Malevich

  ΜΑΛΕΒΙΤΣ

Επιστημονικός Υπεύθυνος: Γ. Κουτσαφάς

 

Εργαστήριο Καλλιτεχνικής και Πολιτισμικής Παιδείας

Διεύθυνση: Λ. Δημοκρατίας 1, Ρόδος 85100

http://www.rhodes.aegean.gr/ptde/labs/lab-kpp/

Διευθυντής: Καθηγητής Β. Φιοραβάντες

Τηλ.: 22410 99200, 22410 99220

Fax: 22410 99209

Κιν.:  00306977485763

e-mail: fiorab@rhodes.aegean.gr

BlogΝέα Κριτική Θεωρία και Πράξη: http://nktkp.blogspot.gr/

                                   

Αθήνα, 27-05-2016

 

ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ. Ο ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΞΕΠΕΡΑΣΤΟΣ. Ο ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ – ΑΝΑΦΟΡΑ. ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ. ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΛΕΒΙΤΣΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΠΩΣ ΘΑ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΘΕΙ ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΡΧΟΜΕΝΗΣ ΑΒΕΒΑΙΗΣ ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΔΗΛΑΔΗ ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΜΑΣΤΕ ΠΑΝΤΟΤΕ ΜΑΛΕΒΙΤΣΙΚΑ.

ΜΕΣΑ ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΜΑΣ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ, ΑΠΟΦΑΣΙΣΑΜΕ ΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΛΕΒΙΤΣ. ΕΤΣΙ ΘΑ ΙΔΡΥΣΟΥΜΕ ΕΙΔΙΚΗ ΡΟΥΜΠΡΙΚΑ ΣΤΟ BLOG  ΜΑΣ, ΠΟΥ ΘΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΟΥΜΕ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΡΘΡΑ, ΜΕΛΕΤΕΣ, ΕΡΕΥΝΕΣ, ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΤΟ LEF, ΤΟΝ ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ ΚΛΠ. ΓΙΑ ΑΥΤΟ ΤΟ ΛΟΓΟ ΚΑΘΕ ΕΙΣΦΟΡΑ ΣΑΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΧΡΗΣΙΜΗ, ΠΙΣΤΕΥΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΘΑ ΣΥΜΒΑΛΟΥΜΕ ΣΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΟΤΕ ΖΩΝΤΑΝΟ.

ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΕ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ.

ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΆΣΠΡΟ.

«ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ» ΤΟΥ ΧΕΓΚΕΛΙΑΝΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ, ΘΕΣΗ, ΑΡΝΗΣΗ.

ΣΥΝΘΕΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΜΕ ΠΡΟΣΘΕΤΟ (CHARGEEMOTIONEL) ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΥ ΒΑΡΟΥΣ ΕΙΔΙΚΑ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΥ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟΥ.
Β.Φ.
 

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Σχεδίασμα για έρευνα σχετικά με τη διαλεκτική του Μάλεβιτς

Μαύρο Τετράγωνο: 

Η κοινωνία σε μεταφυσική αναδίπλωση.

Οι διαφορές του έργου του Μάλεβιτς Μαύρο τετράγωνο με τα έργα Κόκκινο τετράγωνο και Άσπρο τετράγωνο.

                                      

Πρόκειται για «εικονογράφηση» του χεγκελιανού σχήματος, θέση, άρνηση, σύνθεση, ή θέση, αντίθεση, σύνθεση.

Σύνθεση, από τον Μάλεβιτς, με πρόσθετο συναισθηματικό βάρος (charge émotionel), ειδικά όσον αφορά το Μαύρο Τετράγωνο. Με ειδικό πνευματικό-πνευματιστικό περιεχόμενο. Ένα περιεχόμενο υπέρ, supra. Με ειδικό μεταφυσικό βάρος: Η τραγική, η σισύφεια πορεία της ανθρωπότητας προς την απελευθέρωση. Απελευθέρωση όμως, που παρά τις συνεχείς προσπάθειες της ανθρωπότητας, δεν έρχεται. Απελευθέρωση που χάθηκε από τον ορίζοντα της ιστορίας, για να παραφράσουμε τους Μπένζαμιν και Αντόρνο, πολύ νωρίς στη μετα-επαναστατική Ρωσία, με τον θάνατο του Λένιν, την παγίωση και αναρρίχηση του Στάλιν, και τέλος την επιβολή του σταλινικού ολοκληρωτικού καθεστώτος. Ο Μάλεβιτς ήδη από το 1822 διαισθάνθηκε την άσχημη τροπή που έχει πάρει η επανάσταση και με τη συνεχή ζωγραφική εκδοχή του Μαύρου τετραγώνου, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου της σταλινικής παρεκτροπής. Το Μαύρο τετράγωνο με όλο το μεταφυσικό βάρος του είναι το έργο - ολότητα του Μάλεβιτς, το έργο – άρνηση ή ξεπέρασμα της τέχνης, το έργο που υποκαθιστά όλα τα άλλα έργα του. Έτσι, έχουμε μια διαλεκτική, Μαύρο τετράγωνο (έργο) και όλα τα άλλα έργα, τα οποία δεν έχουν όλα μαζί, παρά την εσωτερική, διαλεκτική σχέση τους, την ίδια βαρύτητα. Για το λόγο αυτό θεωρούμε ότι το έργο αυτό σηματοδοτεί το ξεπέρασμα της τέχνης, ή ακόμη και τη κατάργησή της. Έτσι μπορεί, παραφράζοντας τον Αντόρνο, να τεθεί το ερώτημα, μετά το Μαύρο τετράγωνο, μπορεί να υπάρχει τέχνη;

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Επειδή έχουμε ασχοληθεί και στο παρελθόν με τον Μάλεβιτς θα σας κάνω ακόμη μία μικρή αναφορά. Μαύρο τετράγωνο, Κόκκινο τετράγωνο, Άσπρο τετράγωνο. Θέση, αντίθεση, σύνθεση είναι μία άλλη ανάγνωση. Είναι ίσως η πραγματοποίηση του χεγκελιανού συστήματος της διαλεκτικής στη ζωγραφική. Ειδικά αυτά τα τρία έργα του (βέβαια όλα τα έργα του Μάλεβιτς έχουν τεράστια σημασία) έχουν δημιουργήσει ένα μοναδικό ερευνητικό ενδιαφέρον διεθνώς, με αντίστοιχα σοβαρά σχόλια, αναλύσεις, κριτικές κ.α.  Στο σεμινάριο Αισθητικής στη Σορβόννη δεν υπήρχε εβδομάδα, μήνας το λιγότερο, που να μην ασχολούμαστε με τον Μάλεβιτς. Υπήρχε ένας μαλεβιτσολόγος (ο Ε. Βαλεντάν) υποψήφιος διδάκτορας, ο οποίος αναφερόνταν συνέχεια στον Μάλεβιτς, στο μοναδικό έργο του και γενικότερα στο μοναδικό παράδειγμα του Μάλεβιτς. Τελειώνοντας δε το διδακτορικό μου έπεσα στον Παγουλάτο: Μάλεβιτς, Μάλεβιτς, Μάλεβιτς. Οπότε μου έμεινε σαν ιστορικό κεκτημένο, σαν αποκρυστάλλωση η συνειδητοποίηση της ανάγκης ότι κάποια στιγμή πρέπει να ασχοληθούμε με τον Μάλεβιτς. Οπότε βρήκαμε τον κατάλληλο άνθρωπο, τον κο Κουτσαφά, ο οποίος εμπνέεται από τα ιδεώδη του Μάλεβιτς. Έχει ψυχή τε και σώματι αφιερωθεί στη δουλειά της συστηματικής μελέτης του Μάλεβιτς. Πιστεύω ότι θα αναδείξουμε μία πολύ σημαντική υπόθεση. Το ψηφιακό μουσείο που δημιουργεί θα είναι μοναδικό παγκόσμια.

 

 

ΕΚΔΗΛΩΣΗ: ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ                                                                          

ΑΝΕΠΤΥΓΜΕΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

Υπάρχουν σοβαρές εκδόσεις για τον Μάλεβιτς και τη Ρωσική Πρωτοπορία, από τις εκδόσεις L’ âge d’ homme της Ελβετίας. Μάλιστα ένα καινούριο βιβλίο ενός ερευνητή που έχει ασχοληθεί πολύ σοβαρά με το θέμα αυτό, του G. Conio¹, δείχνει την πολυπλοκότητα του όλου θέματος και βγάζει και μερικά νέα και σημαντικά συμπεράσματα.

Δεύτερο θέμα: Δύο αξιόλογα κείμενα, που έχουν γραφτεί κατά τη γνώμη μου, για το Μάλεβιτς είναι του Judd. Αναφέρομαι στο βιβλίο του D. Judd, Ecrits², στα Γαλλικά. Ο Judd είχε άριστη γνώση του επαναστατικού και μοντέρνου- μοντερνιστικού κλίματος της Ρωσίας και μέσα από τη μελέτη που έκανε κατέληξε σε κάποια συμπεράσματα για την Αμερική, που τότε ήταν σε περίοδος κρίσης, όπως και ο Αμερικάνικος Αφηρημένος Εξπρεσσιονισμός.

Υπογραμμίζω, τέλος, ότι ο Αμερικανικός μινιμαλισμός, ως ριζοσπαστικό κίνημα, και κατά πρώτο λόγο ο Judd και η ομάδα του, αλλά και άλλοι συμμαθητές του (να μην μακρηγορήσω τώρα), προσπάθησαν να πάνε ένα βήμα μπροστά από εκεί που σταμάτησε το 23 – 24 ο Μάλεβιτς. Βέβαια εδώ παρεμβαίνει και η μοναδική γλυπτική του Μπρανκούζι. Ο Μάλεβιτς και το έργο του είναι ένα θέμα το οποίο διερευνούμε σε ένα νέο διδακτορικό που ολοκληρώθηκε πρόσφατα του κυρίου Κουτσαφά για τον Μάλεβιτς και τη Ρωσική πρωτοπορία³.

Αναφέρω ακόμα ότι Έχουμε οργανώσαμε και Στρογγυλό Τραπέζι με τον Μ. Ράπτη (Πάμπλο) και τον Α. Παγουλάτο για την κατάσταση και την πρωτοπορία στη Ρωσία. Ο Ανδρέας είχε κάνει επί Γέλτσιν μια εισήγηση πολύ ενδιαφέρουσα για τη Ρωσική Πρωτοπορία, που τη δημοσίευσε στο περιοδικό Ουτοπία. Με το αντικείμενο αυτό ο Ανδρέας (θα δώσω κάποια λίγα στοιχεία προσωπικά, για να δώσω το στίγμα) ασχολούνταν μόνιμα. Είναι η δεύτερη περίπτωση ανθρώπου που γνώρισα. Είχε επηρεαστεί βαθιά από τον Μάλεβιτς.

Η πρώτη ήταν ο Έρικ Βαλαντάν, ένας συμφοιτητής στη Σορβόνη, ο οποίος είχε δημοσιεύσει ένα ενδιαφέρον κείμενο για τον Μάλεβιτς στη Revue d’ Esthétique (Privat).  Στη Ρόδο έχουμε οργανώσει στρογγυλά τραπέζια με θέματα σχετικά με το Μάλεβιτς με εισηγητές νέους Έλληνες ερευνητές.

Ποιο είναι το ζητούμενο σε σ΄χεση με τον Μάλεβιτς και το έργο του; Πάντα υπάρχει ένα ζητούμενο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είμαστε πολύ μετά, έχουν μεσολαβήσει πολλά χρόνια. Πρέπει να συλλάβουμε το κλίμα της εποχής του, μιλάω με χεγκελιανούς όρους. Αυτό το ειδικό πνεύμα της εποχής που εμφανίστηκε ο Μάλεβιτς κάτω από ορισμένες συγκεκριμένες κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες. Πρέπει να δείξουμε γιατί μας ενδιαφέρει ο Μάλεβιτς σήμερα και βέβαια θα μας ενδιαφέρει, κατά τη γνώμη μου, για πάντα. Πρόκειται για το μέγιστο ερμηνευτικό πρόβλημα αισθητικής της μοντέρνας τέχνης και θα παραμένει.

Ο Μάλεβιτς ξεκίνησε την πρωτοπόρα και μοντέρνα πορεία του το 1908 και τελείωσε το 1923. Για το τι έκανε μετά δεν πολυενδιαφέρει, καθόσον είχε αρχίσει να επιβάλλεται η ζοφερή σταλινική νύχτα Δε θέλω να τον δικαιολογήσω, ούτε είναι σημαντικό το τι έκανε μετά το 1924 για την ιστορία της τέχνης. Με τα έργα που έκανε από το 1908 μπαίνει σε μια καμπή δική του, αποκλειστική, η πορεία του είναι εφεξής αυτόνομη, ιδιόμορφη, μοναδική. Αυτή η ερευνητική και αισθητοκαλλιτεχνική πορεία είναι πολύ σημαντική και πολύ σύνθετη.

Μέχρι τότε η ιστορία, και κατά τρόπον ομόλογο, όπως έλεγε ο Γκολντμάν, η ιστορία της τέχνης πάει κάποια βήματα μπροστά. Πρόκειται για μια αλυσίδα, μια αλυσίδα διαρκών εξελίξεων από τον Κουρμπέ μέχρι σε αυτό το σημείο. Το 1907 Οι δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο είναι η καμπή προς τον κυβισμό. Στη συνέχεια εμφανίζεται ο Φουτουρισμός. Ο μαλεβιτσικό κυβοφουτουρισμός (1908-1912) αρχικά προσπαθεί να δώσει με μία συνθετική λύση στα προβλήματα που έθεσαν τότε οι πρωτοπορίες υπό την οπτική του επιζητούμενου πάντοτε ξεπεράσματος από τον Μάλεβοτς. Η λύση θα δοθεί με πιο ριζοσπαστικό και ενιαίο τρόπο λίγο αργότερα πάλι από το Μάλεβιτς, μέσω του ιστορικού Σουπρεματισμού που εισηγείται. Εδώ πράγματι γίνεται το dépassement, κατά το αριστερομαρξο-χεγκελιανό λεξιλόγιο, το ξεπέρασμα. Χωρίς αυτό το ξεπέρασμα δε θα είχε νόημα να ασχοληθούμε με τον Μάλεβιτς. Σε τι συνίσταται αυτό το ξεπέρασμα; Αυτό συνίσταται σε μια ανασύνθεση, αναδόμηση των μορφών, των προηγούμενων μορφών της ιστορίας της τέχνης. Ο Μάλεβιτς μάλιστα πρόσθεσε επιπλέον μια ισχυρή βυζαντινή παράδοση, που δεν υπάρχει στο δυτικό κόσμο. Η ζωγραφική πρακτική, που τον οδήγησε στο Μαύρο τετράγωνο, σύμφωνα με κείμενα³, αποδίδονται στη γνώση των Βυζαντινών εικονολογικών τεχνικών, που γνώριζε άριστα ο Μάλεβιτς. Τα διαδοχικά στρώματα του χρώματος που το χρησιμοποιούσε, και μάλιστα χρωμάτων, του επέτρεψαν να καταλήξει στο Μαύρο τετράγωνο, το αποκλειθέν Μαύρο τετράγωνο. Όπως είναι ευνόητο, δεν πρόκειται για ένα μαύρο τετράγωνο. Το έχει ονομάσει έτσι ο Μάλεβιτς. Απλώς μοιάζει με μαύρο τετράγωνο. Ο Μάλεβιτς δηλαδή δίνει μια σηματοδότηση περί τετραγώνου σχήματος σε κάτι το οποίο είναι εντελώς τεχνητά κατασκευασμένο, σε ένα μη κανονικό τετράγωνο. Μετά μπαίνουμε σε μια νέα καμπή: διαδοχή άσπρου τετραγώνου, κόκκινου τετραγώνου, μαύρου τετραγώνου. Η πορεία του Μάλεβιτς προς αυτά τα τρία τετράγωνα είναι το απόγειο μιας πολύ προχωρημένης τότε ερευνητικής αισθητικής διαδικασίας, η οποία συμβάδιζε με μια παράλληλη κοινωνικοϊδεολογική ριζοσπαστική διαδικασία. Αυτή η σύμπτωση των δύο αυτών διαδικασιών κατέληξε σε πρωτόγνωρες, σε επαναστατικές καταστάσεις και την τέχνη. (Βλ. ΛΕΦ, Μάλεβιτς, Μαγιακόφσκι) και την κοινωνία. Ως τέτοιες δε παραμένουν μέγιστα ερμηνευτικά θέματα για την Αισθητική και τις κοινωνικές επιστήμες γενικότερα, παρά τις σημαντικές δημοσιεύσεις που έχουν γίνει διεθνώς. Το δε θέμα του ξεπεράσματος στην τέχνη το αντιμετώπισε με μία σχετική επιτυχία ο αμερικάνικος μινιμαλισμός, δημιουργώντας νέα πρότυπα, νέες και πρωτοπόρες μορφοποιήσεις. Το ολικό μαλεβιτσικό, όμως πρόταγμα του ξεπεράσματος, για ιστορικο-κοινωνικές συνθήκες, δεν το έφθασε, ούτε το ξεπέρασε. Εμβάθυνση, εμπλουτισμό, περισσότερες και ριζοσπαστικές εκδοχές έδωσε. Το ένα, τη μοναδικότητα, την ενιαιατότητα, για να μιλήσουμε, όμως, με τον Πλωτίνο, το Μάλεβιτς δεν την έφθασαν και ακόμα λιγότερο δεν την ξεπέρασαν. Ο αγώνας, όμως, και σε επίπεδα αισθητικής και μορφογένεσης συνεχίζεται σε συνθήκες κρίσης της παγκοσμιοποίησης, με το ιστορικό παράδειγμα του Μάλεβιτς, πάντοτε ως αναφορά.

Το αν ο Μάλεβιτς ήταν μπολσεβίκος ή αναρχικός δεν παίζει κάποιο ρόλο. Είναι δευτερεύουσας σημασίας.

Σημασία έχει η κίνηση της κοινωνίας, η αποκρυστάλλωση που έγινε μέσα στο έργο του Μάλεβιτς, και που ξεκινάει από το τέλος του 19^ου αιώνα και καταλήγει σε μια σύνθετη, αφηρημένη και συνάμα αντιφατική κατάσταση με τη σειρά των έργων Άσπρο, Μαύρο, Κόκκινο τετράγωνο, που το κάθε ένα αντιστοιχεί, πάντα κατά τον Μάλεβιτς, στις τρεις στιγμές της χεγκελιανής διαλεκτικής. Θέση, άρνηση, σύνθεση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. G. Conio, Avant-Garde Russe Et La Synthèse Des Arts, L’ âge d’ homme.

2. Εκδ. Daniel Lelong.

3. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Γ. Κουτσαφάς έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό ψηφιακό μουσείο με έργα του Μάλεβιτς.

3. Βλ. Γ. Ζιώγας, Ο Βυζαντινός Μάλεβιτς, εκδ. Στάχυ.

Γ.ΚΟΥΤΣΑΦΑΣ

                ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

Καλησπέρα και από μένα. Ονομάζομαι Γιάννης Κουτσαφάς και εκπονώ με τον κύριο Καθηγητή την διδακτορική μου διατριβή μελετώντας κυρίως την περίπτωση του Κάζιμιρ Μάλεβιτς αλλά και γενικότερα το θέμα της Ρώσικης Πρωτοπορίας.

Είναι ένα θέμα πάρα πολύ σημαντικό και μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αξιόλογες εργασίες και δημοσιεύσεις και από Έλληνες Ερευνητές, όπως τον Ανδρέα Παγουλάτο με το άρθρο του στο περιοδικό Ουτοπία, τον Χρήστο Βούλγαρη με ένα εξίσου σημαντικό άρθρο στην εφημερίδα ελευθεροτυπία και τον Χάρη Σαββόπουλο στο περιοδικό Κριτική.

Ο όρος «Ρώσικη Πρωτοπορία» δόθηκε από τους ιστορικούς της τέχνης μεταγενέστερα και αφορά το σύνολο των καλλιτεχνικών κινημάτων και ρευμάτων που εμφανίστηκαν στη Ρωσία την εικοσαετία 1910-1930 και τα οποία -παρά τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις και τις έντονες συχνά διαμάχες- είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό:

Την απόρριψη του καλλιτεχνικού παρελθόντος και την αναζήτηση καινοτόμων μορφών και μέσων έκφρασης στα διάφορα είδη της τέχνης και τη μεταξύ τους σύνδεση, στο φως των συνταρακτικών κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων εκείνης της περιόδου. Η πρωτοπορία αυτή δημιούργησε ιδεολογική, κοινωνική και αισθητική «κοσμογονία» στην αρχιτεκτονική, τις πλαστικές τέχνες, ακόμα και στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία, με εκφραστές της, διάφορα αισθητικά κινήματα, όπως ο Κυβοφουτουρισμός, ο Σουπρεματισμός και ο Κονστρουκτιβισμός. Εμείς θα δούμε συνοπτικά τον Σουπρεματισμο του Μάλεβιτς.

Ο Σουπρεματισμός είναι μια τεχνοτροπία της αφηρημένης Τέχνης που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1910 από τον Μάλεβιτς. Εκφραζόταν με το συνδυασμό επιφανειών γεωμετρικών σχημάτων σε διάφορα χρώματα (κύκλος, τετράγωνο, τρίγωνο, γραμμή, σταυρός), τα οποία σχημάτιζαν ασύμμετρες συνθέσεις. Η λέξη «σουπρεματισμός» προέρχεται από τη λατινική ρίζα «suprem» (υπεροχή, κυριαρχία) και δηλώνει, σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, την υπεροχή του χρώματος πάνω σε όλα τα άλλα τεχνικά μέρη του πίνακα. Από τη λατινική λέξη supremus: εξαιρετικό, ύψιστο, απόλυτο. Δεν ενδιαφέρεται για τις μορφικές απεικονίσεις των αντικειμένων. Όλα τα οπτικά φαινόμενα του κόσμου, τα αντικείμενα, είναι χωρίς σημασία. Αξίζει μονάχα το αίσθημα, αποκομμένο από το περιβάλλον. Οποιαδήποτε αντικειμενικότητα είναι αντίθετη με την τέχνη.

Ο πίνακας του Κάζιμιρ Μάλεβιτς «Μαύρο τετράγωνο», είναι το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο της ρωσικής πρωτοπορίας Λακωνικό στον μέγιστο βαθμό, γέννησε αναρίθμητες συζητήσεις, θρύλους και ιστορίες...

“Έχω φτιάξει τη μόνη γυμνή δίχως πλαίσιο εικόνα της εποχής μου και αυτό δύσκολα μπορώ να το πολεμήσω.”

Η πρώτη μορφή της έκφρασης της μη-αντικειμενικής αίσθησης:

τετράγωνο = συναίσθημα,

άσπρο φόντο = το «Τίποτα», αυτό που είναι έξω από την αίσθηση.

Κριτικοί και κοινό: «Ό,τι αγαπούσαμε χάθηκε. Είμαστε σε μιαν έρημο… Μπροστά μας δεν υπάρχει τίποτε εκτός από ένα μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο!»

“Το τετράγωνο φάνηκε ακατανόητο και επικίνδυνο στους κριτικούς και το κοινό… πράγμα που ήταν, βέβαια, αναμενόμενο.

Το ευρύ κοινό είδε στη μη - αντικειμενικότητα της αναπαράστασης το θάνατο της τέχνης και δεν έπιασε το πρόδηλο γεγονός  ότι το συναίσθημα είχε αποκτήσει εδώ εξωτερική μορφή.”

Η πλήρης ονομασία του πίνακα είναι «Μαύρο σουπρεματιστικό τετράγωνο». Ο Μάλεβιτς τον ζωγράφισε το 1915 στο αποκορύφωμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά τον είχε εμπνευστεί νωρίτερα, το 1913. Αρχικά το «Τετράγωνο» δεν περιείχε κάποιο συμβολικό βάρος και ο στόχος του ήταν καθαρά καλλιτεχνικός. Όμως ο πίνακας, όπως συχνά συμβαίνει με τις καλλιτεχνικές δημιουργίες, έγινε αιτία για πολλές ερμηνείες, ακόμη και κρίσεις όπως...

«Τι σόι καλλιτέχνης είναι αυτός, που ζωγραφίζει ένα τετράγωνο! Αυτό μπορώ να το κάνω κι εγώ».

Ας ξεκινήσουμε αναφέροντας ότι δεν πρόκειται για «Τετράγωνο». Καμιά από τις πλευρές του δεν είναι παράλληλη με το πλαίσιο. Ο Μάλεβιτς ζωγράφισε τον πίνακα ανακατεύοντας μπογιές, μεταξύ των οποίων δεν υπήρχε μαύρη. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, η μπογιά στο τετράγωνο «έσκασε» από το χρόνο, και δημιουργείται η εντύπωση ότι πάνω στο τετράγωνο τρέχει ένα βουβάλι γυρισμένο προς τα εμάς με το πλάι.

Ο ίδιος ο Μάλεβιτς ισχυριζόταν ότι δημιούργησε τον πίνακα ευρισκόμενος σε μια κατάσταση μυστικιστικής έκστασης, υπό την επήρεια της «κοσμικής συνείδησης», και του έδωσε το σχετικό νόημα. Στην έκθεση, το «Μαύρο τετράγωνο» κρεμόταν μετά την είσοδο στη δεξιά γωνία της αίθουσας. Σύμφωνα με τη ρωσική παράδοση, στα σπίτια τοποθετούταν στη γωνιά αυτή το εικονοστάσι.

Το μαύρο τετράγωνο ήταν για τον Malevich μια "μηδέν μορφή», η οποία ανοίγει το δρόμο σε νέες μεθόδους δημιουργίας. Εκτός από το μαύρο, ο Μάλεβιτς έχει επίσης το «Κόκκινο» και το «Άσπρο» τετράγωνο. Μετά από ένα μαύρο τετράγωνο, γεμάτο από  νέες δυνατότητες, έρχεται ένα κόκκινο τετράγωνο το οποίο έργο με τη σειρά του χρησιμοποιήθηκε για να δώσει το σήμα της Επανάστασης. Mε το τέλος της επανάστασης μπορεί να επιτευχθεί στη συνέχεια το λευκό τετράγωνο ως καθαρή κίνηση. Αλλά και «Μαύρα τετράγωνα» ζωγραφίστηκαν επίσης αρκετά. Το δεύτερο τετράγωνο ζωγραφίστηκε το 1923 για τη μπιενάλε της Βενετίας και διέφερε από το πρώτο ως προς το μέγεθος. Το τρίτο ο Μάλεβιτς το δημιούργησε για την έκθεση στην πινακοθήκη Τρετιακόφ το 1929 και θρυλείται ότι το έκανε μετά από παράκληση του διευθυντή της πινακοθήκης, ο οποίος δεν ήθελε να εκθέσει το «ξεφλουδισμένο» πρωτότυπο. Στο δεύτερο και στο τρίτο τετράγωνο δεν υπάρχει πλέον το «σκάσιμο» της μπογιάς στο σχέδιο και κατά πάσα πιθανότητα για να προστατέψει τον πίνακα ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε βερνίκι, το οποίο εμποδίζει την εμφάνιση ρωγμών.

Η ιστορία του «Μαύρου τετραγώνου» συνεχίστηκε, όπως είναι φυσικό να συμβαίνει με τις σπουδαίες δημιουργίες, ακόμη και μετά το θάνατο του δημιουργού τους. Στην κηδεία του Μάλεβιτς, σύμφωνα με τη διαθήκη του καλλιτέχνη, πραγματοποιήθηκε μια πρωτοβουλία «σουπρεματιστικού τελετουργικού» κατά την οποία το «Μαύρο τετράγωνο» έπαιξε ξανά το ρόλο της εικόνας. Απεικονίστηκε πάνω στο φέρετρο.

Στα χρόνια του πολέμου χάθηκε το ακριβές σημείο όπου ετάφη η στάχτη του Μάλεβιτς στα περίχωρα της Μόσχας. Το 1988 μια ομάδα θαυμαστών του τοποθέτησε στην περιοχή της ταφής ένα αναμνηστικό σύμβολο το οποίο ο Μάλεβιτς είχε περιγράψει στη διαθήκη του, έναν λευκό κύβο με την απεικόνιση του τετραγώνου. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, ο τάφος του ανακαλύφθηκε ξανά, αλλά διαπιστώθηκε ότι η γη είχε αγοραστεί από οικοδομική εταιρία και στο σημείο του ενταφιασμού είχε κατασκευαστεί μια κατοικία. Έτσι λοιπόν, το «Μαύρο τετράγωνο» παρέμεινε το σημαντικότερο μνημείο προς τιμήν του δημιουργού του, ο οποίος είχε γράψει ότι «μόνο ο σουπρεματισμός μπορεί να εκφράσει την ουσία των μυστικιστικών αισθήσεων. Αυτός στέκεται εξ ολοκλήρου δίπλα στο θάνατο και τον νικά». 

Γ.ΚΟΥΤΣΑΦΑΣ

                ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ: Σουπρεματισμός - Κυβοφουτουρισμός. Η περίπτωση του Μάλεβιτς και το κίνημα LEF. Παραγωγή διαδραστικής εκαπιδευτικής εφαρμογής.