αράβου, Σ. (2015). Σημειώσεις Κοινωνικής Ψυχολογίας, για το μάθημα Κοινωνική Ψυχολογία και Κοινωνική Διάδραση. ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας. Αργοστόλι, Κεφαλονιά.

20.    Aravou-Papadatou, S., Vougadaki, M., Tsoukala, A. (2015) "Experimental fear reduce and influence increase on forms of Cultural Tourism. Correlations with the transmitter profile and the innovation message content “ 1^st International Conference on Research in Health Care. National and Kapodistrian University of Athens Medical School

Θ. ΜΙΧΑΛΑΣ

Νιώθω βαθειά την ανάγκη να συμπληρώσω δυο κουβέντες πριν ανέβω  στο βάθρο.  Αυτό που είπατε το τελευταίο για την κοινωνία, εγώ θεωρώ ότι η κοινωνία έχει βάση πραγματικά ότι η γνώση και όχι οι γνώσεις κάνει την υπέρβαση. Η μία είναι στα μάτια της αλληνής ας πούμε, εδώ μπαίνει το σημαντικό βιβλίο του Βασίλη και αυτό. Δεν είναι απλώς για θεαματικότητα πάει πολύ παραπέρα. Και θέλω να πω κάτι για την επικοινωνία, δεν είναι όπως λέμε θέμα ωρηλά των σχέσεων οι κοινωνιολόγοι, είναι  μία πράξη μετακριτικής τάξεως και σε μία πρώτη από το σύνθημα «κοινωνία». Τώρα σε σχέση με τον Μαγιακόφσκι, έχει θέση εδώ πέρα ο Μαγιακόφσκι και έχει θέση η ποίηση και το ποιητικό παράδειγμα, διότι αλλιώς δεν θα είχε θέση και ο άνθρωπος μέσα στην όλη θεώρηση για μια νέα κοινωνία και μια νέα ανθρωπότητα. Βλέπουμε βεβαίως ότι  αυτή η θέση του ανθρώπου μέσα στις θεωρήσεις της οικονομικής ή οικονομίστικης  θεολογίας, όπως πολύ σωστά γράφει ο Βασίλης Φιοραβάντες, η θέση του ανθρώπου είναι πάρα πολύ υποσκαμμένη. Και εδώ υπάρχει ένα ανθρωπολογικό με την έννοια του ανθρωπολόγου αλλά και του πολιτισμού με το τώρα παράδοξο, βγάζεις από έναν οργανισμό το βασικό του συστατικό και θες παρόλα αυτά να λειτουργήσει, που ονομάζεται σκέψη, θεωρία και πρόταση για αλλαγή του κόσμου. Εε, δεν μπορεί να λειτουργήσει, βγαίνει απλώς ένα τέρας, και δεν βγαίνει απλώς ένα τέρας που οποιοδήποτε τέρας τρώει ακριβώς αυτό που θα βγει μπροστά του και είναι ευάλωτο. Και τι είναι πιο ευάλωτο; Αυτό που ονομάζεται σκέψη, γνώση, άνθρωπος, πολιτισμός. Αυτό ακόμα ούτε η προοδευτική σκέψη, η λεγόμενη αριστερή έχει τη δύναμη του για να τα ενσωματώσει. Και δεν έχει τη δύναμη να ενσωματώσει τέτοιου είδους προτάγματα, τέτοιες θεωρήσεις, όπου βλέποντας αυτό το βιβλίο, είναι πολύ σημαντική στιγμή, άλλης τάξεως πράγμα. Και έχει τη δύναμη, όχι γιατί δεν θέλει. Απλούστατα δεν μπορεί πια. Για μεγάλο πράγμα γεννήθηκε η αριστερά όχι για αυτά. Είναι άλλης τάξεως η αριστερά. Το τι θα προκύψει αύριο, μεθαύριο για το υποκείμενο είμαστε μικροί να το δούμε, πολλοί μικροί να το δούμε. Δεν είναι όπως τα ξέραμε σήμερα, τίποτα δεν είναι από αυτά που ξέρουμε. Λοιπόν ο Μαγιακόφσκι εντείνει τη θέση του, γιατί βάζει μέσα ο Μαγιακόφσκι εγώ δεν είναι εγώ, είναι ο άλλος άνθρωπος απέναντί του που τον φέρνει στο ύψος το δικό του. Και όταν λέει εγώ λοιπόν δεν έχει καμία σχέση με ναρκισσισμό, είναι ακριβώς ανύψωση του άλλου ανθρώπου στο ύψος του Μαγιακόφσκι, όχι ως άτομο, αλλά ενός πολύ δυναμικού κλειδιού σε μία μεγάλη ονειρική φάση της ανθρωπότητας.

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Εγώ απλώς θα ήθελα να σας ευχαριστήσω όλους. Ήταν συγκλονιστική η ανάγνωση των ποιημάτων από τον Θάνο. Πραγματικά ψυχή και σώματι ο Θ. Μιχαλάς είναι αφιερωμένο στον Μαγιακόφσκι.

Δεν ξέρω πως μπορεί να το κάνει αυτό το πράγμα, να το δομήσει  σε κείμενο να το αναρτήσουμε στο blog. Όλο το βίντεο θα το αναρτήσουμε στο blog.

Εγώ από την πλευρά μου επισημαίνω ότι αφετηρία είναι η Εποχή των άκρων του Χομπσμπάουμ. Και εδώ θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε μια ολόκληρη συζήτηση. Δεν ξέρω, έχουν τύχει πολλά απρόβλεπτα γεγονότα. Ίσως θα πρέπει πάλι να ξανασκεφτούμε από την αρχή το τι γίνεται και το που οδηγούν οι αντινομίες του συστήματος. Μία φράση θα πω μόνο, ένα στιχάκι  του Μαγιακόφσκι. «Σφαίρες στους τοίχους του μουσείου» είναι η υπέρτατη αντινομία. Στα μουσεία πρέπει να διατηρήσουμε τον πολιτισμό μας, και πράγματι βρίσκονται πολλά και σημαντικά έργα σε αυτά. Το θέμα όμως με τις αντινομίες είναι πολύ πιο σοβαρό, πολύ πιο δύσκολο. Σας ευχαριστώ πολύ.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ

ΑΠΌ ΤΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΜΗΤΡΑΚΑ

Τα δυο τελευταία βιβλία που εξέδωσε ο Β. Φιοραβάντες Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση και Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη (συλλ. Επ. Επ.) αποτελούν ίσως τον ακρογωνιαίο λίθο από μια σειρά έργων που έχει εκδώσει ή επιμεληθεί ο καθηγητής τα τελευταία 20 χρόνια. Κύριο μέλημά σε όλη αυτήν την προσπάθεια του αποτελεί η διερεύνηση με συστηματικό πάντα τρόπο της γένεσης και της εξέλιξης της μοντέρνας τέχνης μέσα από αέναους προβληματισμούς.

Προσεγγίζοντας πάντοτε με κριτικό βλέμμα τη μοντέρνα τέχνη και ορίζοντάς την ως μια ολότητα, σύμφωνα με τη φρανκφουρτιανή μεθοδολογική αρχή της ολότητας, στόχος του είναι να διερευνήσει όχι μόνο θέματα που αφορούν στη μοντέρνα τέχνη αλλά και το κοινωνικό και ιστορικό γίγνεσθαι που κρύβεται κάθε φορά από πίσω.

Διατρέχοντας τα βιβλία του δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει τις συνεχείς αναφορές, έμμεσες ή άμεσες, στον Αντόρνο και, φυσικά, στην Αρνητική διαλεκτική¹. Ως σύγχρονος στοχαστής και αναστοχαστής ασκεί μια κριτική θεωρητική ματιά στη σημερινή πραγματικότητα, αναγνωρίζοντας τις αντιφατικές κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες παλεύει ο σύγχρονος άνθρωπος. Με αυτόν τον τρόπο υπογραμμίζει την αδήριτη ανάγκη για δημιουργία μιας νέας κριτικής θεωρίας που και θα ηγεμονεύει στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα, το σύστημα που σήμερα καταρρέει. 

Μέσω, λοιπόν, της επαναστατικής αυτής κριτικής θεώρησης, εμπνευσμένος από τον Μαρξ και τα 33 Χειρόγραφα του, του 1844, τον Γκράμσι, τον Λούκατς, τον Χορκχάιμερ, τη Σχολή της Φρανκφούρτης κ.α., επιζητεί, έχοντας ως όπλο του τη γραφή και τη γλώσσα, να «παραμείνει πάντοτε απόλυτα μοντέρνος», παραφράζοντας τη φράση του Ρεμπώ, επιχειρώντας να συνθέσει δημιουργικά την Αισθητική με την κοινωνική θεωρία.

Σημειώσεις

1. Βλ. το ομότιτλο βιβλίο του Αντόρνο, εκδ. Payot.

Ξ. ΣΑΧΙΝΗΣ

Β. Φιοραβάντες                 

ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος, ΖΗΤΗ

Β. Φιοραβάντες (Επ. Επ.) και συνεργάτες

ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ, ΖΗΤΗ

  Θα  αρχίσω θεωρώντας ότι τα δύο αυτά βιβλία είναι εγχειρίδια καλλιτεχνικής και κοινωνικής συνείδησης. Οι εμπλεκόμενες κοινωνικές ομάδες στο πρόσταγμα μιας συντονισμένης κοινωνικής αφύπνισης είναι οι φιλόσοφοι, οι καλλιτέχνες, οι ιστορικοί τέχνης, οι επιμελητές αλλά και κάθε συστημική θεσμική ή μη δομή που αφορά στη τέχνη. Λέγοντας δομές εννοώ, όπως άλλωστε και ο συγγραφέας, κάθε επιμέρους λειτουργία και εν τέλει του όλου συστήματος, το οποίο σήμερα έχει τις ιδιότητες που ορίζουμε ως παγκοσμιοποίηση.

    Τα βιβλία, γιατί και τα δύο για μένα είναι συγκοινωνούντα δοχεία ιδεών και προτάσεων, είναι εργαλεία, νέα εργαλεία, διαλεκτικής για την αντίληψη της κοινωνίας και των λειτουργιών της, σύμφωνα με τις ανάγκες της, που έχουν προκύψει σήμερα. Και είναι αυτές οι ίδιες οι ανάγκες που προτείνουν τη θεραπεία της εμπλοκής της παγκοσμιοποίησης. Οι ανάγκες της ζωής θα παράξουν τη σκέψη, η οποία θα ορίσει την έννοια της Μεταπαγκποσμιοποίησης και θα μας οδηγήσουν εν τέλει στην αλλαγή του τρόπου ζωής μας.

  Τα πονήματα αυτά, λοιπόν, είναι εργαλεία, κώδικες, που στοιχειοθετούν τον ερμηνευτικό ρόλο του ορισμού της συνείδησης του υποκειμένου απέναντι στο σύστημα. Και από το κοινωνικό σύνολο τώρα θα επιστρέψουμε στα υποκείμενα που ονομάζουμε, ιστορικούς τέχνης, φιλοσόφους, οργανωτές εκθέσεων, ιδιωτικές γκαλερί, ιδιωτικά και δημόσια μουσεία. Ποιος είναι ο ρόλος τους μέσα στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον και ποιες κατά τη γνώμη μας είναι οι λειτουργικές τους συμπεριφορές στο πρόταγμα του νεοανθρωπισμού, καθώς ο στόχος είναι η απαλλαγή από το συναίσθημα του ολικού άλγους. Αυτός είναι ο όρος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, και ομολογώ ότι η αναφορά στο συναίσθημα του ολικού άλγους με καλύπτει απόλυτα. Ακριβώς γιατί ο αντικειμενικός στόχος που αφορά στην κοινωνικότητα της εικαστικής σκέψης και δημιουργίας δεν είναι αφηρημένος αλλά ξεκάθαρος και έχει όνομα, καθώς ορίζεται ως η αναγέννηση της χαμένης ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί με νέες ψυχοπνευματικές και ψυχονοητικές δομές, ώστε η ζωή να μπορέσει να ξαναγίνει βιώσιμη χωρίς απώλειες και εξαθλίωση.

  Ο αγαπητός Βασίλης Φιοραβάντες συντάσσει τα κείμενά του με το πάθος που χαρακτηρίζεται από τις έννοιες της διαπολιτισμικότητας, της διακαλλιτεχνικότητας και βέβαια του αναστοχασμού. Έννοιες που οδηγούν στην εφαρμογή της ανατροπής των τειχών και της επανάκτησης της κοινωνικής θέλησης για την αποπαγκοσμιοποίηση και στις καινούργιες μεταπογκοσμιοποιημένες πια κοινωνίες απαλλαγμένες από τα δόκανα των θεωριών και των απειλών του σημερινού οικονομικού περιβάλλοντος.

 Ως καλλιτέχνης, τώρα, προσπαθώ να ορίσω την πορεία μου σ’ αυτό το περιβάλλον, το οποίο ανέφερα προηγουμένως. Να πάρω τις αποφάσεις μου για να εκφράσω τις ιδέες μου, πέρα από τις οδηγίες και τις επιβεβλημένες επιλογές που ορίζει το εγχειρίδιο του ήσυχου καλλιτέχνη και το οποίο επιβραβεύει ποικιλοτρόπως τους πιστούς του. Θέλετε με τις συμμετοχές στις διεθνείς εκθέσεις με κρατικές επιχορηγήσεις και πολυτελείς εκδόσεις ή ακόμα και αγορές έργων από δημόσια ή ιδιωτικά Ιδρύματα, καθώς το παγκοσμιοποιημένο κράτος έχει πτωχεύσει προ πολλού. Και άλλες απολαβές που τις ονομάζουμε  «η πιάτσα» και η καλή γνώμη της για τα πεπραγμένα μας και τι είδους καλλιτεχνική σκέψη και πράξη εφαρμόζουμε. Ε λοιπόν, ας ψάξει το σύστημα να βρει ποιος είμαι. Δεν είμαι ήσυχος. Πιστεύω στη διαπολιτισμικότητα και στη διακαλλιτεχνικότητα και στο δικαίωμά μου να εκφράζομαι μέσω της Τέχνης και να ασκώ κριτική σκέψη.

  Γι’ αυτό και τα βιβλία με συνεπήραν, γιατί το πρόταγμα του νεοανθρωπισμού ως πρόταση θεραπείας είναι για μένα ξεκάθαρο.

 Θα κλείσω με στοίχους του Καβάφη που ο συγγραφέας παραθέτει στο κεφάλαιο: Από την Κρίση της Παγκοσμιοποίησης στην Αποπαγκοσμιοποίηση.

Τα φάρμακά σου φέρε τέχνη

Της ποιήσεως

Να κάνουνε- για λίγο- να μην

νοιώθεται η πληγή.

                      Ξενής Σαχίνης

              Καθηγητής Χαρακτικής

              Κοσμήτορας ΣΚΤ ΑΠΘ

Σ. Μήτρακα: Αναφέρετε συνέχεια τον Γκολντμάν, ο οποίος ήταν κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και συγγραφέας, τον Κόζικ, φιλόσοφος κι αυτός, τον Μαρκούζε, ο οποίος ήταν Μαρξιστής φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και μεγάλος, διάσημος καθηγητής.

Β. Φιοραβάντες: Ο μέγας καθηγητής του ΧΧ, ο οποίος ένωσε τη θεωρία με την πράξη καταρρίπτοντας την από καθ’ έδρας διδασκαλία. Αυτό ήταν μεγάλη επανάσταση στην σκέψη και την πράξη, που εισήγαγε ο Μαρκούζε. Στην ουσία ήταν ο θεμελιωτής της Νέας Αριστεράς και της ιδέας περί ουμανιστή Μαρξ στα νεότερα χρόνια.

Πιστεύω ότι υπάρχει ένα πεδίο επικοινωνίας. Βέβαια εγώ, όπως είπε ο μέγας Καρλ (εννοώ ο Καρλ Μαρξ), επαναστατικοποιώ συνέχεια τις θέσεις μου, δε στέκομαι σταθερός και έτσι τις επαναθεωρητικοποιώ σήμερα συνέχεια μετακριτικά πλέον. Εξάλλου, «πάντα ρεί», κατά τον Ηράκλειτο. Το βιβλίο αυτό (:Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση) ανήκει ήδη στην ιστορία. Το άλλο βιβλίο, Νέα ανθρωπολογία και Μοντέρνα τέχνη, το ίδιο. Τελειώνω ένα άλλο τώρα και αμέσως μετά ξεκινάω ένα καινούριο και μερικώς διαφορετικό έργο.

Η μεταπαγκοσμιοποίηση από το 2008 και εδώ έχει μεγάλες αναταράξεις και θα έχει διαρκώς νέες. Βίαια μεταναστευτικά κύματα. Η βία είναι δομικό στοιχείο του συστήματος. Είτε είναι η βία του μπάτσου, είτε είναι του καραβανά, είτε είναι του δρόμου, είτε είναι η βία του στρατιωτικοποιημένου μπάτσου στη Γαλλία. Υπάρχει η θεωρία ότι μία διμοιρία των ματ ισούται με ένα άρμα μάχης. Είναι θεωρία του Τόσκα. Μετά την επανάσταση του 1848 στη Γαλλία έβαλαν έναν απόστρατο στρατηγό υπουργό εσωτερικών. Στην Κομμούνα, αφού εκτέλεσαν οι Κομμουνάροι τον πρώην στρατιωτικό-υπουργό, που επιβίωσε από το 1848, το κράτος διόρισε μετά με την πτώση της Κομμούνας πάλι έναν καραβανά υπουργό εσωτερικών, και ακολούθησε η αιματηρή εβδομάδα μετά τη λήξη της Κομμούνας.

Ο Φοτριέ, αυτός ο συγκλονιστικός καλλιτέχνης της ανήμορφης τέχνης, και που τυγχάνει να έχω δει μια σημαντική αναδρομική έκθεσή του, μπόρεσε να κάνει την ωμή βαρβαρότητα του συστήματος τέχνη. Τη μη φαινόμενη βαρβαρότητα, την εσωτερικευμένη πώς θα την κάνουμε τέχνη; Τη βαρβαρότητα του μνημονίου, του ταξηφιλελευθερισμού;

Έχει τύχη να ακούσω σημερινό Έλληνα υπουργό να παραδίδει στην τηλεόραση μαθήματα καλού ταξηφιλελευθερισμού. Και εδώ είναι το πρόβλημα. Πως, βασανίζοντας τα πράγματα για να βρεις το νόημα της ιστορίας και το νόημα του ανθρώπου την εποχή της έκρηξης του συστήματος, πως θα βρούμε και θα αναπτύξουμε μερικές ανθρώπινες αξίες; Και εδώ ο ρόλος του καλλιτέχνη, για μένα, του εξ ορισμού πρωτοπόρου καλλιτέχνη της αρχής του μονοπωλιακού καπιταλισμού και του μοντερνισμού, πρέπει τώρα να ανασηματοδοτήσει μια νέα ανθρώπινη αφετηρία. Από την άλλη, μέσα από τον εσωτερικευμένο διάλογο μου με τους φιλόσοφους και τους καλλιτέχνες, το ζητούμενο είναι πάντοτε η πιο δυνατή προχωρημένη αισθητοποίηση, η ανάδειξη της νέας πάντοτε διαλεκτικής του λόγου. Το πρόβλημα μας είναι πως θα αποκαλύψουμε τη δομή της κυριάρχησης και θα αναδείξουμε τις ανθρώπινες εκείνες αξίες για να οικοδομήσουμε νέες κοινότητες ενάντια στο χρήμα, προτάσσοντας ή ακόμη και διαφοροποιώντας κριτικά αξίες, γνώσεις και δημιουργώντας έτσι προϋποθέσεις επικοινωνίας. Σε αυτό δε το σχήμα εντάσσω και την τέχνη. Δε στηριζόμουν ποτέ στους Γνωστικούς, που αναφέρει ο Αγκάμπεν τώρα, αλλά στηρίχθηκα στο βιβλίο του Χάμπερμας, Γνώση και ενδιαφέρον¹. Μου έλυσε τα χέρια αυτό το βιβλίο. Με βάση δε αυτή τη γνωσιολογική προσέγγιση, ακόμη και την ιστορική γνωστική-γνωσιακή αυτή ανάλυση του Χάμπερμας, έκανα μια σύνθεση με τον Γκράμσι, την οποία ενέκρινε ο Ρεβό Ντ’ Αλόν. Μου είπε όμως: «Κυρίως Αντόρνο». Οπότε όλο το καλοκαίρι (1985) εντρύφησα σε ότι βιβλίο υπήρχε του Αντόρνο. Οπότε πάω τον Σεπτέμβρη και μου λέει: «Α! Τα έχεις τελειώσει όλα. Προχωράμε». Εδώ έγκειται το πρόβλημα όμως. Πως θα κάνουμε ένα βήμα μετά, πάντοτε κριτικά ή αρνητικά μέσα στο γενικότερο πνεύμα των Αντόρνο και Ρεβό ντ’ Αλόν; Η μόνη μας ελπίδα είναι να συστηματοποιήσουμε, να γενικεύσουμε την άρνηση. Να την κάνουμε δομική. Απέναντι σε μια ερηματοποιημένη κατάσταση πως θα διαμορφώσουμε εκείνους τους μικρούς πυρήνες, είτε είναι Εργαστήρια, είτε είναι Τμήματα καλών τεχνών, είτε είναι άλλα Τμήματα που ξεφεύγουν ακόμη από το σύστημα. Αν και πιστεύω πως και μέσα στα Τμήματα μπαίνει το σύστημα με διάφορους τρόπους, αλλά αν ξέρεις που πατάς με βάση τη θεωρία και τη διαρκή έρευνα, τότε μπορείς να διατηρήσεις τον άνθρωπο και τουλάχιστον να προσπαθήσεις να συνεχίσεις αυτό που ξεκίνησαν οι ανθρωπιστές γύρω στο 1300 μ.Χ. Η ανεύρεση, η ανασυγκρότηση του ανθρώπου έτσι, σήμερα είναι το μεγάλο ζητούμενο, η μεγάλη πρόκληση για τη σκέψη και την πράξη, σε μόνιμη, σε κεντρική, σε διαρκή βάση. Η μεθοδολογική- ανθρωπιστική επανάσταση που εισήγαγε ο Καρλ Μαρξ το 1842-4, με βάση και αναφορά τον νεαρό κυρίως Χέγκελ, και μέσω αυτής της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και τέχνης, παραμένει πάντοτε η βάση, η τομή, η αφετηρία του μοντέρνου και ριζοσπαστικού ανθρωπισμού.

Δίνω έμφαση στην έρευνα, είναι συλλογική υπόθεση. Χωρίς τη δουλειά του Εργαστηρίου, δε μπορούσε να ολοκληρωθεί το έργο. Η έρευνά μου από το 2010 και εδώ είναι εντελώς διαφορετική από την προηγούμενη. Χωρίς το Εργαστήριο δε θα υπήρχε τίποτα. Τα συγκεκριμένα βιβλία, είναι προϊόν συλλογικής εργασίας το επισημαίνω. Απλώς εγώ, λόγω εμπειρίας, γνώσεων και ενδιαφέροντος, προσπάθησα να αποτυπώσω όλον αυτόν τον προβληματισμό, να οργανώσω την έρευνα που κάναμε και που συνεχίζουμε να κάνουμε. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις ενός ορθολογικού διαλόγου, πάντοτε κριτικού και πάντοτε αναζητώντας την αυθεντικότητα και τη διαλεκτική. Πρέπει να ξέρετε δε ότι το μοντέλο μας δεν είναι μόνο καλλιτεχνικό, ανθρωπιστικών επιστημών, αισθητικό κ.ά. αλλά έχει και δάνεια δυνατά και από τις θετικές επιστήμες, από τον Πουανκαρέ και εδώ.

Τα βιβλία μας θέλουμε να πιστεύουμε, ότι προτρέπουν να κάνουμε ένα βήμα μπροστά με βάση τη σύγχρονη διεπιστημονική έρευνα.

¹  Εκδ. Gallimard, σ. TEL

Α. Μαστρογιάννη (Σχόλιο)

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ: ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (ΖΗΤΗ)

Το βιβλίο Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση του καθηγητή Β. Φιοραβάντε, ασχολείται με την έρευνα, η οποία διεξάγεται συστηματικά από το Εργαστήριο Καλλιτεχνικής και Πολιτισμικής Παιδείας του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αιγαίου, η οποία βασίζεται στη μελέτη και την ανάδειξη ιστορικών και θεωρητικών θεμάτων, με επίκεντρο την ιστορία της μοντέρνας τέχνης.

Σύμφωνα με τον Adorno¹ η τέχνη είναι στην πραγματικότητα η μόνη αντίθεση, ο μόνος θετικός και μη βίαιος ανταγωνισμός στην κοινωνική πραγμοποίηση και εμπεριέχει με απόλυτους όρους σε άλλο επίπεδο όλη τη βεβαιότητα της γενικευμένης κοινωνικής σύγκρουσης. Επίσης, καταγράφει, εκφράζει, αντανακλά όλες τις αντιθέσεις. Πολλές φορές στην πρωτοπόρο της εκδοχή εργάζεται συνειδητά, ακόμη και με στρατευμένο τρόπο, για την ανθρώπινη χειραφέτηση και απελευθέρωση, ως θετική απάντηση στις κοινωνικές συνθήκες.

Ο ρόλος της μοντέρνας τέχνης, ο οποίος δημιουργήθηκε μέσα από τα μεγάλα καλλιτεχνικά πρωτοπόρα ρεύματα, είναι μια οντότητα ενάντια στον ανορθολογισμό του συστήματος και συγχρόνως μια απάντηση σε αυτό. Για παράδειγμα, ο διακαλλιτεχνικός και διαθεματικός διάλογος μεταξύ των καλλιτεχνών της μοντέρνας τέχνης και των επιστημόνων, με την εξαιρετική περίπτωση της Ρώσικης πρωτοπορίας, της οποίας η ανατρεπτική ιστορία της συνδέθηκε με τη δημιουργία νέων θεσμών, όπως πρωτοπόρα μουσεία, σχολές, εκθεσιακοί χώροι κ.α. μέσα σ’αυτό το πνεύμα ιδρύθηκε και στη Γερμανία το 1930 η ιστορική σχολή Μπαουχάουζ. Όλο αυτό αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον και συμβάλει στον εμπλουτισμό και στην εμβάθυνση της προβληματικής της ορθολογικότητας, η οποία επεκτείνεται σε νέα πεδία προβληματικής και γνώσης. Ας αναλογιστούμε τη θα ήταν ο 20^ος   αιώνας χωρίς τον Πικάσο, τον  Τζιακομέτι, τον  Καντίνσκι, τον Πόλοκ, τον Κλέε, τον  Μοντριάν, τον  Μπρανκούζι και άλλους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας².

Η μοντέρνα τέχνη ανέδειξε μεταξύ άλλων και μια διαπολιτισμική διάσταση πολύ πριν μιλήσουμε για διαπολιτισμικότητα. Στην περίπτωση ειδικότερα του Πικάσο, ο οποίος θεωρείται ως γνωστόν από τους ιδρυτές του κυβισμού και γενικότερα ο πρωτεργάτης της μοντέρνας τέχνης. Οι αναφορές του στην αφρικάνικη τέχνη έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για τη σύλληψη και διαμόρφωση όχι μόνο του κυβισμού, αλλά και του μοντερνισμού γενικότερα. Στα ρεύματα της μοντέρνας τέχνης υπάρχουν σαφείς αναφορές άμεσες ή έμμεσες επιδράσεις από στοιχεία, σύμβολα άλλων πολιτισμών. Έτσι το πάζλ της μοντέρνας τέχνης εμπλουτίστηκε, οι αντιλήψεις διευρύνθηκαν σε άλλους πολιτισμούς, σε άλλες κουλτούρες και ιδεολογίες.

Από τη δεκαετία του 70, όταν η πορεία προς την παγκοσμιοποίηση άρχισε να επιταχύνεται, δημιουργήθηκε η τάση προς τη διαπολιτισμικότητα, σαν μια διέξοδος από την τάση που επέβαλλε ισοπεδωτικά η παγκοσμιοποίηση.

Το θέμα της διακαλλιτεχνικότητας είναι σοβαρό και σύνθετο. Σήμερα είναι δύσκολο να μιλήσουμε για ένα ρεύμα καλλιτεχνικής δημιουργίας, θεωρώντας το αποκομμένο από την κοινωνία. Η μοντέρνα τέχνη αρχίζει από το μοντέλο μιας κυρίαρχης μορφής που αφορά την καλλιτεχνική δημιουργία, αρχικά με το έργο του Πικάσο της περιόδου 1907-1914. Στη συνέχεια έχουμε κοσμοϊστορικές κοινωνικές και αισθητικές αλλαγές με τη ρώσικη πρωτοπορία, τον ντανταϊσμό και άλλα. Στη συνέχεια έχουμε τους Τζών Κέιτζ, Γιόζεφ Μπόις, Γιάννη Κουνέλη και άλλους. Ως ξεχωριστή περίπτωση πρέπει να αναφέρουμε έναν μεγάλο καλλιτέχνη του θεάτρου τον Μπόμπ Ουίλσον, οποίος ασχολείται συστηματικά με τη διακαλλιτεχνικότητα. Όταν άρχισε να αναδεικνύεται το έργο του, άρχισε και η τοποθέτηση του σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συστηματικής, διακαλλιτεχνικής και διαπολιτισμικής προσέγγισης.

Επιπλέον, την ίδια περίοδο έχουμε την εμφάνιση και διάδοση της εννοιολογικής τέχνης (art conceptual), μέσα στο πλαίσιο που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση, η οποία συνιστά μια αφαίρεση πολλών στοιχείων, στην προκειμένη περίπτωση πρέπει να αποκωδικοποιήσουμε το περιεχόμενο τους, ώστε να αναδείξουμε τα διαπολιτισμικά και διακαλλιτεχνικά τους στοιχεία. Συγχρόνως όλα σήμερα τείνουν να εκφραστούν μέσα από την τεχνολογία, μπαίνουμε συστηματικά στην εποχή της virtual reality, οι νέες γενιές καλλιτεχνών δεν χρειάζεται να γνωρίζουν τη θεωρεία του χάους για να δημιουργήσουν έργα τέχνης. Η τεχνολογία εξελίσσεται συνέχεια με βάση τις κινητήριες δυνάμεις της, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες οι οποίες μας απελευθερώνουν προοδευτικά από την παλαιότερη επιβαλλόμενη γνώση.

Θέλουμε επίσης να επισημάνουμε τη σημασία της έρευνας που μας απασχολεί σαν εργαστήριο καλλιτεχνικής και πολιτισμικής παιδείας η οποία βασίζεται στη νέα ανθρωπολογία και τέχνη, όπου σύμφωνα με τον Μαρκούζε, η χωρίς μέτρο καταπίεση των ενστίκτων σε συνθήκες κρίσης ανοίγει τον δρόμο σε νέες απελευθερωτικές πρακτικές στην κοινωνία, την τέχνη και τον πολιτισμο³. Έτσι και εμείς εργαζόμαστε πάνω σε νέο ερευνητικό σχέδιο, ακολουθώντας πάντα την προτροπή του Fr. Châtelet, σύμφωνα με την οποία θα πρέπει να προσπαθούμε να κάνουμε πάντα μεγάλα ερευνητικά και επιστημονικά σχέδια.

Τα σύγχρονα έργα τέχνης έχουν νοηματική θεμελίωση και όχι μορφολογική, όπως συνέβαινε μέχρι τη δεκαετία του 1970.Με τον τρόπο αυτό, η σύγχρονη τέχνη ενσωματώνει στοιχεία από άλλες τέχνες, όπως η global art η οποία σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης προσπαθεί να ενοποιήσει δημιουργικά στοιχεία και από τη θεωρία του χάους και έτσι να οδηγηθεί σε μια καλλιτεχνική σκέψη.

Προς αυτή την κατεύθυνση θα παίξει σημαντικό ρόλο η δυναμική έννοια της καινοτομίας⁴, όπου με βάση αυτή την έννοια η σύγχρονη τέχνη ξεπερνά τα όρια τα οποία κάτω από άλλες συνθήκες θα ήταν ανυπέρβλητα.

Η φιλοσοφία του εργαστηρίου μας, είναι να διερευνήσει με συστηματικό τρόπο την ιστορία και τη θεωρία της μοντέρνας τέχνης, με στόχο τη σύλληψη και επεξεργασία μιας νέας καινοτόμας θεωρητικής συνθετικής προσέγγισης. Μέσα σ’αυτό το πλαίσιο, πρέπει να αναδείξουμε πηγές και πτυχές της μοντέρνας τέχνης, ακόμα και άγνωστες ή όχι επαρκώς μελετημένες οποίες είναι βέβαιο ότι θα μας βοηθήσουν για τη θεωρητικοποίηση αυτή.

Σημειώσεις

1. Τh. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck και Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός.

2. H. Read, Ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής, Υποδομή, Ιστορία της μοντέρνας γλυπτικής, Υποδομή, Art now, Κάλβος, Φιλοσοφία της μοντέρνας τέχνης, Κάλβος.

3. H. Marcuse, Raison et revolution, Minuit, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, Παπαζήσης

4. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, τ.2, Ψηφίδα, κεφ. «Μοντέρνα τέχνη και ευρηματικότητα».

Γ. Ζιώγας

1514 έως 1920 [1]

 Σκέψεις πάνω στο βιβλίο του Βασίλη Φιοραβάντε Προς την Παγκοσμιοποίηση, Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος [2]

[…] Μέσα στον κατεστραμμένο κόσμο, κατά τον Μπένγιαμιν πάντοτε, ήθελε ο Νέος Άγγελος [3] του Κλέε να κοιτάζει μπρος στο μέλλον της ανθρωπότητας. Όμως παραμόνευε ο φασισμός. [4]

Η έννοια της αισιοδοξίας συνόδευσε σχεδόν συνολικά τον Διαφωτισμό και ταυτόχρονα απετέλεσε μια κυρίαρχη ιδεολογία του παγκοσμιοποιημένου  καπιταλισμού. Αυτό διαπότισε και την εικονογραφία αυτής της περιόδου. Η εικόνα της προόδου εικονογραφείται στα έργα του Federal Art Project αλλά και στα έργα της ιδίας περιόδου του Rivera και των Μεξικάνων muralistas τη δεκαετία του  ’30. Εκεί η τεχνική πρόοδος αποθεώνεται, με διαφορετική ιδεολογική αφετηρία, αλλά με την ίδια καταληκτική άποψη: η μηχανή και η εκβιομηχάνιση μπορούν αν οδηγήσουν στην πρόοδο.

Αυτή η συνθήκη πλέον δεν υπάρχει. Έχει καταλυθεί ήδη πολλές φορές, αλλά τρεις υπήρξαν οι καίριες, και λειτουργούν ως τραγικά ορόσημα: η πρώτη υπήρξε με τη συνειδητοποίηση των εγκλημάτων του ναζισμού, και ιδίως του Ολοκαυτώματος, η δεύτερη με την πτώση του Βερολίνου και η τρίτη η σύγχρονη περίοδος της κρίσης που βιώνουμε. Θα υπήρχε και μια τέταρτη περίοδος, με το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου, αλλά αυτό δεν συνέβη∙ η αισιοδοξία που δημιουργήθηκε με την επικράτηση των Μπολσεβίκων, η δικαίωση των αγώνων για τα δικαιώματα της εργατικής τάξης, η έναρξη του κινήματος για την ισοτιμία των γυναικών αλλά και, γενικότερα, η επικράτηση των στοχαστικών κινημάτων της πρώτης περιόδου του μοντερνισμού οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι η πορεία προς την βαρβαρότητα που διαφαινόταν ήταν αντιστρέψιμη. Παρά τους εκατομμύρια νεκρούς των χαρακωμάτων τα κοινωνικά κινήματα που φάνηκε να επικρατούν δημιούργησαν την ψευδαίσθηση ότι η σκοτεινή όψη της προόδου και του Νέου δεν υπάρχει.

Χρειάστηκαν οι πραγματικότητες των τριών περιόδων που αναφέρθηκαν για να εξαλειφτεί η θέση που υποστήριζε ότι ο Λόγος έτσι όπως τον υποστήριζε ο Διαφωτισμός και η έννοια της Προόδου θα δημιουργούσαν τις συνθήκες για τη δημιουργία ενός Νέου Ανθρώπου και ενός (Τελικού) Ανθρωπισμού. Η σχεδόν προγραμματικά αναμονή ότι η πρόοδος και το Νέο θα έρθει ποτέ δεν συνέβη. Τα ερείπια του Αλέπο (Χαλέπι), οι πνιγμένοι της Μεσογείου, οι εκτελεσμένοι της Σρεμπρένιτσα, οι αποκεφαλισμένοι του Ίσις, οι νεκροί της προκυμαίας της Νίκαιας, οι αυτοκτονημένοι της ελληνικής Κρίσης δείχνουν ότι η απόσταση από τον ομαδικό τάφο του 7^ου π.Χ. που πρόσφατα (Απρίλιος 2017) ανακαλύφθηκε στο Φαληρικό Δέλτα και το σήμερα δεν είναι και τόσο μεγάλη (αν υπάρχει καθόλου). Σε αυτό τον ομαδικό τάφο βρέθηκαν οι σκελετοί  δεκάδων νέων ανθρώπων που εκτελέστηκαν σιδεροδέσμιοι με ένα κτύπημα στην σπονδυλική στήλη τις ταραγμένη εκείνη περίοδο του Κυλώνιου Άγους.

Οι διαπιστώσεις γίνονται, δυστυχώς, συνήθως με επώδυνο τρόπο. Χρειάστηκε ένας αιώνας για να γίνει ξεκάθαρο πλέον ότι η φύση της ανθρώπινης βαρβαρότητας δεν είναι (και μάλλον ποτέ δεν θα καταστεί) αναστρέψιμη∙ θα μας συνοδεύει πάντα τόσο εμάς όσο και όσους συνεχίσουν να ζουν σε αυτό τον πλανήτη. Ο κύκλος της πιθανής ελπίδας που άνοιξε ο Διαφωτισμός έχει πλέον κλείσει. Πρέπει επομένως ως στοχαστές, καλλιτέχνες να διαπραγματευτούμε τη θέση μας με βάση αυτήν, την οριστική όπως φαίνεται, διαπίστωση. Η λύση που πρότεινε ο Μεταμοντερνισμός (η καταφυγή στις μικρές αφηγήσεις) δεν φαίνεται να λειτουργεί. Στην καλύτερη περίπτωση μπόρεσε να λειτουργήσει ως εργαλείο μιας διερεύνησης του μερικού. Μια διερεύνηση που ανέδειξε τις ρωγμές των μονολιθικών συστημάτων της Μοντέρνας Εποχής, αλλά αυτό δεν αρκεί. Ο κύκλος αυτής της προσέγγισης έχει πλέον ολοκληρωθεί και η κύρια αναζήτηση είναι για μια προσέγγιση που θα μπορέσει να προτείνει εργαλεία ερμηνείας της κατάστασης αλλά και αντιμετώπισής της.

Ο Φιοραβάντες προτείνει στο βιβλίο του Προς την Μεταπαγκοσμιοποίηση, Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος μια νέα μεγάλη σύνθεση. Η σύνθεση αυτή κινείται πέρα από τις μεγάλες αφηγήσεις του μοντερνισμού αλλά και πέρα από τη μυριάδα των μικροαφηγήσεων που τις διαδέχθηκαν.[5] Η σύνθεση θα λειτουργήσει ως μια διέξοδος και μια πρόταση διαπραγμάτευσης μιας πραγματικότητας όπου κυριαρχεί η νέα βαρβαρότητα. Για τον Φιοραβάντε βαρβαρότητα είναι ουσιαστικά ο μετασχηματισμός του συστήματος, μέσα από μια εγγενή του ροπή, προς τον ολοκληρωτισμό.[6] Αυτή η νέα βαρβαρότητα πρέπει, κατά τον συγγραφέα, να αποτραπεί. Ο Φιοραβάντες αναπτύσσει μια προσέγγιση όπου κυριαρχεί η πεποίθηση ότι η σημασία της ανθρώπινης πνευματικής υπόστασης μπορεί και πρέπει να επιβιώσει σε ένα ανορθολογικό παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο βαρβαρότητας. Αντί να αναλύει , παθητικά, την πραγματικότητα ή να ερευνά τη σημασία του μερικού τεκμηριώσει ένα σύστημα που θα μπορούσε εν δυνάμει να λειτουργήσει ως εργαλείο για μια απελευθερωτκή προσέγγιση. Είναι ένας ανθρωπιστής που αναζητεί να δημιουργήσει τα στοχαστικά-φιλοσοφικά εκείνα μοντέλα που θα λειτουργήσουν ως αναχώματα ή και ως εναντιωτικοί μηχανισμοί στους επελαύνοντες ολοκληρωτισμούς. Αναφέρει ότι:

 Όλοι γνωρίζουμε ότι ο παλιός σάπιος άνθρωπος πεθαίνει. Κανείς όμως δεν γνωρίζει ποιος είναι αυτός που θα τον αντικαταστήσει. Για τον λόγο αυτό η αγωνία τείνει να κυριαρχήσει στο είναι του, να του γίνει δομική, να του διαμορφώσει τον αντίστοιχο ψυχικό κόσμο. [7]

Σε αυτή τη διαδικασία φιλοσοφικού στοχασμού χρησιμοποιεί ο Φιοραβάντες δύο βασικούς πυλώνες: την ανασύνθεση και επικαιροποίηση του Μοντερνισμού και την προσέγγιση που θεωρεί ότι η τέχνη εμπεριέχει την αλήθεια. Το φιλοσοφικό, καλλιτεχνικό, πολιτιστικό απόθεμα του Μοντερνισμού χρησιμοποιείται από τον Φιοραβάντε με ένα τρόπο που θα μπορούσε να φαντάζει σχεδόν αναχρονιστικός, αλλά δεν είναι. Ο Φιοραβάντες θεωρεί ότι το πανόραμα των ιδεών που δημιουργήθηκαν, στον (πρώιμο κυρίως) μοντερνισμό, αποτελεί το εργαλείο των ιδεών που θα του επιτρέψουν να αντιμετωπίσει τις ολέθριες συνέπειες της επερχόμενης βαρβαρότητας. Οι Αντόρνο, Μπένγιαμιν,  Ρώσικη Πρωτοπορία, Μάλεβιτς, Μαρκούζε, Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός, το Νέο αποτελούν μερικούς από εκείνους τους στοχαστές, περιόδους και ιδέες που διαρκώς επανέρχονται στην ανάπτυξη της σκέψης του για να συγκροτήσει τα επιχειρήματά του.         

Ταυτόχρονα υπάρχει η προσέγγιση που θεωρεί ότι η τέχνη αποτελεί μια καταφυγή ιδεών και συγχρόνως  μια απελευθερωτική δύναμη, όπου εγγράφονται οι πλέον ουσιαστικές πραγματικότητες της ανθρώπινης οντολογίας.

Η τέχνη είναι στην πραγματικότητα η μόνη αντίθεση, ο μόνος θετικός και μη βίαιος ανταγωνισμός στην κοινωνική πραγμοποίηση και εμπεριέχει με απόλυτους όρους σε άλλο επίπεδο –σε αυτό της έμμεσης ή της εσωτερικευμένης διαδικασίας μορφοποίησης- όλη τη βιαιότητα της γενικευμένης κοινωνικής σύγκρουσης. [8]

Για τον Φιοραβάντε η τέχνη, και ειδικότερα οι εικαστικές τέχνες, αποτελούν οντολογικό αίτημα. Η εικαστική εικόνα είναι για τον Φιοραβάντε το απόλυτο και διαρκές πεδίο. Είναι εκεί όπου οι πιο ουσιαστικές αρχές της ανθρώπινης διάνοιας έχουν εγγραφεί για πάντα, και μένει σε μάς να τις συνδέσουμε, όποτε αυτό χρειάζεται, με τον στοχασμό. Ο Φιοραβάντες μελετά τη σύγχρονη ανθρώπινη κατάσταση για να δημιουργήσει στοχαστικά φιλοσοφικά μοντέλα και προσεγγίσεις που θα έχουν ταυτόχρονα και μια διαχρονικότητα, εκτός από το να αποτελέσουν την εργαλειοθήκη της αντίστασης στην βαρβαρότητα των golden boys.  Διαχρονικές φιλοσοφικές έννοιες όπως ο Λόγος, η εμμένεια, η Γλώσσα αποτελούν το πιο βασικό, και ίσως τελικό, στόχο της όλης ερευνητικής του προσέγγισης. Η Γλώσσα εισάγεται ως το κατ’ εξοχή βασικό στοιχείο αυτής της διαδικασίας αποτροπής. Αναρωτιέται:

[…] μήπως θα πρέπει να εισάγουμε και να εφεύρουμε μια νέα γλώσσα, μια νέα ανοιχτή προβληματική μπροστά στα σύγχρονα ατέρμονα αδιέξοδα (για να θυμηθούμε και τον Στάμο με τα «Ατέρμονα Πεδία» του) τα αδιέξοδα ακόμη κα τα υπαρξιακά ενόσω η πράξη βρίσκεται ακόμη σε αναστολή (en retrait); [9]

Θα πρόκειται για μια καινούργια γλώσσα που ουσιαστικά θα αντιπροσωπεύει μια σύγχρονη προσέγγιση του Λόγου. Όπως αναφέρει:`

[…] επιβάλλεται σήμερα η πλήρης μετακριτική ανασυγκρότηση της προβληματικής μας περί γλώσσας, μορφής, περιεχομένου, προς την κατεύθυνση σύλληψης και ανάδειξης με μοντερνιστικό πάντοτε τρόπο των νέων και ριζοσπαστικών περιεχομένων που αναδεικνύει ή που αποδεσμεύει και  δημιουργεί, ακόμη και άθελά της, η μεταπαγκοσμιοποίηση. [10] […] Η όποια απελευθερωτική στρατηγική πρέπει αναγκαστικά να έχει μια σοβαρή γλωσσική-επικοινωνιακή συνιστώσα, έτσι ώστε στην εποχή της κατάρρευσης, του τέλους των διαμεσολαβήσεων, η μετακριτική σκέψη έχει ανάγκη, πρέπει δηλαδή να εφεύρει μια νέα γλώσσα (langage) άμεση, μοντέρνα, καινοτόμα, άφθαρτη (μακριά από κάθε ξύλινη ή προκατασκευασμένη) γλώσσα. Μια γλώσσα αλήθειας και συγχρόνως σκεπτόμενη και αναστοχαζόμενη και αυτή η ίδια. [11]

Το ιδιαίτερο ίσως χαρακτηριστικό της σκέψης του Φιοραβάντε είναι ότι, ταυτόχρονα με την συγκροτημένη ανάπτυξη των επιχειρημάτων του, αφήνει να διαφανεί η τραγικότητα της ανθρώπινης περιπέτειας και η αμηχανία με την οποία αυτή ενυπάρχει σε κάθε μεγάλο σύστημα σκέψης. Η αναφορά του στον Angelus Novus του Κλέε μας φέρνει κοντά στις δύο εικόνες της Ευρωπαϊκής Τέχνης που αποτυπώνουν την αμηχανία της στοχαστικής πρόθεσης (αλλά και αποτελεσματικότητας)∙ τα δύο αυτά έργα είναι η Melencholia I [12] του Ντύρερ του 1514 

και ο Angelus Novus του Κλέε έργο του 1920.

Αυτό που συνδέει αυτές τις δύο εικόνες είναι ότι κατ’ αρχάς ότι απεικονίζουν έναν άγγελο, ή ακριβέστερα, μια φτερωτή φιγούρα. Το δεύτερο, και ουσιαστικότερο, είναι ότι έχουν συνδεθεί με το φιλοσοφικό στοχασμό, πέρα από την μεταφυσική εικονογραφία της αγγελικής μορφής. Οι δύο αυτές εικόνες έχουν σχετιστεί είτε με την αμηχανία του καλλιτέχνη (μελαγχολία) μπροστά στην αδυναμία του να χρησιμοποιήσει δημιουργικά τα διαθέσιμα εργαλεία, είτε με την έννοια της προόδου. Οι δύο αυτές εικόνες αποτέλεσαν πεδίο  του στοχασμού του Μπένγιαμιν. Το έργο του Κλέε αγοράστηκε από τον Μπένγιαμιν το 1921 και τον συνόδευσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Τώρα βρίσκεται στο Μουσείο του Ισραήλ. [13]

Στην πρώτη εικόνα o Ντύρερ απεικονίζει, όπως αναφέρει ο Πανόφσκυ, μια Γεωμετρία που έχει καταστεί μελαγχολική ή, για να το θέσουμε αλλιώς, μια Μελαγχολία που της έχουν χαριστεί όλα εκείνα που περιλαμβάνει η λέξη γεωμετρία- συνοπτικά μια “Melancholia artificialis” ή μια  Μελαγχολία του Καλλιτέχνη.[14]

Ταυτόχρονα ο ίδιος ο τίτλος, μια από τις πρώτες χρήσεις του όρου «μελαγχολία» στο σύγχρονο πλαίσιο προσδιορίζει ένα όριο: το όριο εκείνο όπου η καλλιτεχνική πρόθεση παρ’ όλο ότι είναι εξοπλισμένη με όλα τα εργαλεία αδυνατεί αν δημιουργήσει.

Ο Μπένγιαμιν αναφέρεται  στην Melencholia I :

Το αδιέξοδο των συναισθημάτων και τρόπος που τα κύματα της ζωής, που αποτελούν την πηγή αυτών των αισθημάτων στο σώμα,   αποτραβιούνται μπορεί να μεγαλώσει την απόσταση ανάμεσα στον εαυτό και στον περιβάλλοντα κόσμο, σε βαθμό που ο κόσμος αποξενώνεται από το σώμα. Μόλις αυτό το σύμπτωμα της αποστασιοποίησης αντιμετωπίζεται ως μια έντονη εκδοχή θρήνου, η έννοια της παθολογικής κατάστασης, στην οποία ακόμη και τα πιο απλά αντικείμενα φαντάζουν ως σύμβολα κάποιας αινιγματικής σοφίας. Αυτό συμβαίνει διότι, στην κατάσταση της αποστασιοποίησης χάνεται κάθε φυσική και δημιουργική σχέση με τη χρηστική ιδιότητα των αντικειμένων, και τότε ενεργοποιείται ένα απαράμιλλο δημιουργικό περιεχόμενο. Τα παραπάνω  συγγενεύουν με τη φιγούρα του Άμπρεχτ Ντύρερ Melencholia I όπου τα σκεύη κείνται πεταμένα και αχρησιμοποίητα στο πάτωμα, ως αντικείμενα στοχασμού[15].

Αν ο Πανόφσκυ αναφέρεται στη Γεωμετρία ο Μπένγιαμιν αναφέρεται στη χρηστικότητα.  Τα χρηστικά αντικείμενα για τον Πανόφσκυ είναι εκείνα που θα δημιουργήσουν Γεωμετρία. Στον Μπένγιαμιν εκείνο που έχει σημασία είναι η εξάλειψη της χρηστικής διάστασης των αντικειμένων και η μετατροπή τους σε σύμβολα στοχαστικής σκέψης.

Ο  Angelus Novus είναι έργο του Κλέε και έχει συνδεθεί με την ερμηνεία του Μπένγιαμιν ο οποίος είδε στην εικόνα την απόλυτη απεικόνιση της προόδου.  Όπως περιγράφει την εικόνα ο Μπένγιαμιν : μια θύελλα ξεχύνεται από τον Παράδεισο και η δύναμή της έχει μπλοκάρει τα φτερά του σε τέτοιο βαθμό που ο Άγγελος δεν μπορεί πλέον να τα κλείσει. Η θύελλα τον ωθεί προς το μέλλον, χωρίς να μπορεί να αντισταθεί, ένα μέλλον προς το οποίο έχει στρέψει την πλάτη του. Μπροστά του σχηματίζεται ένας σωρός  που μεγαλώνει και γίνεται τόσο μεγάλος όσο ο ουρανός. Αυτό το οποίο ονομάζουμε πρόοδος είναι αυτή ακριβώς η θύελλα.[16] Η περιγραφή αυτή είναι περισσότερο η προβολή μιας φιλοσοφικής σκέψης και λιγότερο μια αντικειμενική περιγραφή της εικόνας. Ωστόσο, ως ερμηνεία, έχει αξία διότι συνδέεται με ένα φιλόσοφο που θεωρούσε ότι η πρόοδος υπάρχει, και είναι ταυτισμένη με μια θύελλα. Και η θύελλα εμπεριέχει και τη βιαιότητα.  Λίγα χρόνια αφ’ ότου έγραψε αυτή την περιγραφή ο Μπένγιαμιν θα έχανε τη ζωή του από το πιο σκοτεινό πρόσωπο του εικοστού αιώνα.

Οι δύο απεικονίσεις, αλλά και η χρονική απόσταση των τετρακοσίων χρόνων που τις χωρίζει, αποτελούν τις δύο άκρες μια νοητής στοχαστικής γέφυρας όπου τα δύο βασικά όρια του Λόγου συναντώνται: στη μία όχθη η αμηχανία μπροστά στην μη εκπλήρωση, στην άλλη η πίστη σε μια πρόοδο που δεν θα έρθει. Το αξιοσημείωτο ίσως είναι ότι δύο από τις εικόνες, που με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο απεικονίζουν εκδοχές του Λόγου (αμηχανία, πίστη στην πρόοδο), χρησιμοποιούν της εικόνα του αγγέλου, ενός μεταφυσικού συμβόλου/μορφής.  Θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται γα αντίφαση, αλλά προφανώς  η απεικόνιση του αγγέλου σε αυτές τις περιπτώσεις δεν εμπεριέχει πρόθεση να απεικονίσει το θρησκευτικό σύμβολο ή την ανάμνηση ενός μεταφυσικού γίγνεσθαι. Απεικονίζει τον κόσμο των ιδεών που, σχεδόν παράξενος, σε μια πραγματικότητα που προδίδει (τα εργαλεία, τα γκρεμισμένα κτίρια, η επερχόμενη θύελλα) εξακολουθεί να δίνει πιθανότητες στην προοπτική.

Ο στοχασμός του Φιοραβάντε κινείται ακριβώς σε αυτά τα δύο όρια, όπως και οι εικόνες που αναφέραμε. Πιστεύει και εργάζεται για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις να υπάρξει και πάλι το Νέο, ωστόσο διακρίνει κανείς στα κείμενά του την συνειδητοποίηση των ορίων του Λόγου. Η Τέχνη και η Γλώσσα αποτελούν για την πρότασή του τις δύο διεξόδους που θα του επιτρέψουν να δημιουργήσει λειτουργικά εργαλεία, για να αντιμετωπιστεί η επέλαση της βαρβαρότητας. Ζούμε σε μια εποχή όπου ο κυνισμός έχει περισσέψει. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να θεωρεί το εαυτό του ως ένα μοναχικό υπερασπιστή μιας καθαρότητας. Ωστόσο υπάρχει μια μερίδα σύγχρονων στοχαστών που εμμένει στη σημασία (και το επίκαιρο) των προσεγγίσεων εκείνων που κινούνται στην παράδοση του ανθρωπισμού. Ο Φιοραβάντες ανήκει σε αυτούς και,  ανεξάρτητα από την καθαυτό εφαρμοσιμότητα των όσων υπερασπίζεται, το κείμενό του έχει μια ποιητικότητα στη γραφή και από μόνο του έχει μια καθαρή, σχεδόν αισθητική αξία∙ την αξία μιας Γλώσσας που υπερασπίζεται, με τη βοήθεια της Τέχνης, το δικαίωμα του Λόγου να υπάρχει.

---

[1] Οι χρονολογίες αναφέρονται στις χρονολογίες δημιουργίες των έργων Melencholia I  του Ντύρερ και Angelus Novus του Κλέε.

[2] Φιοραβάντες, Βασίλης, Προς την Μεταπαγκοσμιοποίηση, Η αναγκαιότητα του νεοανθρωπιστικού προτάγματος, Εκδόσεις Ζήτη, Αθήνα, 2015

[3] Paul Klee, Angelus Novus, 31,8x24,2 εκ., διαφάνεια λαδιού και ακουαρέλα σε χαρτί, 1920

[4] Φιοραβάντες, 409

[5] Ibid, 411-412

[6] Ibid, 317

[7] Ibid, 306

[8] Ibid, 17

[9] Ibid, 208

[10] Ibid, 410

[11] Ibid, 443

[12] Albrecht Durer, Melencholia I, 24x18, 8 εκ. , χαρακτικό, 1514

[13] http://www.imj.org.il/imagine/collections/item.asp?itemNum=199799 (ανασύρθηκε 29/12/2016)

[14] Panofsky, Erwin, The Life and Art of Albrecht Dürer, Princeton University Press, 1955, 162

[15] Benjamin, Walter, Origin of Greek Drama, μτφρ. John Osborne, Verso, New York, 1998, 140

[16] Benjamin, Walter, Illuminations, μτφρ. Harry Zohn,  Schocken Books Inc., New York, 1968, 257

ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΕ Φ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟ 

Η ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΚΡΙΤΙΚΗΣ

Συντάξαμε το παρόν με αφορμή μια παρατήρηση του αγαπητού φίλου Φ. Νικολόπουλου¹, που έχει κάνει ομολογουμένως φιλότιμη προσπάθεια να  παρακολουθήσει και να κατανοήσει όσο καλύτερα γίνεται την όλη προσπάθειά μας, ακόμη και να την εξηγήσει. Κατά τον αγαπητό φίλο Φ. Ν. λείπουν από το κείμενό μας, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση², οι ορισμοί κάποιων εννοιών. Όμως η παρατήρηση του περί ορισμών είναι αρκετά ξένη προς εμάς, καθόσον ο Φ.Ν. δεν έχει αποκτήσει εσωτερική–εσωτερικευμένη σχέση με τη Σχολή της Φρανκφούρτης και το έργο της (την οποία βέβαια ευχόμαστε να αποκτήσει το συντομότερο και κατά τον καλύτερο τρόπο). Όχι γιατί οι ορισμοί δεν χρειάζονται, αλλά γιατί προσπαθούμε υπόρρητα (implicitencet), όπως έλεγε ο Γκολντμάν (γνώστης και μάλιστα και από το πρωτότυπο – γερμανικά – του έργου των μεγάλων φρανκφουρτιανών φιλόσοφων)^1* να το συστηματοποιήσει, να το επεκτείνει, να το εξειδικεύσει, να το εμβαθύνει), να δημιουργήσουμε σύνθετες θεωρητικές καταστάσεις, όπως είναι σύνθετες και οι σύγχρονες ιδεολογικοπολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις, και μάλιστα το υπογραμμίζουμε κατά πολύ περισσότερο – σύνθετες από όσο ήταν στο μεσοπόλεμο, που συγκροτήθηκε η Σχολή της Φρανκφούρτης. Στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης οι αγώνες δεν δίνονται πλέον σε επίπεδο ορισμών, αλλά  ορθολογικότητας³, εννοιολογήσεων, σημειολογήσεων, επικοινωνίας⁴ – και εδώ η αναφορά μας στον Χάμπερμας είναι σταθερή – στρατηγικών επικοινωνίας και κυριαρχίας, και κυρίως σε επίπεδο συγκρότησης νέων και (μετα-)κριτικών ορθολογικοτήτων.

Στην προσπάθεια δε κατανόησης αυτής της νέας άκρως σύνθετης ή ακόμη πολύπλοκης και αντιφατικής κατάστασης με έναν εμμενή πάντοτε τρόπο, για να θυμηθούμε και πάλιν τον Γκολντμάν, με βάση και τη μακρόχρονη εμπειρία και κληρονομιά (από τον πατέρα μου, τους συντρόφους του και όχι μόνον) κινημάτων, οργανώσεων, τη στενή, την εσωτερικευμένη μου σχέση με τη μοντέρνα τέχνη και την αισθητική, την προσπάθεια διαλεκτικής κατανόησής τους, ώστε να διαλεκτικοποιηθούν οι κοινωνικές σχέσεις και διαδικασίες, στην εναγώνια προσπάθεια λοιπόν αυτή επιστρατεύουμε πάντοτε κριτικά ότι μπορούμε: έννοιες, concepts, κατηγορίες, μοντέλα, λογικές, θέσεις, αναλύσεις, θεωρητικοποιήσεις, μεθοδολογίες, κ.τ.λ. Δεν πιστεύω ότι η εργασία αυτή, ειδικά μέσα στις αντίξοες συνθήκες που την έκανα, με τα εφιαλτικά μνημόνια να διαδέχονται το ένα το άλλο, παρά την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού, με συνεχείς διαδηλώσεις, απεργίες, συλλαλητήρια, δεν έχει αδύνατα σημεία, λάθη, παραλήψεις, ασάφειες, παρά μάλιστα τη σταθερή βοήθεια πολλών συνεργατών, φοιτητών κ.α.

Το πρόβλημα είναι άλλο. Είναι πρόβλημα μεθόδου. Η Κριτική θεωρία δεν κατέχεται από την τάση προς ορισμούς. Όσο τέλειους ορισμούς και να αποπειραθείς, αν βέβαια υποθέσουμε ότι αυτοί υπάρχουν, μπορείς να μην καταφέρεις τίποτα το  ουσιαστικό, όσον αφορά τη διαλεκτική διαπέραση των συνεχών και αλλεπάλληλων στρωμάτων νοηματικής μυστικοποίησης, φετιχικοποίησης και τέλος ιδεολογικής σύγχυσης, που καλλιεργεί οργανωμένα και μεθοδικά το σύστημα. Ο αγώνας πρέπει δηλαδή να μεταφερθεί σε άλλο επίπεδο, σε αυτό της ανασυγκρότηση της νέας και ριζοσπαστικής  μεθοδολογίας, που έχει ανάγκη η χειμαζόμενη άγρια σήμερα ανθρωπότητα.

Γενικότερα δε θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι το σύστημα δεν πολεμιέται με παραδοσιακούς τρόπους, μεθόδους, ορισμούς κ.α., παρά μόνον με δομικά αντιπαραδοσιακό κριτικό τρόπο και λόγο. Δηλαδή επιλέγουμε ως πεδίο αντιπαράθεσης αυτό της ανάλυσης, της κριτικής, της έρευνας, της ιδεολογίας, και κυρίως της ιδεολογικής κριτικής, όπως έχουμε ήδη επισημάνει από το πρώτο μας βιβλίο⁵ και μέσα από αυτή την πολυσχιδή διαδικασία μπορούμε να φθάσουμε στη συνειδητή συγκρότηση μιας νέας και κριτικής ιδεολογίας⁶.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1* Ο Γκολντμάν μάλιστα προσπαθούσε να εμβαθύνει πάνω στο δύσκολο έργο των φρανκφουρτιανών, να το επεκτείνει, να το συστηματοποιήσει και να εμβαθύνει πάνω σε αυτό, προωθώντας συγχρόνως τις δικές του έρευνες μέσα στο γενικότερο νεοανθρωπιστικό και νεομαρξιστικό πλαίσιο της εποχής. Βλ. L. Goldmann, Socialogie du roman, Gallimand, μ. σ. Idées, Lukács et Heideger, Médiations, Structures mentales at création culturalle, Médiations κ.α.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Φ. Νικολόπουλος, Εισήγηση στην παρουσίαση του βιβλίου μας Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη) στο Φίλιον 19-03-2016. Δημοσίευση με τίτλο «Η διαλεκτική του Ολισμού», Εφημερίδα των Συντακτών στις 4/4/2016. Αντιδημοσίευση στο blog Νέα Κριτική Θεωρία και Πράξη (nktkp.blogspot.gr).

2.        Εκδ. Ζήτη, 460σ. μ. σχ.

3.        Βλ. J. Habermas, Le discours philosophique de la modernité, Gallimard.

4.        Βλ. J. Habermas, Théorie de l’ agir communicationnel, Fayard, T. II.

5.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Πράξις.

6.        Βλ. ακόμη Th. Adorno, L’ actualité de la philosophie, εκδ. EHESS.