Η ΤΕΧΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Ν. ΝΤΕΣΤΑΚΟΥ

Η ΤΕΧΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Ο όρος «τέχνη για την τέχνη» αποτελεί κατά λέξη μετάφραση του αντίστοιχου γαλλικού όρου «l’ art pour art» και προσπαθεί να εκφράσει με τρόπο λακωνικό μια ορισμένη άποψη για την τέχνη: ότι, δηλαδή, κάθε έργο τέχνης χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια και αυτονομία. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, το έργο τέχνης αποτελεί έναν ξεχωριστό κόσμο, μοναδικό και ανεπανάληπτο, με δική του συνοχή, και, συνεπώς, είναι ένα αντικείμενο που πρέπει να το απολαμβάνουμε καθαυτό χωρίς καμία αναφορά σε οποιοδήποτε εξωτερικό στοιχείο.

Με άλλα λόγια, η τέχνη δε χρησιμεύει σε κάτι, δεν είναι ένα μέσο για να φτάσουμε σε κάποιον άλλο εξωτερικό στόχο, αλλά είναι ταυτόχρονα μέσο και στόχος. Σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, ο όρος «τέχνη για την τέχνη» αναφέρεται κυρίως στην ποίηση, ειδικά τη συμβολική ή τη λεγόμενη καθαρή ποίηση. Στη Γαλλία για παράδειγμα, ποιητές όπως ο Μπωντλέρ, αντιμετωπίζουν την ποίηση ως μια προσπάθεια βίωσης της καθαρής ομορφιάς μέσα από το ρυθμό και τις λέξεις, με πλήρη αδιαφορία για τα εξωτερικά στοιχεία. Με αυτή την έννοια η εμπειρία της ποίησης είναι αυτοσκοπός και η ποιητική αξία συνδέεται αποκλειστικά με την αισθητική απόλαυση και όχι με την πραγματικότητα, με την οποία το ποίημα δε συναντιέται ποτέ, αφού είναι ένας αυτόνομος, παράλληλος κόσμος, με δικούς του κανόνες. Οι ιδέες αυτές είχαν πολύ μεγάλη απήχηση μεταξύ των λογοτεχνών στις αρχές του 20ου αιώνα, οι οποίοι υποστήριξαν σθεναρά την άποψη ότι τα λογοτεχνικά κείμενα συνιστούν κόσμους αυτόνομους και αυτάρκεις και προσφέρονται μόνο για εσωτερική μελέτη. 

Υπάρχει μία αδήριτη συνάφεια της «τέχνης για την τέχνη» με την « ύπαρξη για την ύπαρξη». Όταν προβαίνουμε σε μία τέτοια δήλωση κάνουμε σκοπό αυτό που θεωρείτο, μέχρι σήμερα, μέσο. Η τέχνη θεωρείτο μέσο για την ηθική, γνωστική, αισθητική τελείωση. Η ύπαρξη, κι αυτή θεωρείτο μέσο για την αιωνιότητα, για το Θεό, για ένα επέκεινα.

Αίροντας τις μέχρι τώρα δοξασίες, φθάνουμε στην έννοια του Λίλα, των Ινδουιστών, που θα πει «κοσμικό παιχνίδι». Ο κόσμος και τα δρώμενα θεωρούνται αποτέλεσμα της περίσσιας τελειότητας του θεού. Ο θεός ΔΕΝ έχει ανάγκη τον κόσμο ή τη δημιουργία (ο θεός καθόσον είναι τέλειος ΔΕΝ δρα, «δεν μολύνεται»). Κανείς δεν είναι υπεύθυνος, όλα είναι δικαιολογημένα.

Ο καλλιτέχνης δημιουργεί όπως ο θεός. Αυθαιρετεί. Δημιουργεί όπως αναπνέει. Και κανείς δεν αναπνέει για κάποιον ορισμένο σκοπό. Η διαδικασία της αναπνοής είναι αρκούντως δικαιολογημένη καθ’ αυτήν. Η τέχνη δεν ωφελεί, ούτε η ύπαρξη.

Κάποτε οι φυσικοί μας φιλόσοφοι, επικαλούνταν τη Μούσα, διαθέτοντας, μάλλον, την firm persuasion, του  Blake. Έπειτα, με τους Σοφιστές, και κυρίως τον Σωκράτη, ξεκίνησε ο πυρετός της απόδειξης, και η φιλοσοφία άρχισε να ξινίζει. Θα μπορούσε να πει κάποιος, όμως, πως αποδεικνύοντας κάτι, δημιουργείς απλώς μια ταυτολογία. Μία λογική ταυτολογία, όμως, όσο έξοχη κι αν είναι τεχνικά, δεν παύει να είναι απλώς μία σκέψη.

Η ύπαρξη μάς υπερβαίνει. Η πραγματικότητα είναι Nirguna, δηλαδή χωρίς ποιότητες, χωρίς κατηγορήματα. Όλες οι σκέψεις είναι απλώς σκέψεις. Τα λόγια, απλώς λόγια. Η πραγματικότητα είναι άφατη, δεν περιγράφεται, παρά μόνο αρνητικά: «ούτε το ένα, ούτε τ’ άλλο». Η πραγματικότητα είναι απαρέμφατη.