Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ       

      Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 

Η ιστορικής σημασίας θεωρία της ενσωμάτωσης της Σχολής της Φρανκούρτης

 

Μέσα από τη μακραίωνη επώδυνη και αντινομική κίνηση του πολιτισμού (η διαλεκτική του πολιτισμού) συγκροτήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η Κριτική θεωρία, ως το υπέρτατο και σύνθετο θεωρητικό προϊόν της. Έκτοτε δημιούργησε ένα ιστορικό έργο, μοναδικές θεωρητικές εισφορές, οι οποίες παραμένουν ακόμη αξεπέραστες, έδωσε τεράστια ώθηση στις κοινωνικές επιστήμες και την αισθητική, και κυρίως εγκατέστησε την έννοια της κριτικής στο επίκεντρο όλων των αναζητήσεων, αμφισβητήσεων, αντιστάσεων. Την έκανε αναπόφευκτη (incontournable).

Σήμερα πρέπει αφενός να διατηρήσουμε την Κριτική θεωρία ως τέτοια, όπως και τα κείμενα της, κ.τ.λ. Μια μοναδική πνευματική παρακαταθήκη-κληρονομιά για την ανθρωπότητα. Συγχρόνως πρέπει να τη συνεχίσουμε, να την επικαιροποιήσουμε, να την ανασυγκροτήσουμε (ανα-)στοχαστικά, ώστε να μπορέσουμε να συλλάβουμε εμμενώς την πολύπλοκη και αντινομική κίνηση της κοινωνίας, σε συνθήκες διαρκούς και παρατεταμένης κρίσης. Να ανασυγκροτήσουμε το μεγάλο ανθρωπιστικό επαναστατικό σχέδιο της πρώιμης Αναγέννησης και δια μέσω των εξελίξεών του  και να φθάσουμε σε σύγχρονα απελευθερωτικά προτάγματα.

Η ριζική αντίθεση της Κριτικής θεωρίας στον ποζιτισμό (θετικισμό) και τον εμπειρισμό. Διαίσθηση, ορμή, μορφή, έκφραση. Συνειδητοποίηση και αυτονόμηση της υποκειμενικότητας. Σκεπτόμενη, αναστοχαζόμενη και στοχαζόμενη υποκειμενικότητα. Φιλοσοφική υποκειμενικότητα – Φιλοσοφία του υποκειμένου: Κριτική θεωρία.

Κριτική θεωρία: αναζήτηση της κοινωνικής υποκειμενικότητας σε διαδικασία αυτοπροσδιορισμού, αυτονόμησης, χειραφέτησης.

Οι πρωτοπορίες – ο ιστορικός ρόλος των πρωτοποριών, αισθητικο-καλλιτεχνικών και κοινωνικών.

Η Κριτική θεωρία είναι επικεντρωμένη στην έννοια του υποκειμένου, αλλά αυτή υπάρχει ακόμη και χωρίς υποκείμενο, και όταν αυτή δηλαδή γίνεται κριτική-κριτική. Επιβάλλεται σε κάθε περίπτωση η ιστορική κατάκτηση της κριτικής θεωρίας ως τέτοιας να διασωθεί, ακόμη και να περισωθεί με κάθε αντίτιμο. Να διασωθεί ο κριτικός πυρήνας, η κριτική διάστασή της ως ολότητα, ακόμη και αυθύπαρκτη, αυτόνομη, διϊστορική.

Υπονοείται κριτική θεωρία σε όλες τις εκφάνσεις της και σε όλη την ιστορική διαδρομή της, πάντοτε ως αντι-αλλοτριωτική σύλληψη και πρακτική, υπό την οπτική πάντοτε του ξεπεράσματος. Ακόμη και όταν ο ύστερος καπιταλισμός από τα μέσα της δεκαετίας του 1950-60 ανέπτυξε πρωτόγνωρες ενσωματωσιακές δυνάμεις, η Κριτική θεωρία αντιστάθηκε, πάλεψε για την αυτονομία της και τη διατήρηση αυτής της δύσκολα κατακτηθείσας  αυτονομίας μέχρι τέλους. Η τεχνοδομή, όπως την είχε αποκαλέσει ο Γκαλμπραίηθ, πρωτόγνωρη κοινωνική και ιδεολογική κατάσταση, σύμφυτη με τον νεοκαπιταλισμό, εξαπλωνόνταν και επιβαλλόνταν σε όλες τις κοινωνικές δομές, έλεγχε όλες τις κοινωνικές, πνευματικές, πολιτισμικές δραστηριότητες κ.τ.λ. Και αυτό γιατί  η κοινωνία δεν μπόρεσε να αντιτάξει ένα εναλλακτικό σχέδιο οργάνωσης και κοινωνικής πρακτικής, λαμβάνοντας ότι το εξαπλούμενο νέο εργατικό κίνημα στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις, με τάσεις προς την αυτοδιαχείρηση και τον εργατικό έλεγχο δεν μπόρεσε να ανακόψει  την αδήριτη τάση του νεοκαπιταλισμού προς την τεχνογραφειοκρατικοποίηση και γενικότερα την ενσωμάτωση, δομική και λειτουργική. Κοινωνική και ιδεολογική.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: H ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΗ ΕΩΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: H ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΗ ΕΩΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

 

…η διαλεκτική είναι κατά βάση μια σκέψη με περισσότερα κέντρα και περισσότερες εισόδους, και … έχει  ανάγκη από χρόνο για να τα εκμεταλλευτεί όλα.

                                                                                    M. Merleau-Ponty

                                                                                Les aventures de la dialectique, Idées/ Gallimard

 

Ξεπέρασμα της μορφής, κάθε κατεστημένης μορφής, σπάσιμο της φόρμας. Έκφραση και συγκεκριμενοποίηση της διαρκούς, της μόνιμης, της ολικής εναντίωσης (μου) στο σύστημα.

Προκηρύξεις, διακηρύξεις, μανιφέστα, τρακτ με συνθήματα κατά της χούντας κ.α., αφίσες στην μεταπολίτευση.

- Αποσπασματοποίηση των κειμένων – Αποσύνθεση του συστήματος, του Λόγου, του πολιτισμού. 

- Τέλος των βεβαιοτήτων. Η μόνη βεβαιότητα η ολική επανάσταση.

Αντιαλλοτριωτική πράξη – ιδεολογική κριτική.

- Αντιαλλοτριωτική πράξη – αντι-ιδεολογικές διαμεσολαβήσεις^1*.

Η δομική αντινομία της ιδεολογίας: θετική και αρνητική υπόσταση συγχρόνως. Αποσπάσματα μιας διαλεκτικής σύλληψης-θεωρητικοποίησης συνθετικής και ολικής.

 

Ι

Σημεία, σύμβολα, languages, rudiments της γενικής καταστροφής. Ο πολιτισμός ως καταστροφή κατά τον Μπένζαμιν, που  διαλύει παραδόσεις, σύμβολα, αναμνήσεις, σχέσεις, δεσμούς, κοινότητες, την τέχνη, την κουλτούρα, τη γλώσσα, τα πάντα. Ο καπιταλισμός αναδιοργανώνεται διαρκώς σε όλο και σε ποιο περιορισμένη, αυταρχική και κυριαρχική – απολυταρχική – ολιγαρχική βάση, δομή, καταργεί βάρβαρα το όποιο ζωτικό περιθώριο για τη γλώσσα, την τέχνη και την πολιτική. Η σχόλη δεν υφίσταται πλέον ολοσχερώς, όπως και η ελεύθερη – λίγο-πολύ – ενασχόληση με το πνεύμα και τον πολιτισμό.

Η γλώσσα μετασχηματίζεται και αυτή μέσα από αυτή τη διαδικασία προς μορφές χωρίς καμία σημασία (insignifiantes).

Η μόνη λύση που μένει πλέον είναι το rudiment, η καθαρή φράση, η μίνιμαλ ουσιαστική- συνθηματική σχεδόν – διατύπωση – διακήρυξη: Η αποσπασματική επιγραμματική, μονολεκτική, μορφή γραφής, κειμένου κ.α.

Η ανάγκη διασφάλισης ενός αναπαλλοτρίωτου – ακόμη και μη δυνάμενου να αλλοτριωθεί συνοπτικού, επιγραμματικού διακηρυκτικού-αποφαστικού λόγου-κειμένου-γλώσσα.

Η μακρόχρονη εμπειρία μου για την μοντέρνα τέχνη προς αυτό κατατείνει πλέον εγγενώς, εμμενώς, ενδογενώς, αυθόρμητα, διαισθητικά, αυτόνομα. Ποτέ, βέβαια καταφατικά, σύμφωνα με την καταφατική κουλτούρα, την οποία κριτικάριζε ο Μαρκούζε¹, ούτε και λογικο-θετικά και παραγωγικά, που κατάγγελνε ο Αντόρνο ως μορφή της κυρίαρχης λογικής, της κυριάρχησης γενικότερα στην Γερμανική πολεμική².

 

Η αλλοτρίωση αποσπασματοποιεί τα πάντα: το λόγο, την έκφραση, τη σκέψη, τη γλώσσα μέχρι τη φράση, ακόμη και τη λέξη. Οπότε δεν μένει τίποτα άλλο από την αφοριστική φράση και την φράση – Σύνθημα: Διαρκής άρνηση, καταγγελία, κριτική, αντίσταση, αυτονόμηση και αυτόνομη- αυτάρκης ύπαρξη μέχρι την ανατροπή, την κατάργηση του συστήματος.

 

Αποσπασματική διατύπωση θέσεων, θεμάτων και που συνδέονται με ευρύτερες και συστηματικότερες διερευνήσεις, θεωρητικοποιήσεις, θεματικές κ.α. Τα αποσπάσματα ή οι αποσπασματικές αυτές διατυπώσεις δίνουν το στίγμα της έρευνας σε μια  δεδομένη χρονική στιγμή, δείχνουν τάσεις προς τις οποίες μπορεί να κατευθυνθεί η έρευνα και συγχρόνως μπροστά στην ένταση της όλης αναγκαίας προσπάθειας οδηγούν στη συνειδητοποίηση της συστηματικοποίησης  και της εντατικοποίησης των ερευνών. Και μάλιστα σήμερα μπροστά στο μέγεθος της αποσύνθεσης που έχει προκαλέσει η μεταπαγκοσμιοποίηση, κοινωνική, ιδεολογική, πολιτισμική κ.τ.λ., αρχικά τουλάχιστον μια πρώτη προσπάθεια βαθύτερης κατανόησης του  σύγχρονου πολύπλοκου κοινωνικού γίγνεσθαι, μόνο αποσπασματικά μπορεί να δοθεί, με βάση και αναφορά πάντοτε την ιστορική εμπειρία του κινήματος, των κειμένων της κριτικής θεωρίας κ.τ.λ. Συγχρόνως η αρχική – αναγκαστική, αλλά ουσιαστική - αφοριστική διατύπωση ωθεί σε πάρα πέρα διερεύνηση, εμβάθυνση και κυρίως σε πράξη, κοινωνική και θεωρητική, με στόχο την καλύτερη και βαθύτερη κατανόηση των σύγχρονων άκρως φετιχιστικών καταστάσεων και διαδικασιών, και που ως τέτοιες αποκρύβουν έντεχνα το βαθύτερο αντικοινωνικό – αντιδραστικό περιεχόμενό τους.

 

Γραφή αποσπασματική, υπαινικτική (allusive) σε παράταξη. Οι υπαινικτικές αναφορές συγκροτούν ένα σύνολο υποθέσεων και θεωρητικοποιήσεων  πάντοτε αποσπασματικών, ώστε ν’αποφεύγεται το σύστημα και συγχρόνως σε παράταξη, ώστε να αποφεύγεται ο φορμαλισμός και η ορθολογικοποίηση της σκέψης. Έτσι μπορεί να δημιουργείται μια ανοιχτή διαλεκτική προβληματική, σύγχρονη και δεχόμενη αλλαγές και τροποποιήσεις συνεχώς, με βάση την εξέλιξη της συγκεκριμένης θεματικής. Πρόκειται για γραφή περισσότερο διαισθητική, και κατά τούτο ανοιχτή και δημιουργική, χωρίς να παραβλέπει την αναγκαία και επιβαλλόμενη επιστημονικότητα. Σε διαρκή θεωρητικό μετασχηματισμό, συμπλήρωση, διαδικασία ολοκλήρωσης.

Με άλλα λόγια, στην ολοκλήρωση, αυστηρά μιλώντας, δεν φθάνει ποτέ. Ούτε εξάλλου μπορεί από τη φύση της να φθάσει στην όποια ολοκλήρωση,  αλλά και αντίθετα η  νέα και σημαντική ιδιομορφία της είναι ότι δομικά είναι αδύνατο. Και ακόμη περισσότερο: Είναι πρακτικά αδύνατο να φθάσει σε μια ολική, κλειστή, οριστική ολοκλήρωση. Τότε θα έκανε κάποιο σύστημα, το οποίο από τη φύση του θα ήταν κλειστό, φορμαλιστικό, ακόμη και  ολοκληρωτικό, και σε κάθε περίπτωση πνευματικά και ιδεολογικά νεκρό, αποστεωμένο. Η διαρκής δημιουργικότητα σε επίπεδο θεωρίας, εννοιολόγησης κ.α. δημιουργεί, αντίθετα, τις προϋποθέσεις  μίας αυτόνομης, ακόμη και αυτοθεσμιζόμενης συνεχώς διαλεκτικής σκέψης και θεωρητικοποίησης, αυτοτροφοδοτούμενης  αυτοαναδυόμενης και στραμμένης πάντοτε προς την αναζήτηση του διαρκώς άλλου, αυτή που ξεφεύγει από την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση και την ορθολογικοποίηση. Οι επιστημονικές και επιστημολογικές επαναστάσεις των αρχών του ΧΧου αι., σε συνδυασμό και με τις σε μεγάλο βαθμό αλληλένδετες αισθητικές και καλλιτεχνικές,  άνοιξαν το δρόμο για τη διαρκή ανοιχτή, ακόμη και χωρίς τέλος, μοντέρνα – μοντερνιστική θεωρητική και αισθητική αναζήτηση: Το θέσιμο της αισθητικής στο επίκεντρο της νέας και μοντέρνας έκτοτε επιστημονικής και κοινωνικής πρακτικής. Νέες ανακαλύψεις συνεχώς, νέες μορφοποιήσεις σε παράταξη, φαινομενικά αποσπασματικές, ακόμη και ασύνδετες μεταξύ τους, δημιούργησαν την ιστορική και νεώτερη μοντέρνα τέχνη, πάντοτε ελεύθερη, πνευματική, απελευθερωτική. Την ίδια επανάσταση πρέπει να συνεχίσουμε, να διευρύνουμε, να ανανεώσουμε, να εμπλουτίσουμε, με βάση και αναφορά το απόσπασμα  - το πρωτοπόρο ακριβέστερα αισθητικό απόσπασμα, με στόχο την ανασυγκρότηση και επικαιροποίηση με σύγχρονους όρους του μοντέρνου σχεδίου, εννοείται με αναφορά πάντοτε τις ιστορικές και νεώτερες πρωτοπορείες και το παραδειγματικό έργο τους. Αποσπασματικά λοιπόν, κριτικά, μετακριτικά, αισθητικά, μετααισθητικά χωρίς τέλος...

Οι επιστημονικές και επιστημολογικές επαναστάσεις, σε συνδυασμό και ως ένα σημαντικό βαθμό σε αλληλόδραση με τις αισθητικές επαναστάσεις ουσιαστικά ήταν το δεύτερο κύμα που συμπλήρωσε, επανένωσε, ανασυγκρότησε, διεύρυνε και στο γενικότερο πολιτισμικό πεδίο την ιστορική επανάσταση του νεαρού Μαρξ του 1842-44.

Η θεωρία της αλλοτρίωσης του νεαρού Μαρξ ως βάση της κοινωνικής επανάστασης, με την πρωτοπόρα πρακτική των νέων επιστημονικών, φιλοσοφικών και αισθητικών ρευμάτων, όπως έδειξε η Σχολή της Φρανκφούρτης λίγα χρόνια αργότερα, αναβαθμίζεται, ανασυγκροτείται, γενικεύεται. Μέσα στις συνθήκες της ολικής τεϋλορικής-φορντικής αλλοτρίωσης του μονοπωλιακού πλέον καπιταλισμού, που δημιούργησε τις προϋποθέσεις μιας νέας εξίσου ολικής κοινωνικής και αισθητικής επανάστασης, απελευθερώθηκε περισσότερο διαισθητικά- η διαίσθηση στην προκειμένη περίπτωση θεωρημένη ως σύνθετη, προχωρημένη ψυχοπνευματική και ψυχοδιανοητική κατάσταση, ως απόρροια της νέας και χωρίς όριο δημιουργικότητας που έφεραν οι επιστημονικές, επιστημολογικές, θεωρητικές, αισθητικές επαναστάσεις  - η σκέψη και η πράξη αυτοαμύνθηκαν, χειραφετήθηκαν δημιουργικά και το μόνο που τις απασχόλησε ήταν η απελευθέρωση από κάθε μηχανιστική, κλειστή, τυπική, φορμαλιστική, παραδοσιακή κ.α. αντίληψη, σκέψη, θεώρηση, αισθητική. Η απελευθερωμένη δημιουργικότητα, κοινωνική και αισθητική, χωρίς πολύ αυστηρές συνδέσεις, μεταξύ αυτών των δύο, εκτός ίσως από την περίπτωση της επαναστατικής Ρωσίας, ανέδειξε τη δυνατότητα αποδέσμευσης από το σύστημα, μέσω της σύλληψης και δημιουργίας διαρκώς αποσπασμάτων, αποσπασματικών έργων τέχνης, πολύ συχνά με συνθέσεις μορφικών-αισθητικών αποσπασμάτων σε παράταξη. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τη μεγάλη μοντέρνα αισθητική επανάσταση, με επίκεντρο τα αποσπάσματα, τα οποία πολλές φορές λειτουργούσαν αυτοτελώς, ακόμη και προσλαμβάνοντας μορφές ολότητας.

Μοντέρνα λοιπόν επανάσταση για την απελευθερωμένη από κάθε συνθήκη αποσπάσματος, η οποία δημιουργεί μια νέα θεωρητική – ιστορική ολότητα, με αναφορές την επαναστατική σύλληψη της συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας του Μαρξ του 1844, ως άρνηση της ολικής αλλοτρίωσης, και την επαναστατική πρωτοπορία των αρχών του 20ου αι., την επαναστατική σύλληψη της μοντέρνας δημιουργικότητας ως προϋπόθεση ξεπεράσματος της νέας αλλοτρίωσης που έφερε ο μονοπωλιακός καπιταλισμός. Αποσπάσματα επαναστατικής σκέψης  του Μαρξ, του 1844³, που ίσως και ο ίδιος δεν είχε καταλάβει την ιστορική αξία τους, και για αυτό άφησε ευτυχώς το corpus του σε μορφή Σημειώσεων, διότι, αν υπό την επήρεια του Χεγκελιανού συστημισμού  προσπαθούσε να τις συγκροτήσει σε πλήρες κείμενο, ίσως να κατέστρεψε το επαναστατικό και ριζοσπαστικό καινοτόμο πνεύμα τους. Αποσπάσματα σκέψης και πρωτοπόρας τέχνης από την Πρωτοπορία των αρχών του ΧΧου αι., που παρά τα ρεύματα που δημιουργούσε αδιάκοπα, συνεχώς, λόγω των συνεχών κοινωνικών, ιδεολογικών και άλλων αλλαγών, δεν δημιούργησε σύστημα. Και μάλιστα εξετάζοντας τα ρεύματα αυτά της πρωτοπορίας εκ των υστέρων κριτικά, φαίνεται εύκολη η βαθειά αντισυστημική σύλληψή τους, καθόσον η επαναστατική δημιουργικότητα ωθούσε την πρωτοπορία διαρκώς σε νέες – και πάντοτε – αποσπασματικές πραγματοποιήσεις.

Αποσπασματική μοντέρνα τέχνη, λοιπόν, αποσπασματική κριτική – επαναστατική θεωρία, με βάση την ιστορική πείρα και τη γνώση των κατακτήσεων των πρωτοποριών από το 1844 και εδώ.

Ο κόσμος συνεχώς αλλάζει. Κανένα σύστημα δεν θα μπορέσει να δημιουργηθεί πλέον. Μόνο το απελευθερωτικό απόσπασμα θα δώσει διεξόδους για την επαναστατική πράξη με σύγχρονους και ακηδεμόνευτους όρους.

 

ΙΙ

-             Κριτική και αποδέσμευση από κάθε γραμμική – οπτιμιστική αντίληψη της ιστορίας.

-             Κριτική της προόδου, της τρέχουσας ιδέας της προόδου και της ανάπτυξης.

-             Μόνιμη κριτική θεώρηση και στάση απέναντι σε κάθε κατεστημένη αντίληψη, κατάσταση, θεσμό, βεβαιότητα κ.α.

Σε κάθε παραδοσιακή αντίληψη.

-             Διαλεκτική της ιδιαιτερότητας⁴  (particularité)

-             Μόνο η διαλεκτική μπορεί να σώσει τη σκέψη και την πράξη απέναντι στην κυρίαρχη καταπιεστική καθολικότητα (universalité) και τη σύμφυτη ορθολογικότητα, που στην ουσία έχει γίνει ψευτοορθολογικότητα. Ή στην καλύτερη περίπτωση την τυπική (formelle) καθολικότητα και ορθολογικότητα, κενές από κάθε ουσιαστικό περιεχόμενο, από κάθε κοινωνικό λόγο ύπαρξης. Από την άλλη, ο σύγχρονος ποζιτιβισμός και μεταμοντερνισμός αντιβαίνουν σε κάθε ιδέα καθολικότητας (universalité), στην Αναγεννησιακή καθολικότητα ειδικότερα και σε κάθε έννοια Λόγου, και ειδικότερα του ιστορικού ορθού Λόγου. Οπότε απέναντι σε αυτή την άκρως καταπιεστική, φετιχιστική και αλλοτριωτική κατάσταση η κριτική θεωρία αντιτείνει την κριτική, την αυτονομία, την αντίσταση, ακόμη και την άρνηση των ατόμων, αλλά κυρίως των συνειδητοποιημένων νέων συλλογικοτήτων, καθόσον ο καπιταλισμός της οργάνωσης (νεοκαπιταλισμός) έχει ενσωματώσει το προλεταριάτο.

Προς την ανάδειξη και συγκρότηση νέων υποκειμένων, νέων συλλογικοτήτων, νέων κινημάτων.

 

ΙΙΙ

Η ιδέα, η έννοια, η μορφή ως ένωση των άκρων αντιθέσεων.

- Ξεπεσμένος κόσμος, μοντέρνα τέχνη.

- Ξεπεσμένος κόσμος – επαναστατικό προλεταριάτο.

- Ξεπεσμένος αστικός κόσμος – μονοπωλιακός καπιταλισμός και η υποκειμενικότητα σε διαδικασία αυτοπροσδιορισμού, χειραφέτησης και αυτονόμησης στον κοινωνικό αλλά και στο πολιτισμικό επίπεδο.

 

IV

Κριτική θεωρία: Προς μια νέα σύνθετη διαλεκτική ατόμου – κοινωνίας, του συνειδητοποιημένου ατόμου της γενικευμένης καταστροφής, που επέφερε ο μονοπωλιακός και στη συνέχεια ο ύστερος καπιταλισμός. Και εννοείται της ακόμη μεγαλύτερης, της ολικής ίσως καταστροφής που επέφερε ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός με τις δομικές πλέον κρίσεις του. Η αναγκαία και επιβαλλόμενη συνειδητοποίηση των ατόμων μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτερες κοινωνικές συνειδητοποιήσεις, οι οποίες διαφορετικά, συμφωνα πάντοτε με την κριτική θεωρία, είναι αδύνατες. Απέναντι στον άνθρωπο-μάζα του αναπτυγμένου καπιταλισμού και τον άνθρωπο – τίποτα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η κριτική θεωρία αντιπαραβάλλει το συνειδητοποιημένο άτομο, τον άνθρωπο πλέον μέσα από την καλλιέργειά του, την επαφή του με την κοινωνική και καλλιτεχνική πρωτοπορεία, τη συστηματική εργασία της αυτοσυνειδητοποίησής του. Χωρίς συνείδηση δεν υπάρχει άνθρωπος. Και συνείδηση αποκτάται μόνο μέσα από την κοινωνική πράξη, με την έννοια του Λεφέβρ. Τη συνειδητή θα προσθέσουμε εμείς πράξη, με προεξάρχουσα τη διάσταση της ιδεολογικής κριτικής, που συγχρόνως είναι και η ελάχιστη προϋπόθεση για την ιστορικά επιβαλλόμενη αυτή συνειδητοποίηση. Την ανάγκη συνειδητοποίησης με σύγχρονους όρους του νεο-ανθρωπιστικού-σοσιαλιστικού προτάγματος. Της ιδέας της καθολικής απελευθέρωσης.

Προς τούτο γενικευμένη επιβάλλεται η γενικευμένη Μεγάλη άρνηση, σύγχρονη, κριτική, ανατρεπτική, ατομική και συλλογική.

 

V

Κριτική θεωρία^2*: Από την αδύνατη κοινωνική διαλεκτική στη γενικευμένη αφύπνιση της ατομικότητας-υποκειμενικότητας. Στην καθολική στράτευση του υποκειμένου υπό την οπτική πάντοτε της αναγκαίας και επιβαλλόμενης Απελευθέρωσης.

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός μοιάζει, είναι δε ακόμη και προέκταση του τεϋλορικού-φορντικού εργοστασίου, στο οποίο ο κάθε ένας έχει μόνο συγκεκριμένους εκτελεστικούς ρόλους και καθήκοντα, επαναληπτικής, αγχωτικής, ανιαρής και απόλυτα μη δημιουργικής εργασίας. Ο άνθρωπος  έχει αποξενωθεί πλήρως από το προϊόν της εργασίας του, από την παραγωγική εργασία, η οποία είναι όλο και περισσότερο καταναγκαστική. Το μοντέλο αυτό της ατομικής, συλλογικής και γενικότερα κοινωνικής κυριάρχησης είναι το ίδιο και στην εκπαίδευση, την οικογένεια, την κουλτούρα, τη διασκέδαση, η οποία απλά υποβοηθά την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Παντού τεϋλορικο-φορντικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο επαναπροσδιορισμός του ατόμου με όρους χειραφέτησης – αυτονόμησης αναγκαστικά θα οδηγηθεί και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης ολικής ανασυγκρότησης της όλης παραγωγικής διαδικασίας με όρους ανθρωπισμού και κοινωνικού ελέγχου.

Έτσι θα μπορέσει να ανασυγκροτηθεί.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*.  Για το κρίσιμης σημασίας αυτό θέμα, βλ. το κείμενό μας, «Αντι-ιδεολογικές διαμεσολαβήσεις» στο Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι., στο οποίο δείξαμε μετά από μια επισταμένη, συστηματική, εντατική έρευνα για τα θέματα της ιδεολογίας και της ιδεολογικής κριτικής ότι υπάρχει μια άλλη διέξοδος, μια άλλη κατεύθυνση ώστε ν’απελευθερωθεί η κριτική και η αντι-αλλοτριωτική εξ ορισμού σκέψη από το σύστημα, τον διάχυτο ποζιτιβισμό και εμπειρικό, από μηχανικιστικές και απλουστευτικές αντιλήψεις. Στη συνέχεια η  έρευνά μας, με βάση και αναφορά αυτό το κείμενο, μας οδήγησε  στη θεωρητικοποίηση της μετακριτικής, της μεταφιλοσοφίας και της μετα-αισθητικής, ως η νέα ολική θεωρητικοποίηση στην εποχή της σύνθετης – και συγχρόνως – βαθύτατα αντινομικής, αλλά όχι λιγότερο συστημίζουσας αν όχι συστημικής, παγκοσμιοποίησης. Η νεώτερη κρίση και οι επιπτώσεις της σε όλα τα επίπεδα, που είναι δομική κρίση και της παγκοσμιοποίησης, του παγκοσμιοποιημένου δηλαδή καπιταλισμού, με τις ασύλληπτες κοινωνικές, ιδεολογικές, πνευματικές, πολιτισμικές και άλλες επιπτώσεις της, επιβεβαιώνει την όλη σύλληψή μας προς την κατεύθυνση πάντοτε της γενίκευσης της καθορισμένης άρνησης σε όλα τα επίπεδα, καθορισμένη άρνηση που σήμερα δεν μπορεί παρά να είναι δομικά αντι-αλλοτριωτική και συνάμα  αντι-ιδεολογική, αν θέλει να εισφέρει θετικά στην κοινωνία, μέσα από τη σύλληψη και πραγματοποίηση της αντίστοιχης απελευθερωτικής πράξης, η οποία δεν μπορεί παρά να θέσει ένα οριστικό τέλος σε κάθε κυρίαρχη ιδεολογία, ιδεολογικό μηχανισμό, ιδεολογική αυταπάτη και φενακισμό. Η πράξη έτσι ή θα είναι δομικά  αντι-αλλοτριωτική και αντι-ιδεολογική ή δεν θα είναι απελευθερωτική. Βλ. και τα βιβλία μας, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη), Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός) και αυτόθι. Το ζητούμενο, υπ’αυτή την οπτική, είναι και παραμένει η ύπαρξη και η διατήρηση σε μακροπρόθεσμη βάση, και ακόμη καλύτερα μόνιμα της διαδικασίας στοχασμού και αναστοχασμού με αντι-αλλοτριωτική, αντι-ιδεολογική (ή τουλάχιστον ιδεολογική κριτική) διάσταση, ως μια δομικά δημιουργική με στόχο την έκφραση της εμμενούς δυναμικής ξεπεράσματος της υπάρχουσας ολοκληρωτικής κοινωνίας.

 

2*. Μερικές μεγάλες έρευνες της Σχολής της Φρανκφούρτης

- Αυταρχική οικογένεια

- Βιομηχανία της κουλτούρας

- Αυταρχική προσωπικότητα

- Διαλεκτική του Λόγου

- Γερμανική πολεμική

- Κοινωνιολογία της τέχνης

- Κοινωνιολογία

 κ.α.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.                           Βλ. H. Marcuse, Culture et société, Minuit,  κεφ. «Le caractere “affirmatif”  de la culture», Minuit, σσ. 103-148 και «Remarques á propos d’une rédéfinition de la culture», ib. 311-333.

2.                           Εκδ. La Difference.

3.                           Βλ. Κ. Μαρξ, Χειρόγραφα, Δ. Βιβλιοθήκη.

4.                           Βλ. P. Zima, L’école de Francfort, éd. Universitaires.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΡΝΟ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ  

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΡΝΟ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

 

 Ι. Δύο βασικές έννοιες-καταστάσεις-υποστάσεις σύμφωνα με την ορολογία του Πλωτίνου, χαρακτηρίζουν τη νεωτερική, για την εποχή του, φιλοσοφική θεώρηση-σύλληψή του, στην εμμενή πορεία της φιλοσοφίας προς την πιο προχωρημένη στον αρχαίο κόσμο εκδοχή της πνευματικότητας, στοχαστικότητας. Το εν και η ενόραση. Με βάση και με επίκεντρο αυτές η φιλοσοφία και γενικότερα η σκέψη, παίρνοντας αισθητή απόσταση από το τότε πραγματικό, αλλά και γενικότερα, τον κόσμο, κάνει μια ιστορική καμπή προς την αυτονόμηση ως τέτοια, δηλαδή ως φιλοσοφία, και επικεντρώνει πλέον το ενδιαφέρον της στην στοχαζόμενη ακόμη και αυτοστοχαζόμενη νέα αυτή κατάσταση.

O πυρήνας της πλωτινικής φιλοσοφίας, είναι το απόλυτα υπερβατικό Εν-Αγαθό, αιτία προέλευσης, απαρχή και σκοπός όλων των υπόλοιπων υποστάσεων και όντων που μετέχουν σε αυτές. Η σύλληψη αυτή του Πλωτίνου, αποτέλεσμα-απόσταγμα του διαλόγου του  με πολλούς φιλόσοφους και διανοούμενους της αρχαιότητας, σύγχρονους και προθύστερούς του, με τις μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του, αλλά και της αρχαιότητας γενικότερα χωρίς ν’ακολουθεί την ιστορική σειρά της εμφάνισής τους, κ.α. κατορθώνει κυρίως μια σύνθεση μεταξύ πλατωνισμού και αριστοτελισμού, δίνοντας βέβαια μια μεγαλύτερη σημασία στον Πλάτωνα-πλατωνισμό, σύνθεση βέβαια αρκετά αυτονομημένη, και κατά πολλούς ειδικούς εντελώς αυτόνομη από όλη την προηγούμενη φιλοσοφία.

Η πλωτινική ψυχή είναι μια διαρκώς μεταβαλλόμενη συγκροτησιακή - διαμορφωτική δύναμη, ποιητική αιτία του αισθητικού κόσμου που κοσμεί και διοικεί όλο το Σύμπαν, σύμφωνα με το αιώνιο νοητικό πρότυπο του Νου.

Η προβληματική του Πλωτίνου ξεκινά από τον Πλάτωνα, και με βάση αυτόν και τον Αριστοτέλη σχετικά με τη φύση της σκέψης, της διάνοιας, αλλά και σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί πέραν από τη διάνοια (το νου), δηλαδή το Ένα (Εν), πηγαίνει πολύ πέραν από αυτούς.

Ο άνθρωπος ξεκινώντας από τον αισθητό κόσμο, πρέπει μέσω της ενδοσκόπησης να ανέλθει στην Ψυχή, στη σκέψη, και από τη σκέψη-διάνοια στο ένα και έτσι να εκπληρώσει εξ ορισμού μια μυστική ένωση με τον θεό, σύμφωνα με το δάνειο-επίδραση του Πλωτίνου από τα μυστικιστικά ρεύματα που είχαν διαδοθεί κυρίως μετά τον Αριστοτέλη, και ίσως ως αντίδραση στον ορθολογισμό του. Αλλά ο θεός αυτός στον Πλωτίνο  είναι πολύ διαφορετικός από τους θεούς των θεολόγων και των θεολογούντων. Είναι μια μυστηριακή ενωποιητική-ρυθμιστική, υπερβατική υπόσταση που κατά κάποιο τρόπο καλύπτει τα κενά της φιλοσοφίας και δίνει λύσεις στις αδυναμίες τότε ξεπεράσματος των αντινομιών της (ή και των αδυναμιών της), ιστορικού πάντοτε χαρακτήρα. Έτσι ο Πλωτίνος εισάγει την  υποστασιοποίηση του Ενός και συγχρόνως αναδεικνύει σε κεντρική την Αισθητική: Ωραίο, ωραιότητα (συμμετρία, πυθαγορισμός κ.α.).

Άλλα βασικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Πλωτίνου:

- Η κίνηση είναι το απόλυτο ως ενότητα των δύο αντιθέτων, του χρόνου και του χώρου.

- Η μόνη αληθινή αφήγηση είναι η κίνηση του πνεύματος, τίποτε άλλο.

- Το απόλυτο είναι η άρνηση της άρνησης.

Η λύση που υπάρχει είναι μόνον από τη σκοπιά, την οπτική του επαναστατικού ανθρωπισμού. Επιβάλλεται  δηλαδή με κάθε τρόπο, παρά τις δυσχερείς κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησε ο ύστερος καπιταλισμός, η αναζήτηση με κάθε τρόπο ενός νέου Aufhebung^1*, ξεπεράσματος δια της κατάργησης του συστήματος.

ΙΙ.   Από την κυριάρχηση στην απελευθέρωση

Η απόλυτη ανάγκη ξεπεράσματος, διάλυσης της κυριάρχησης σε όλες τις μορφές της. Η ανάγκη κατάργησης της αρχής της κυριάρχησης¹ (principe de la domination) και αντικατάστασή της από την αρχή της αυτονομίας και του αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου.

ΙΙΙ.  Το θέμα της μορφής, των μορφών, της διαδοχής των μορφών. Ιστορικότητα και προτεραιότητα των μορφών. Το περιεχόμενο αλήθειας των μορφών. Άρα ο διάλογος θα γίνεται δια μέσω των μορφών, για τη σύλληψη (εμμενή) κατανόηση των μορφών, της ερμηνείας τους κ.τ.λ., αλλά και της βαθειάς ουσιαστικής επικοινωνίας με αυτές. Τα γενικότερα θέματα της αρνητικής αισθητικής του μοντερνισμού (ή της μοντέρνας τέχνης). Επιτακτική ανάγκη για συστηματική προσέγγιση, αλλά κυρίως για αντισυστημική θεωρητικοποίηση, ως πράξη συνειδητής άρνησης, αντίστασης, αλλά κυρίως ως  συνειδητή πράξη αναζήτησης του ξεπεράσματος του ολικά αλλοτριωμένου και αλλοτριωτικού συστήματος. Αισθητοκαλλιτεχνική, πολιτική, ιδεολογική και κοινωνική πρωτοπορία.

Οι θετικές επιπτώσεις σε επίπεδο σκέψης, θεωρίας, θεώρησης του κόσμου από την πρωτοπόρα καλλιτεχνική πράξη, από τη μοντέρνα-μοντερνιστική γενικευμένη, συστηματική πρακτική των πρωτοποριών: Η ριζική αλλαγή των  όρων της προβληματικής, η εισαγωγή άμεσα ή έμμεσα δυναμικών και ανοιχτών μοντέλων, η ανάδειξη της ανάγκης για αυτόνομο και αυτοθεσμιζόμενο αυτοπροσδιορισμό.

Από την άποψη αυτή έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη νεώτερη κριτική θεωρία:

- Η ιστορική εισφορά του Μαρξ στην κριτική προσέγγιση της αλλοτρίωσης και της ιδεολογίας (ιδεολογική αναστροφή ή αντιστροφή), ως βάση της μοντέρνας αισθητικής.

- Η ιστορική τομή από τον Λωτρεαμόν (αναστροφή).

- Η ιστορική τομή από τους Μάλεβιτς και Μαγιακόφσκι.

- Η (μετα)κριτική θεωρητικοποίηση της αλλοτρίωσης μεσα από τις μορφές της μοντέρνας τέχνης από τον Αντόρνο, στη συνέχεια του νεαρού Λούκατς.

- Η εισφορά της μοντέρνας τέχνης στη νεώτερη σύλληψη του ανθρώπινου και κοινωνικού γίγνεσθαι, στη βαθύτερη συνειδητοποίηση του ανθρώπου, στη σύλληψη και διαμόρφωση του νεοανθρωπιστικού προτάγματος με όρους Φρόμ και Μαρκούζε.

- Το μέγα θέμα της ιδεολογικής αναστροφής ή αντιστροφής και η εισφορά, η αντίδραση, η πρακτική της μοντέρνας τέχνης (Γκ. Ντεμπόρ – Ρ. Βανεγκέμ).

- Μορφή: γνώση, ιδεολογία, επικοινωνία, συνειδητοποίηση.

- Η νεοανθρωπιστική προβληματική μέσω της μοντέρνας τέχνης.

 - Το νέο επαναστατικό ανθρωπιστικό πρόταγμα.

IV.   Το γενικότερο πνεύμα αμφισβήτησης, άρνησης, κριτικής των καλλιτεχνικών πρωτοποριών. Παρά         τη δομική απαισιοδοξία τους, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις μιας ενιαίας, λίγο-πολύ, θετικής-αισιόδοξης προοπτικής.

Ενός κλίματος (δεκαετία 1960-20), που η δυνατότητα ριζικής αλλαγής είχε γίνει ευρύτερη συνείδηση, πιστευτή, ορατή (crédible και  visible).

- Προς τη μετα-αισθητική της μοντέρνας τέχνης στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης.

- Μορφολογική-μορφική ανάλυση. Προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης και της μοντέρνας γλυπτικής, ειδικότερα.

- Ο μοντερνισμός στη γλυπτική.

- Το πρόβλημα του υλικού, matériau γενικά στη μοντέρνα τέχνη, στη μοντέρνα γλυπτική ειδικότερα.

V. Η μορφική ανάλυση είναι και αισθητική. Ο κεντρικός πλέον χαρακτήρας που έχει από τον ύστερο Αντόρνο και εντεύθεν το μικροδομικό μοντέλο² για τη σύλληψη, προσέγγιση και θεωρητικοποίηση με ένα συνθετικό – κριτικό –  πάντοτε τρόπο των εμμενών τάσεων του συστήματος αλλά και της μοντέρνας τέχνης προς την πλήρη αποσπασματικότητα. Προς μια γενικευμένη κομματιαστική – αποσυνθετική (éclatée) κατάσταση, η οποία είναι αναγκαίο να ανασυγκροτηθεί, ν’αναδομηθεί συνθετικά – κριτικά, υπό την οπτική πάντοτε του αναγκαίου και επιβαλλόμενου ξεπεράσματος: της απελευθέρωσης.

Εσωτερική και εξωτερική προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης, της γέννεσης, της εξέλιξής της κ.τ.λ., με βάση το εν και την πλωτινική ή την πλωτινικής έμπνευσης  στοχαστικότητα. Με βάση τον αριστερό χεγκελομαρξισμό που συνειδητοποιεί την ιστορική σημασία της ενιαίας σύλληψης της κίνησης της κοινωνίας, με βάση πάντοτε την ιδέα του ενός, δηλαδή την ενιαία σύλληψη –θεώρηση των πάντων από τον Πλωτίνο στην κίνησή τους, στη συνέχεια του Ηράκλειτου, προέχει πλέον εφεξής η ενιαία δυναμική σύλληψη της  τέχνης με την κοινωνία στο γίγνεσθαί της και στις διαλεκτικές-ιστορικές αλληλοεπιδράσεις τους, όσο και αν το σύστημα παράγει εμμενώς και επιβάλλει συνεχώς την αποσπασματικότητα, σε τέτοιο βαθμό που  μια  μη συνειδητή θεώρηση να μην μπορεί να συλλάβει τη βαθύτερη ενότητα του σύγχρονου είναι και γίγνεσθαι προς την ανατροπή. Το ελάχιστο είναι το όλον λέει ο Αντόρνο. Δεν χάνεται η ολότητα ποτέ, που τόσο είχε συλληφθεί η αξία της από το νεαρό Λούκατς, σε τέτοιο βαθμό που να την θεωρεί ως συνθήκη sine que non κάθε συνειδητής απελευθερωτικής στάσης. Η εμφαίνουσα αποσπασματικότητα, για να  χρησιμοποιήσουμε ένα ιδεολογισμό, κρύβει τη βαθύτερη ενότητα του είναι-γίγνεσθαι.

Συγχρόνως δεν θα πρέπει η σκέψη να χάσει από τον ορίζοντα της τη δυνατότητα που κρύβει η εμμενής διαδικασία - πολύ συχνά μάλιστα άγρια – για αποσπασματοποίηση, αν συνειδητοποιηθεί από την πρωτοπορία για το ξεπέρασμα αυτής της ολικά αλλοτριωτικής κατάστασης. Ένα λοιπόν, πλωτινικής έμπνευσης, δυναμικό και υπερβαίνων την αλλοτρίωση δια της πράξης, της ιστορικοκοινωνικής και αισθητικής πράξης.

Το ζητούμενο είναι πως την εκτεταμένη, τη συστηματική μορφική-μορφολογική προσέγγισή μας της μοντέρνας τέχνης θα τη μετατρέψουμε, θα την αναβαθμίσουμε σε αισθητική. Η προσέγγιση μας αυτή είναι συγχρόνως και προϋπόθεση της αισθητικής ανάλυσης. Η μορφική – μορφολογική ανάλυση δεν είναι και αισθητική, ούτε είναι αρκετή για να φθάσουμε σε αυτήν. Μόνο στον ύστερο Αντόρνο (Berg³) υπάρχει αυτή η θέση, χωρίς να επαναλαμβάνεται στην Αισθητική θεωρία⁴.

O εσωτερικός- εσωτερικευμένος διάλογος με τους καλλιτέχνες και το έργο τους.

Η ειδική σημασία, η εισφορά της ριζοσπαστικής μοντέρνας τέχνης.

Ο κεντρικός χαρακτήρας της μπενζαμιν-αντορνικής θεωρητικοποίησης περί Μοντερνισμού - Μοντέρνας τέχνης. Το μοντέρνο σχέδιο κατά τον Χάμπερμας, η μοντερνιστική τέχνη κατά τον Greenberg. Adorno  και Greenberg.

Η θεωρητικοποίηση περί μοντερνιτέ του Η. Lefebvre.

Ο τραγικός μοντερνισμός κατά τους Γκολντμάν - Λεφέβρ, στη συνέχεια του νεαρού Λούκατς.

VΙ.   Το νέο μοντέρνο σχέδιο στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης.

Λεπτομερής και συστηματική μορφική-μορφολογική ανάλυση της μοντέρνας τέχνης, λεπτολόγα (fine⁵).  Ακόμη λείπει ένας σημαντικός αριθμός προκαταρκτικών ερευνών και κειμένων. Παρόλα αυτά σήμερα για εμάς, με βάση και τη μακρόχρονη διδακτική εμπειρία μας, ο στόχος αυτός είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί. Δεν θα πρόκειται για μια αισθητική γενικά, αλλά της μοντέρνας τέχνης: Ζωγραφικής, γλυπτικής κ.α.

Ο μετασχηματισμός του μορφικού - μορφολογικού - σε αισθητικό (κοινωνικό-ιστορικό) με ενιαίο τρόπο δεν είναι ούτε εύκολος, ούτε προφανής ως διαδικασία, ενώ πάντοτε συνυπάρχουν. Είναι όμως απόλυτα αναγκαίος, για να μπορέσουμε να πούμε ότι έχουμε αισθητική θεωρία. Γενικότερα δε ισχύει η θέση ότι η μορφολογική ανάλυση ως τέτοια ελάχιστη σημασία έχει για την αισθητική, αν και απόλυτα αναγκαία, η πρώτη βαθμίδα.

Η "μετάφραση" αυτή του μορφικού σε αισθητική (με βάση πάντοτε την κριτική θεωρία της αλλοτρίωσης) ως μια εξ ορισμού αντιαλλοτριωτική οντότητα-υπόσταση, είναι η προϋπόθεση sine qua non για την αισθητική. Το μορφικό έτσι χάνεται, διαχέεται, αποκωδικοποιείται μέσα στο αισθητικό. Ισχύει όμως, κατά τον Αντόρνο του Berg⁵ και το αντίστροφο. Μόνο στο βαθμό που το αισθητικό διαλύεται μέσα στο μορφικό έχει νόημα η όποια αισθητική. Η διαλεκτική εσωτερικής-εξωτερικής ανάλυσης της μοντέρνας τέχνης πρέπει να υπάρχει και να εκδηλώνεται σε όλες τις στιγμές, όπως υπάρχει στην ίδια τη μοντέρνα τέχνη.

Από την άλλη όλες οι μεγάλες αισθητικές επαναστάσεις, εκδηλώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν σε επίπεδο μορφών και δια των μορφών. Οι αντινομίες του συστήματος, η κρίση και η κυριάρχηση του Λόγου υπάρχουν δια των μορφών και σε επίπεδο μορφών. Η εμμενής ανάλυση - προσέγγιση της ιστορικής εξέλιξης των μορφών, από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, δείχνει μέσα από την περιπέτεια της, την περιπέτεια του ανθρώπου, τη συνεχή διαδικασία υποδούλωσης, υποταγής του την κυριάρχηση (domination). Είναι τραγικό, αλλά οι διάφορες εκλάμψεις της τέχνης και της σκέψης, μερικά διαφωτιστικά διαλύματα της ανθρωπότητας και του Λόγου δεν απέτρεψαν την ολική καταστροφή, την πλήρη απώλεια της αυτονομίας του υποκειμένου, την πλήρη παράδοση-υποταγή του ανθρώπου στην κυριάρχηση.

VΙΙ.  Τα κείμενά μας αισθητικής έχουν πάντοτε αναφορές στους (μεγάλους) πρωτοπόρους καλλιτέχνες, και επιδιώκουν συστηματικά τον διάλογο, ο οποίος γίνεται κατά κανόνα ένας  εσωτερικευμένος διάλογος με τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας και το έργο τους, όπως και με τους φιλόσοφους και τους κριτικούς θεωρητικούς της τέχνης και της κοινωνίας.

Συνεχής θεωρητικοποίηση της διαλεκτικής του ξεπεράσματος, της εμμενούς τάσης της πρωτοπόρας πάντοτε τέχνης και σκέψης προς τον αυτοπροσδιορισμό, την αυτονόμηση, το ξεπέρασμα, ως πραγματοποίηση – συγκεκριμενοποίηση – υποστασιοποίηση του ανατρεπτικού-υπερβατικού – πνευματικού ενός.

 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*. Α. Βασικός εισηγητής στη νεώτερη φιλοσοφία, στη συνέχεια του Πλωτίνου, του  Aufheburg ήταν ο Χέγκελ, τον οποίο ξανανακάλυψε η Σχολή της Φρανκφούρτης και ο νεώτερος γενικότερα ουμανισιτκός μαρξισμός. Όμως υπάρχει και η επίσης νεώτερη ιταλική αντίδραση  ενάντια στον Χέγκελ και τη διαλεκτική του Aufhebung από τον Ντε λα Βόλπε, τον Νέγρι, τον Τρόντι, κ. α. στις δεκαετίες του 1960 και 70, παρά τον επαναστατικό βερμπαλισμό της, οδηγούσε σε μια αντιδιαλεκτική, αντικειμενιστική φιλοσοφία, αντιανθρωπιστική, νεοσυντηρητική και μάλιστα σε μια από τις πιο σκληρές εκδοχές.

Β. Aufhebung: Κατά τον Ζ. Ιππολίτ (J. Hippolyte, γάλλο νεο-ανθρωπιστή μεταπολεμικό φιλόσοφο, μεταφραστή της Φαινομενολογίας του πνεύματος του Χέγκελ στα γαλλικά, μια ιστορική μετάφραση-αναφορά παγκόσμια, ο όρος αυτός μεταφράζεται δύσκολα μονολεκτικά στα γαλλικά. Για αυτό πρότεινε ως μετάφραση το dépassement ή τη  suppression, ή το  dépassement και τη suppression  συγχρόνως. Το ξεπέρασμα ή την κατάργηση (εννοείται της φιλοσοφίας) ή το ξεπέρασμα και την κατάργηση (της φιλοσοφίας) συγχρόνως.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Από την διαλεκτική του Λόγου στην κυριάρχηση. Από την κυριάρχηση στην απελευθέρωση;», σσ. 481-527.

2.        Βλ. Τh. Adorno, Berg, Gallimard και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ.

3.        Βλ. Ιb.

4.        Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck.

5.        Βλ. τις σημειώσεις από τα μαθήματα. Το πρόβλημα είναι πώς θα αναβαθμιστεί αυτή η ανάλυση σε αισθητική. Βλ. ακόμη τις σημειώσεις από το Σεμινάριο Αισθητικής, δεδομένου ότι δυσκολεύονται πάρα πολύ οι φοιτητές.

6.        Βλ. Ιb. σημ. 2.