Μ. ΚΟΝΤΟΣ: ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ*

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Μ. ΚΟΝΤΟΣ: ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ*

Ο M. Κοντός, ο μεγάλος Έλληνας ζωγράφος της πρωτοπορίας των δεκαετιών 1960-70-80 ερχόνταν από μακριά. Σαν άλλος Προμηθέας έφερε το μύθο του, τον οποίο προσπαθούσε να προσαρμόσει στα σύγχρονα αλλοτριωτικά δεδομένα των κοινωνιών του ύστερου καπιταλισμού σε παγκοσμιοποιητική μετεξέλιξη, αλλά αδυνατούσε. Στην περίοδο της  μεταπολεμικής τεχνητής (νεοκενσιανής) ευημερίας, η κοινωνία αποκοβόταν προοδευτικά από τις προηγούμενες αγροτο-βιομηχανικές δομές της και μετατρεπόταν στην κοινωνία των λεγόμενων υπηρεσιών. Ο νεοκενσιανισμός, με το κράτος «πρόνοια» που δημιούργησε, ενσωμάτωσε τον άνθρωπο ή τον αποχαύνωσε ευημεριστικά.

Ο Μύθος, το Τραγικό, ο Λόγος παρέμειναν ενασχολήσεις μόνο για την ανυπότακτη διεθνή πρωτοπορία, η οποία μέσα από τις μορφικές επεξεργασίες του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού της Ανήμορφης τέχνης (Αrt informel), της Cobra και λίγο αργότερα της Μίνιμαλ αρ, της Άρτε Πόβερα και της Κονσέπτουαλ αρ, προσπάθησε να διερευνήσει το ανθρώπινο είναι υπό συνεχείς όλο και πιο αλλοτριωτικές συνθήκες.

Η μεταπολεμική επίπλαστη ευημερία οδήγησε στην ενσωμάτωση του υποκειμένου, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια στην ύπαρξη, την τέχνη, την κουλτούρα. Ο νεοφιλελευθερισμός που διαδέχθηκε αυτή την εν πολλοίς κοινωνικά ερμαφρόδιτη (και κυρίως την αρχόμενη από τότε — δεκαετίες 1950-60 — ολική κοινωνική ερημοποίηση) από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 οδήγησε σε μετωπικό πόλεμο με την κοινωνία. Και αυτή βέβαια με την πρόσφατη κρίση εξωθείται σε οριακές καταστάσεις, οπότε αναπόφευκτα θα υποχρεωθεί σε ριζικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα.

Ο Μίμης Κοντός, ανήσυχος άνθρωπος και καλλιτέχνης, με βαθειά ευαισθησία και πίστη στον άνθρωπο, άρχισε την καλλιτεχνική περιπέτειά του από τα φοιτητικά του ήδη χρόνια στην ΑΣΚΤ,  περιπέτεια που θα τον οδηγήσει στη συνέχιση της έρευνάς του πρώτα στην Ιταλία και μετά στη Γαλλία. Έτσι απέκτησε άμεση επαφή με τις αισθητικές κατακτήσεις της τότε πρωτοπορίας, κυρίως του Αφηρημένου εξπρεσιονισμού και της Ανήμορφης τέχνης, προσπαθώντας μέσα από την περιπέτειά του αυτή να ανακαλύψει τα ενδότερα του είναι, την ανθρώπινη ύπαρξη, να δημιουργήσει μια νέα και ποιοτική, βασιζόμενη δηλαδή σε αισθητικούς – πολιτισμικούς όρους – επικοινωνία.

Το έργο του ξεχωριστό, ποιοτικό, πολύμορφο. Ο μύθος του έχει αρχαίες αναφορές και προσπαθεί να μετατραπεί σε Λόγο. Πάντοτε όμως η αλλοτριωτική και αλλοτριωμένη πραγματικότητα του ξεφεύγει, αλλά το έργο του παραμένει αυτόνομη οντότητα. Η υπαρξιακή αναζήτησή του, με πολλές ομοιότητες και προσιδιάσεις με αυτή του Τζιακομέττι και του Σκλάβου, αναδεικνύει τη διάσταση της πραγματικότητας του τραγικού  πλέον είναι μέσα στο σύγχρονό του ήδη τάχιστα υλιστικοποιημένο κόσμο. Ο μύθος του δεν μπορεί να χωρέσει την πραγματικότητα της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης και του ορθολογισμού του νεοκαπιταλισμού και γίνεται εφεξής μια αυτόνομη και αυτοαναφερόμενη ιδιότυπη ψυχοσωματική και ψυχοδιανοητική (structure mentale κατά τον Γκολντμάν) οντότητα, δομή. Σιγά-σιγά η κοινωνία αυτή στρέφει την πλάτη στην πρωτοπορία και τις μοντερνιστικές αναζητήσεις της. Και ο Κοντός νοιώθει να  ξεπερνιέται, να παύει να είναι πρωτοπορία. Παρόλα αυτά συνεχίζει, αν και με λιγότερη ένταση, τη μοντερνιστική πάντα αναζήτησή του στην χώρα μας όταν επιστρέφει, υπό αντίξοες πάντοτε συνθήκες, διαφορετικής βέβαια μορφής. Η χούντα έχει μετατρέψει τη χώρα σε ένα απέραντο υπαρξιακό και πολιτισμικό κρανίου τόπο, ενώ η επονομασθείσα «δημοκρατική» μεταπολίτευση άνοιξε διάπλατα την πόρτα στην επέλαση των νεοβάρβαρων αρπακτικών, των διαμεσολαβημένων και διαπλεγμένων κάθε είδους, των ετερόφωτων και των παρατρεχάμενων κάθε λογής.

Ο μοντερνισμός ποτέ δεν ήταν ενδογενής στη δύστυχη μικρή μας χώρα, ενώ ο νεο-ελληνικός ιδιαιτερισμός (ιδιαιτεροκρατία  κατά πως λέει ο Wallarstein) αυτο-αμυνόμενος είχε οργανωθεί σε σύστημα, που κατάπινε κάθε έστω με στοιχειωδώς πρωτοπόρο  τρόπο σκέψης, και δράσης, κάθε πρωτοπόρο διανοούμενο, καλλιτέχνη, άνθρωπο. Και μέσα σε αυτές τις συνθήκες, υπό τον απατηλό και εκφυλιστικό πασοκικό «σοσιαλισμό», ο Κοντός πάντοτε καλλιτέχνης της πρωτοπορίας πίστεψε ότι θα μπορούσε να δημιουργήσει και να λειτουργήσει ως πρωτοπόρος και μοντέρνος καλλιτέχνης-παιδαγωγός - καθηγητής.

Το αντίτιμο δυστυχώς που πλήρωσε ο δάσκαλος, όπως τον αποκαλούσαν φίλοι αναγνωρισμένοι ζωγράφοι πρώην μαθητές του, ήταν βαρύ. Η δύστυχη συνείδηση, κατά Λούκατς, του πρωτοπόρου καλλιτέχνη έπρεπε να παράγει έργο υπό την προοπτική της ενδεχόμενης δημιουργίας μιας ολότητας, αυτόνομης και αυτοθεσμιζόμενης, η οποία θα αντιπαραβαλλόνταν στον περιβάλλοντα όλο και περισσότερο ξεπεσμένο κόσμο. Ή, κατά τον Γκολντμάν, να προσπαθεί να διευρύνει συνεχώς το πεδίο της δημιουργίας του, ανοίγοντας έτσι νέους δρόμους στην τέχνη και τη σκέψη. Δυστυχώς όμως ο Κοντός ηττήθηκε κατά κράτος από το σύστημα, με σοβαρές μάλιστα επιπτώσεις στη δημιουργικότητά του, και σίγουρα όχι μόνο. (Δηλαδή ακόμη και στην ίδιά του την ύπαρξη). Το σύστημα τον υποχρέωσε στην παρατεταμένη, στην ολική, στην τραγική αυτοακύρωσή του ως καλλιτέχνη και ακόμη περισσότερο ως καλλιτέχνη της πρωτοπορίας.

Οι δημιουργίες του πάντοτε φωτοβόλες, ακτινοβολούσες, φλέγουσες και φλεγόμενες. Το κόκκινο κυρίαρχο, καθηλωτικό. Το κόκκινο του Μάλεβιτς, του Αφηρημένου εξπρεσιονισμού, της Cobra, του Κοντού. Το κόκκινο του φλεγόμενου Παρισιού του 68. Εξάλλου, το μαύρο επίσης του Μάλεβιτς, του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, της ανάμορφης τέχνης διατηρούνται στο έργο του, στη δική του εκδοχή επί μακρόν, έκφραση της βαθύτερης, της μόνιμης, της δομικής απαισιοδοξίας του… Απαισιοδοξία της σκέψης, αδυνατότητα ή ακόμη ανυπαρξία της πράξης μέσα στις κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού. Κυριαρχία της αλλοτρίωσης χωρίς τέλος, της ενσωμάτωσης και της ορθολογικοποίησης… Και μέσα σε αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες ο Κοντός, μόνος, ευαίσθητος, ανήμπορος να δράσει και να επιδράσει.   

Ο Κοντός της πρωτοπορίας, της δημιουργικής και καινοτόμας αναζήτησης μέχρι τέλους, της προσπάθειας διαλεκτικής μετατροπής του Μύθου σε Λόγο, του πρωτοπόρου πειραματισμού χωρίς όρια με τα υλικά, συνθέτουν το ιστορικό ιδεώδες των νεώτερων χρόνων του μοντερνιστικού ανθρωπισμού του. Σήμερα εποχή αναγκαίας και επιβαλλόμενης ανασυγκρότησης του μοντέλου, το παράδειγμά του παραμένει μια σταθερή αναφορά της ύστερης πρωτοπορίας, σηματοδοτώντας σταθερά την ανάγκη για διαρκή αναζήτηση της απελευθέρωσης και της χειραφέτησης.

Ο Κοντός ήλθε από μακριά. Έζησε, βιώνοντας τραγικά τα συνεχή σύγχρονα του πολλαπλάσια αδιέξοδα — αν και όχι πάντα ευδιάκριτα στον άκρως αλλοτριωτικό νεοκαπιταλισμό — του συστήματος σε καθολική «πραγματοποιητική μετεξέλιξη» (Αντόρνο), δημιούργησε πρωτοπόρα και πάλεψε ολικά το σύστημα. Το σύστημα όμως δεν έμεινε απαθές. Τον πολέμησε χωρίς κανένα ενδοιασμό. Στο τέλος μένει το παράδειγμα της συνεχούς συνειδητής αναζήτησης του άλλου, του πρωτοπόρου, του καινοτόμου, του μοντέρνου, του εναγώνιου ξεπεράσματος των ορίων, και βέβαια δυστυχώς της τραγικής βίωσης αυτής της αρνητικής περιπέτειας. Ο κοντός είχε διαμορφώσει, και ακόμη περισσότερο συγκροτήσει μια σταθερή ιδεολογικά κριτική στάση. Το έργο του συνιστά μια δομική ιδεολογική κριτική του συστήματος, του κατεστημένου κάθε μορφής και είδους. Ο μοντερνισμός και η αισθητο-καλλιτεχνική πρακτική του δεν είχαν ουσιαστικά ούτε αρχή ούτε τέλος, όπως θα έλεγε και ο Αντόρνο. Ήταν μια διαρκής βίωση μιας μοναδικής μοντερνιστικής και ανθρωπιστικής αναζήτησης του ποιοτικού, του γνήσιου, του πρωτοπόρου: Η ζωή ως αισθητική – υπαρξιακή αναζήτηση – μέσα σε ένα ξεπεσμένο κόσμο. Μια μόνιμη και καθορισμένη αρνητική αισθητική στάση απέναντι στην ολικά απρόσωπη και αλλοτριωτική αποτρόπαια νεοκαπιταλιστική μετεξέλιξη, και γενικότερα τάξη πραγμάτων.

Το σύγχρονο νεο-ανθρωπιστικό σχέδιο στρέφεται στη συστηματική αισθητο-καλλιτεχνική εμπειρία του Κοντού, θεωρώντας τον μια σημαντική αναφορά, στην κρίσιμη προσπάθειά του «επανανθρωποποίησης του ανθρώπου» (Μαρξ), στην εποχή της «κατάρρευσης του πολιτισμού» (Λούκατς). Ο προμηθεακός μύθος του Κοντού επαναεπικοιροποιημένος ίσως δώσει πάλιν κόκκινο, νέο κόκκινο ακτινοβολόν (flamboyant) χρώμα.

Μ. Κοντός: Μόνιμα, σταθερά ιδεολογικά κριτική στάση και μοντέρνα μοντερνιστική και ανθρωπιστική αναζήτηση. Η βίωση του μοντερνισμού ως άρνηση, του ανθρωπισμού ως ανυπέρβλητο συγκροτησιακό σχέδιο, ένα σχέδιο αναφορά∙ η βιωματική κριτική στάση και θεώρησή του, ακόμη και με αυτή καθαυτή την κριτική και την άρνηση ως προϋπόθεση της ύπαρξης…

* Διορθωμένη εκδοχή του κειμένου που πρωτοδημοσιεύτηκε με τον ίδιο τίτλο στο βιβλίο μας, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, σσ. 594-7.