ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

I

Η κριτική θεωρία από τις αρχές της δεκαετίας  1950 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 ήταν η τελευταία μεγάλη θεωρητική ανθρωπιστική Σχολή.  Μαρξιστική ή νεομαρξιστική, αλλά πάντοτε ανθρωπιστική. Άνθρωπος όχι περιορισμένος στο καταναγκαστικό οικονομικό τίποτα, από τη φύση του ολικά αλλοτριωτικό κι αλλοτριωμένο, αλλά πάντοτε στην αναγκαία και επιβαλλόμενη πνευματική υπόστασή του, που αν δεν είναι υπαρκτή, ή ακόμη και επαρκής, αυτή είναι απόλυτα αναγκαίο να (ανα-) συγκροτηθεί. Χωρίς το ξεπέρασμα της διαίρεσης της εργασίας σε πνευματική και χειρωνακτική και τη συνακόλουθη επιβεβλημένη πνευματική απελευθέρωση και χειραφέτηση  του ανθρώπου, δεν υπάρχει τίποτα, δεν έχει νόημα τίποτα. Καμία επιστήμη και καμία ψευτο-επιστημονικότητα έχουν νόημα ή υπόσταση. Όλα πρέπει να είναι ενταγμένα στην κοινωνική-πνευματική-απελευθερωτική-αναβάθμιση του ανθρώπου δια της πράξης. Και αυτό παρά το γεγονός ότι οι φρανκφουρτιανοι φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι, βαθείς γνώστες των ιστορικοκοινωνικών διαδικασιών ειδικά του ύστερου (ή του όψιμου) καπιταλισμού, ο οποίος κατόρθωσε να διαλύσει ουσιαστικά μέσα στο εποικοδόμημα την οικονομική βάση. Ο Αντόρνο, ειδικότερα δεν δέχθηκε μη διαλεκτικές θέσεις, ούτε ποτέ υποχώρησε στο γενικότερο διάχυτο κλίμα του εμπειρισμού, του ποζιτιβισμού και του περιγραφισμού των λεγόμενων κοινωνικών επιστημών, που είχαν εγκαταλείψει κάθε αναφορά στον άνθρωπο, στην αναγκαία και επιβαλλόμενη ανθρώπινη καλλιέργεια και απελευθέρωση, και οι οποίες, ως εκ τούτου, είχαν ουσιαστικά  αποδεχθεί τη δομική λογική του συστήματος, την ολική ουσιαστικά κυριάρχησή του και την οποία αναπαρήγαγαν περιγραφικά, δηλαδή μηχανηκιστικά κι απολογητικά. Το πρόβλημα αντίθετα είναι πως θα μπει ο άνθρωπος σε μια διαδικασία αυτονόμησης, αυτοπροσδιορισμού, χειραφέτησης, πνευματικής αναγέννησης. Και όσο  υπήρχε το κίνημα της Νέας επαναστατικής αριστεράς, υπήρχαν  τάσεις, πτυχές, εκδηλώσεις αυτής της διαδικασίας. Από την άλλη το ιστορικό αυτό κίνημα, κατά τον Ζ. – Μ. Βενσάν¹, άριστου γνώστη του έργου της Σχολής της Φρανκφούρτης και του Αντόρνο ειδικότερα, ως ένα σημαντικό βαθμό όφειλε την εμφάνισή του προς τις νέες μορφές που απέκτησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 και μετά στο μεταπολεμικό καλπάζοντα καπιταλισμό. Στις νέες και πολύπλοκες πλέον αλλοτριωτικές συνθήκες  του ύστερου² (ή του όψιμου) καπιταλισμού και ακόμη και στην έστω και περιορισμένη γνώση και διάδοση των νεώτερων – κυρίως – αλλά απόλυτα αρνητικών, καθορισμένα αρνητικών («καθορισμένη άρνηση», ήταν ο αντορνικός όρος) αναλύσεων και κριτικών θεωρητικοποιήσεων του Αντόρνο για την ολοκληρωτική – φετιχιστική φύση της βιομηχανίας της κουλτούρας  και της υστεροκαπιταλιστικής πλέον γενικευμένης αλλοτρίωσης (που είχαν ήδη γίνει η νέα κυρίαρχη κατάσταση) και βέβαια των διάσημων πλέον ριζοσπαστικών-κριτικών αναλύσεων του Μαρκούζε (ο οποίος στη συνέχεια του Αντόρνο εισήγαγε την ιστορική σύλληψή του για την αναγκαία μεγάλη, ριζική άρνηση-ρήξη), ήταν η νέα βάση του τότε  ριζοσπαστικού-επαναστατικού κινήματος φοιτητικής αλλά και της εργατικής νεολαίας στις χώρες του αναπτυγμένου, του ύστερου καπιταλισμού. Ιδίως στη Γερμανία η ριζοσπαστικη κίνηση του Ρ. Ντούτσκε οφείλει  τη συγκρότησή της (μετά την αποχώρηση του από τη νεολαία του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και που δημιούργησε μία νέα ριζοσπαστική οργάνωση) στην άμεση επίδραση κυρίως της μαρκουζεϊκής σύλληψης της Μεγάλης άρνησης και της αναγκαίας και επιβαλλόμενης ρήξης με το σύστημα.

Ο Αντόρνο αρχικά και στη συνέχεια ο Μαρκούζε (που διεύρυνε και έδωσε και μια πρακτική – θετική κατεύθυνση στην όλη κριτική θεωρητικοποίηση) συνέλαβε ακριβώς αυτή τη νέα ολική αρνητική κατάσταση και την ανέλυσαν σύμφωνα με το χεγκελομαρξικό σχήμα της θέσης-άρνησης-σύνθεσης, μέσω της μεσολάβησης της συνείδησης και της πράξης της ριζοσπαστικοποιημένης – μέσα από αυτή τη διαδικασία – υποκειμενικότητας, και τότε πρωταρχικά της εξεγερμένης νεολαίας. Οι επιπτώσεις στο  ανθρώπινο είναι των ολοκληρωτικών αυταρχικών μεταλλαγών του ύστερου καπιταλισμού ήταν τέτοιες που μόνο η ολική άρνηση του συστήματος μπορούσε να δημιουργήσει απελευθερωτικές προοπτικές. Το ίδιο και οι επιπτώσεις στη συνειδητοποίηση και τη συμπεριφορά των ανθρώπων ήταν το ίδιο αρνητική, αποπνικτική.

Η αμεσότητα των σχέσεων, η κοινότητα και η κοινωνία, οι όποιες κοινωνικές σχέσεις που διατηρούνται ακόμη, θυσιάστηκαν στο βωμό του θεάματος – η νέα κοινωνία του θεάματος (κατά τον Ντεμπόρ, άριστο γνώστη του έργου του Αντόρνο και του Μαρκούζε), της συναλλαγής, της διαμεσολάβησης, του κρυμμένου ή και του φανερά θεσμοθετημένου αυταρχισμού και ολοκληρωτισμού. Η κυριάρχηση θα γίνει πλέον η νέα κύρια κατάσταση. Η κυριάρχηση του χρήματος, του κεφαλαίου, του υπερ-κράτους, των θεσμών και όλων των όχι μόνο μη ανθρώπινων – απρόσωπων – μηχανισμών αλλά και δομικά αντί-ανθρώπινων, καταπιεστικών  και εξουσιαστικών.

Η γενικευμένη εξέγερση και αμφισβήτηση της νεολαίας που ακολούθησε στο Μάη του ‘68 και στη Γερμανία λίγο μετά, με ηγέτη τον Ρ. Ντούτσκε, δεν είχε συνέχεια. Η ιστορικά μοναδική αυτή ριζοσπαστικοποίηση σε ολικό επίπεδο: Ιδεολογία, κουλτούρα, κοινωνία, απέτυχε από το να δημιουργήσει ένα τουλάχιστον ισχυρό ιδεολογικό δέος επί μακρόν μέσα στον ύστερο καπιταλισμό. Διατηρήθηκαν μόνο μερικές μορφές αντίστασης και αμφισβήτησης μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970-80. Στη  συνέχεια επήλθε κοινωνικό και ιδεολογικό σιωπητήριο, ενσωμάτωση, συμβιβασμός: γενικευμένη αποξένωση και ερημοποίηση του υποκειμένου.

 

ΙΙ

Για να έχουμε μια καλύτερη εικόνα της σημασίας του ανθρωπισμού στον ύστερο και στη συνέχεια τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, ας ξανασκεφτούμε πάλι τον ιστορικό και το νεώτερο ανθρωπισμό. Ο ανθρωπισμός, το ιστορικώτερο και διαρκέστερο πνευματικό κίνημα της ανθρωπότητας, και το οποίο διαδέχθηκε ο ουμανιστικός-σοσιαλιστικός  μοντερνισμός από το 1848 μέχρι τις αρχές του ΧΧου αι. και ο ριζοσπαστικός ανθρωπιστικός μοντερνισμός, με επίκεντρο την πρωτοπορία, αισθητο-καλλιτεχνική και κοινωνικο-ιδεολογική από τις αρχές του ΧΧου αι. μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, στα πλαίσια του οποίου εμφανίστηκε και ανεδείχθητε και η Κριτική θεωρία (Σχολή της Φρανκφούρτης), μετά τη συστηματική και μετωπική επίθεση ενάντιά του από τον αντιδραστικό αλτουσεριανισμό, και στη συνέχεια το ίδιο αντιδραστικό μεταμοντερνισμό, ξεχάστηκε δραματικά στη συνέχεια. Τόσα νέα μεγάλα και κοινωνικά κινήματα ξέσπασαν από το Σιατλ και εδώ διεθνώς, αλλά όλα ήταν πολύ πρακτικά έως πρακτικιστικά. Με έντονα τα βάρη του διάχυτου κυρίαρχου οικονομισμού. Κινήματα απελπισμένα, χωρίς επαναστατικές – κριτικές θεωρίες, χωρίς θεωρίες για την κυρίαρχη οικονομικοκοινωνική κατάσταση και το χειρότερο χωρίς ενδιαφέρον να αναζητήσουν τι κρύβεται πίσω από τα υπάρχοντα και τα τεκταινόμενα. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται η επανασύνδεση^1* με το ιστορικό ανθρωπιστικό κίνημα, μέρος του οποίου ήταν και ο Μαρξ, το έργο του και γενικώτερα ο ριζοσπαστικός μαρξισμός. Η δε έρευνα σήμερα με βάση την ιστορική γνώση των κινημάτων, κοινωνικών, θεωρητικών και ιδεολογικών πάντοτε και τη σύγχρονη πολύ αρνητική γενικώτερη κατάσταση αναδεικνύουν πάντοτε νέα στοιχεία, δείχνει το δρόμο νέων θεωρητικοποιήσεων, πάντοτε συνθετότερων και πάντοτε προκλητικών.

 

ΙΙΙ

-          Ανθρωπισμός:  Ζητούμενος από την Πολιτεία μέχρι σήμερα.

-          Αναγεννησιακός Ουμανισμός 1400-1650.

-          Ύστερος μεσαίωνας.

-          Αρχή της Αναγέννησης.

-          Κοινωνικός άνθρωπος.

-          Ο νεομαρξικός ουμανισμός.

 

Ανθρωπισμός: ο πολιτισμός που ολοκληρώνει τις φυσικές ιδιότητες του ανθρώπου και έτσι τον κάνει άνθρωπο άξιο του ονόματός του. Το ζητούμενο πάντοτε είναι δίπλα στον πνευματικό άνθρωπο και  η σύνδεση με τον κοινωνικό άνθρωπο, τον κοινωνικά απελευθερωμένο άνθρωπο.

Το πρόβλημα της συνείδησης και της υποκειμενικότητας.

Οι Ανθρωπιστές της Αναγέννησης χαρακτηρίζονται από τη βούλησή τους για την καλλιέργεια του ανθρώπου, την ανύψωσή τους σε υπέρτατες αξίες-καταστάσεις, για τον πνευματικό γενικότερα πολιτισμό, τον οποίο μάλιστα αναδεικνύουν για πρώτη φορά στην ιστορία σε μια αυτόνομη οντότητα, σε μία αξία σχεδόν καθαυτή: σε μια αυταξία.

Στους Ανθρωπιστές της Αναγέννησης επικρατεί η βασική πλέον σύλληψη του ανθρώπου που πρέπει να κατανοήσει αλλά και ν’αλλάξει τον κόσμο, αναζητώντας ορθολογικές απαντήσεις σε όλα τα θέματα, και όχι πλέον θρησκευτικές.

Ως ιστορικό πλέον κίνημα, ο ανθρωπισμός προαναγγέλλει την Αναγέννηση, παραμένοντας συγχρόνως και προέκταση του σχολαστικισμού του Μεσαίωνα.

Ο όρος Ουμανισμός εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον πρώϊμο ανθρωπισμό γύρω στο 1310, και υποδηλώνει τους ανθρώπους που διδάσκουν τις λεγόμενες ελεύθερες τέχνες. Ο Ουμανισμός σηματοδοτεί τη νεώτερη εκδήλωση του κεντρικού ενδιαφέροντος του ανθρώπου για τις τέχνες. Οι τέχνες έτσι αποκτούν κεντρικό χαρακτήρα για τη ζωή και το είναι γενικότερα.

Συγχρόνως εμφανίζεται η έρευνα, με τη σύγχρονη σημασία της λέξης για τις τέχνες και τον πνευματικό πολιτισμό γενικότερα: Ραφαήλ, Τζιότο, Λεονάρδο,  Τιντορέτο, Τιτσιάνο.

Ο Πουσέν ήταν ο σημαντικότερος διανοούμενος της εποχής.

Στην Ιταλία το ουμανιστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα-μοντέλο κερδίζει πολύ γρήγορα τις ανώτερες τάξεις, την αστική τάξη γενικότερα, που αρχίζει να εμφανίζεται και να συγκροτείται αυτόνομα απέναντι στη φεδουαρχία και την αριστοκρατία.

Νεωπλατωνικό κίνημα.

-Αναγέννηση: Ανάδειξη του Πλάτωνα σε κεντρικό στοχαστή και όχι του Αριστοτέλη.

Έτσι αρχίζει η αναζήτηση του πνευματικού ως υπέρτατη αξία, συνιστώσα του είναι.

Συγχρόνως η ορθολογική σκέψη και η ορθολογική αναζήτηση γίνεται κεντρική, εισάγοντας τη σκέψη σε μια περίοδο έντονων, δομικών αντιθέσεων έως και αντινομιών^2*. Η περίοδος αυτή κρατά μέχρι σήμερα.

Ουμανισμός: Προοδευτική αποχριστιανοποίηση.

- Δάντης

- Ψελλός, Ζερβός

- Πετράρχης - Πετραρχισμός

- Έρασμος

Το πνεύμα του Ουμανισμού μέσα από την καθολικότητα της ελληνικής σκέψης

(καθολικότητα: Universalisme).

Universalisme  de Lumières.

Η επιστροφή στη δημοκρατία της Αρχαίας Ελλάδας έδωσε το έναυσμα από τον ύστερο μεσαίωνα μέχρι σήμερα για την εδραίωση ενός ανθρωπιστικού-δημοκρατικού μοντέλου, ιδεώδους, τη διάδοση του ανθρωπισμού ως ιδεολογίας γενικότερα

Το ζητούμενο είναι πάλι η συμμετοχή του κοινού στη δημοκρατία όπως στην αρχαία Ελλάδα. Πρόκειται για το κύριο πολιτικό – απελευθερωτικό πρόταγμα, το πρόταγμα της άμεσης δημοκρατίας. Η κριτική του Μαρξ και του Λένιν για τη δημοκρατία.

Αρχαία και νέα δημοκρατία. Κοινωνική, άμεση δημοκρατία    Συμμετοχή των ελεύθερων πολιτών στο σύνολό τους.

Αναγέννηση: Επιστροφή στον αρχαίο ανθρωπισμό και πολιτισμό των πόλεων-κρατών στην Ιταλία, Φλωρεντία, Βενετία (όπως στην αρχαία Ελλάδα) πριν μπούμε στην περίοδο   (18ος αιώνας) μετά τη συγκρότηση των σύγχρονων κρατών, μετά τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση και τις άλλες επαναστάσεις που ακολούθησαν στη Γαλλία.

Ο Ουμανισμός θέτει τον άνθρωπο και τις ανάγκες του στο κέντρο κάθε δραστηριότητας και επικεντρώνει τις προσπάθειές του στη συνείδηση, στην έστω και σταδιακή χειραφέτηση του ανθρώπου με επίκεντρο την πίστη στον άνθρωπο.

Έρασμος: Η πνευματική ενότητα του ανθρώπου ως υπέρτατος στόχος.

Το  φιλοσοφικό υπόβαθρο του Ουμανισμού  της Αναγέννησης ήταν το παν του Παρμενίδη, η ενότητα φύσης και σκέψης και η συμπαντικότητα του Ηράκλειτου³.

Ανθρωπισμός:  Ανάγκη για συγκρότηση (articulation) ενός νέου ανθρωπιστικού λόγου σήμερα, εποχή προϊoύσας  αποσύνθεσης του Λόγου, του Ανθρωπισμού κ.τ.λ. Προϊούσας αποπολιτισμοποίησης (décivilisation) και αποκουλτουροποίησης (déculturation) της κοινωνίας, σε διαρκή κρίση και αναγκαστική νεοταξική-νεοκαπιταλιστική ανασυγκρότηση, αναδιάρθρωση.

 

Ουμανισμός⁴: Ενορατικές συλλήψεις των καλλιτεχνών-δημιουργών.

Αναγέννηση στην τέχνη (15^ος αι. Ουμανισμός): Η καλλιτεχνική δημιουργία στο επίκεντρο.

Πρώϊμος Ουμανισμός 13^ος αι. 15^ος αι. Ψελλός  à Αναγέννηση στην Τέχνη.

Ουμανισμός στα γράμματα

Εταιρείες ανθρωπιστικών μελετών από το τέλος του 17ου αι. και στη συνέχεια ανθρωπιστών και επαναστατών σε όλη την Ευρώπη.

Κατά τον J. Gabel, ο ανθρωπισμός είναι ιστορικιστικός.

Μιλούμε πάντοτε για έναν ιστορικιστικό-επαναστατικό, ανθρωπισμό, και μάλιστα σε αντίθεση με τον αντιδραστικό, στατικό αντι-ανθρωπισμό του Αλτουσέρ. Ο ιστορικιστικός ανθρωπισμός είναι πάντοτε δυναμικός, του γίγνεσθαι, της μεταλλαγής⁵.

 

IV

Κριτική θεωρία: Αυτόνομη πλέον, σύγχρονη, μοντέρνα ανθρωπιστική θεωρία, με τη δική της λογική, το δικό της λόγο ύπαρξης, τη δική της μεθοδολογία, τη δική της εννοιολόγηση κ.α. Και επί πλέον η μόνη ίσως θεωρητική σχολή με προεξάρχουσα την Αισθητική.

                                                               ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*. Bλ. τους συλλογικούς τόμους που δημοσιεύσαμε, Προς τη Νέα ανθρωπολογία, Αρμός, και Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη, Ζήτη, τα στρογγυλά τραπέζια που οργανώσαμε κ.α. Βλ. τα blog μας, nktkp.blogspot.gr, fioravantesf.blogspot.gr. Παρά την εντατική και εργώδη προσπάθεια που καταβάλαμε, τις  συζητήσεις  που προκαλέσαμε και γενικότερα τη σχετική αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος που δημιουργήσαμε  με φόντο την κρίση, τα μνημόνια, κ.α. για τον ανθρωπισμό, τον μαρξισμό, τη μοντέρνα τέχνη, αλλά και για τον νεοανθρωπιστικό μαρξισμό, δεν κατορθώσαμε να δημιουργήσουμε ένα νέο ριζοσπαστικό ρεύμα σκέψης και πράξης.

Μην αποδεχόμενος τον αναγκαστικό περιορισμό-υποβίβαση - του σύγχρονου ανθρώπου στο καταναλωτικό τίποτα, συνεχίζω την προσπάθεια επικαιροποίησης, συστηματοποίησης, επέκτασης, ανασυγκρότησης σε  σύγχρονη βάση  της ιστορικής προβληματικής της Σχολής της Φρανκφούρτης (Κριτική θεωρία) με αφορμή τη διάλεξη στον Παρνασσό στις 31-5-23, με αιχμή την ανάδειξη της ριζοσπαστικής προβληματικής του Μαρκούζε σε κεντρικό θέμα, την επανάγνωση και υπό την απελευθερωτική οπτική του ουμανισμού του Μαρκούζε του Μοντιλιάνι και του έργου του, την κριτική θεώρηση του σύγχρονου υπεραλλοτριωτικού είναι και ουσιαστικά όχι γίγνεσθαι, αλλά μη γίγνεσθαι. Η σύγχρονη ουμανιστική κριτική θεώρηση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού έχει πολύ δρόμο ακόμη, αλλά δεν θα πρέπει να σταματήσουμε, όπως ήθελε και ο Μαρκούζε στην προσπάθεια κριτικής κατανόησης – ριζοσπαστικής μεταλλαγής.

Τα κείμενά μας εδώ, αν και μερικές φορές αποσπασματικά έως άκρως αποσπασματικά – σχεδόν επιγραφικά (rudimentaires) αυτόν τον σκοπό υπηρετούν. Κυρίως θέλουν να κρατήσουν ζωντανό το ενδιαφέρον για τη διατήρηση και τη συνέχιση της έρευνας για τον ιστορικό και νεώτερο ανθρωπισμό, για το νεο-ανθρωπιστικό μαρξισμό και την Κριτική θεωρία ειδικότερα, αλλά και για τη Μοντέρνα τέχνη, μοναδικό ανθρωπιστικό καταφύγιο στον μονοπωλιακό καπιταλισμό, με όρους πρωτοπορίας και με επίκεντρο την πρωτοπορία. Ο θεωρητικός και ο κριτικός – ερευνητικός αγώνας είναι δύσκολος, αλλά όχι αδύνατος. Η αλλοτρίωση δεν έχει νικήσει ακόμη τους πάντες  και τα πάντα. Πάντοτε υπάρχουν χώροι ελευθερίας (éspaces de la liberté) για δράση, για σκέψη, για κριτική θεωρητικοποίηση για τον άνθρωπο, και πριν από όλα του  διασωζώμενου  ακόμη από την αλλοτρίωση ανθρώπου.

 

2*. Επειδή το θέμα των αντινομιών έχει τεράστια σημασία από τον Καντ και εδώ, εκτός από την μαρξική νέα προσέγγιση (νεαρός Μαρξ), βλ. την Αρνητική διαλεκτική (Payot) του Αντόρνο, και κυρίως τη Dialectique de la raison (Gallimard) των Χορκχάϊμερ-Αντόρνο, καθώς και τις σημειώσεις, παρατηρήσεις, αποσαφηνίσεις, επισημάνσεις κ.α. που έχουμε κάνει για το εξαιρετικά σημαντικό – όσο και παραμελημένο – αυτό θέμα στα διάφορα κείμενά μας (και στον παρόντα τόμο). Παρόλα αυτά είμαστε ακόμη πολύ μακρυά από τη διαλεκτική αντιμετώπιση, θεωρητικοποίηση των αντινομιών.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.     Βλ. Ζ - Μ. Βενσάν, Η σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία, Επίκουρος

2.     Βλ. Ε. Μαντέλ, Ύστερος καπιταλισμός, Γκούτεμπεργκ, τ. ΙΙΙ.

3.     Βλ. Κ. Αξελός, Ηράκλειτος, Εξάντας.

4.     Βλ. N. Festa, Ουμανισμός, Τα νέα Ελληνικά.

5.     Βλ. J. Gabel, Idéologies, Anthropos,  τ. ΙΙ.

  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

N. Festa, Ουμανισμός, Τα νέα Ελληνικά.

Κ. Αξελός, Ηράκλειτος, Εξάντας.

Ε.  Φρομ, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, Μπουκουμάνης.

Μ. Χοrkheimer – Th. Adorno, Dialectique de raison, Gallimard, μ.σ. TEL.

E. Φίσερ, Τέχνη και ουμανισμός, Ηριδανός.

Α. Σαφ, Μαρξισμός και υπαρξισμός, Θεμέλιο.

Ζ. Π. Σαρτρ,  Ο υπαρξισμός είναι ένας ουμανισμός, Δώμα.

Κ. Παπαϊωάννου, Αρχαίος Ελληνικός Ουμανισμός και Μαρξ, εκδ. Παν. Πειραιώς.

E. Hombsbaum, Πως ν’αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο.

H. Lefebvre: L’ idéologie structuraliste (Points): Μετωπική κριτική στον αντιανθρωπισμό του Αλτουσέρ.

J. Gabel, Idéologies, Anthopos, τ. ΙΙ.: Ο Ιστορικιστικός ανθρωπισμός

Βλ. και την  κεντρική σημασία της προβληματικής του Ρ. Βανεγκέμ στο έργο του De la Destinée, (Cherche midi), για μια δυνατή ανασυγκρότηση της κριτικής θεωρίας με σύγχρονους, αλλά όχι αναθεωρητικούς όρους, προς τους οποίους κινήθηκε μέσα στο σύγχρονο νεοσυντηρητικό πνεύμα και ο πρώην καταστασιακός αυτός θεωρητικός.