ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ –ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

  

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ –ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Ι

Ανάλυση της σχέσης της κριτικής θεωρίας με το ανθρωπιστικό και το μεταπολεμικό ειδικότερα νεο-ανθρωπιστικό ρεύμα. Αυτό είχε δύο κύριες τάσεις^1*: Μια μαρκουζεϊκή (Νέα Αριστερά) και μια γαλλική: Σαρτρ, Μελρώ-Ποντύ, Α. Κοζέβ, Ιππολύτ, Λεφέβρ, Παπαϊωάννου, Αξελός, Ρουμπέλ, Φρηντμάν, Ναβίλ, Γκαμπέλ, Γκόρζ, Γκολντμάν, κ.α., και μάλιστα αναδύθηκε και διαδόθηκε διεθνώς το γενικότερο γαλλικό μαρξιστικό-ανθρωπιστικό ρεύμα, με σοβαρή επίδραση κυρίως και από τον Μαρκούζε. Με αυτή την έννοια έχει ιδιαίτερη σημασία η  σχέση του Μαρκούζε με τους Γκορζ, Λεφεβρ, Γκολντμάν και η επίδραση  (περισσότερο υπόρρητη) του Αντόρνο στους Λεφέβρ και Γκολντμάν, αλλά και η διερεύνηση του ανθρωπισμού, ιστορικού και νεώτερου. Της ιδιαιτερότητας του Μαρκούζε, της στοχαστικότητας που εισήγαγε, της επίδρασής του στον Γκορζ και στο κίνημα της Νέας Αριστεράς γενικώτερα.

Από την άλλη έχουν ιδιαίτερη σημασία για την Κριτική θεωρία οι εισφορές του μοντερνισμού στον ανθρωπισμό, της μοντέρνας τέχνης ειδικότερα.

 

Κριτική θεωρία και Πολιτεία: Η Σχολή της Φρανκφούρτης και ειδικότερα ο Αντόρνο επηρεάζεται καθοριστικά από τις αντινομίες που αναδεικνύει ο Πλάτωνας σε αυτό το έργο με μοναδικό τρόπο, αν και ούτε ο ίδιος μιλούσε για αντινομίες, ούτε ίσως υπήρχε ο όρος αυτός στην εποχή του. Οι κοινωνικές μάλιστα αντινομίες, θεμελιακά ανυπέρβλητες, παρά τις προσπάθειες της ανθρωπότητας, τις εξεγέρσεις, τις επαναστάσεις που μεσολάβησαν μέχρι και στο ΧΧο αι. και που έγιναν ακόμη και στη διάρκεια αυτού του αιώνα, δεν μπόρεσαν να λύσουν το πρόβλημα. Απλώς  βοήθησαν να συνειδητοποιηθεί σε βάθος  και ν’αναδειχθεί σε όλη του την έκταση, αλλά και να γίνει η διαλεκτική συσχέτιση ή διασύνδεση μεταξύ των κοινωνικών κινημάτων με τις ιδεολογικές σχέσεις, αλλά και σ’ ένα βαθμό και με τις νοηματικές-διανοητικές, τις αντινομίες της σκέψης γενικότερα, χωρίς βέβαια να έχει λυθεί το πρόβλημα. Έτσι, σύμφωνα με τον Αντόρνο, και παρά την υπεράνθρωπη προσπάθεια των Σωκράτη και Πλάτωνα αρχικά, των Καντ, Χέγκελ-Μαρξ στη συνέχεια ν’αποκατασταθεί μια διασύνδεση μεταξύ του κοινωνικού και της σκέψης, των κοινωνικών εντάσεων, αντιθέσεων, αντινομιών και των θεωρήσεων του κόσμου, όπως έλεγε και όπως προσπαθούσε να κάνει συστηματικά ο Γκολντμάν, η κριτική θεωρία απέχει ακόμη κατά πολύ από την όποια διαλεκτική σύλληψη, και ακόμη λιγότερο επίλυση του προβλήματος. Και επιπλέον η κοινωνία δεν παύει να αλλάζει, να διαφοροποιείται συνέχεια,  να αποκτά νέες μορφές, δομές και λειτουργίες, αντιθέσεις και αντινομίες και μάλιστα κατά πολύ πιο ακραίες σήμερα λόγω της παγκοσμιοποίησης των σχέσεων, των δομών, των διαδικασιών, των συλλήψεων, των πρακτικών, που αυτή δημιουργεί ή και επιβάλλει. Έτσι η προσπάθεια παραμένει συσίφεια: Οι αντινομίες αλλάζουν συγχρόνως με την κοινωνική μεταλλαγή, και η κριτική θεωρία πρέπει ν’αλλάζει συνέχεια, ν’ ανασυγκροτείται και ν’αναδομείται, προκειμένου να μπορέσει να συλλάβει τις διαρκώς νέες αντινομίες στη διαλεκτική τους κίνηση. Και ακόμη περισσότερο: Η κριτική θεωρία πρέπει να μπορέσει να συλλάβει το αναγκαίο και επιβαλλόμενο ξεπέρασμά τους, κατά κύριο λόγο των κοινωνικών, αλλά και να προσπαθήσει να προχωρήσει προς τη διαλεκτική θεωρητικοποίησή τους.

 

Κριτική θεωρία: Η θεωρητικοποίηση των αμφισημιών της μοντερνιτέ, των συνεχών συνειδητών ξεπερασμάτων και κατακτήσεων, αισθητικών, μορφικών, κοινωνικών, ιδεολογικών των πρωτοπορειών.

Οι αμφισημίες είναι εκδήλωση, έκφραση, αποτέλεσμα των βαθειών και δύσκολα ξεπεράσιμων αντινομιών του συστήματος  και των συστημάτων σκέψης του. Των α-δυνατοτήτων δομικών ξεπερασμάτων. Των αντιθετικών τρόπων σκέψης των διάφορων ομάδων  και υπο-ομάδων, κοινωνικών και ιδεολογικών. Της αναπαραγωγής της βαθειάς κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας, η οποία όχι μόνο δεν ξεπερνιέται με τον χρόνο, αλλά βαθαίνει σε σχέση με την πρόοδο της τεχνικής και της τεχνολογίας, παγιώνεται και συστηματοποιείται. Έτσι και οι θεωρήσεις του κόσμου την αποτυπώνουν άμεσα, την προβάλουν και την αναπαράγουν, είτε υπάρχει έντονη η τάση προς την ενσωμάτωση, όπως ήταν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, είτε υπάρχει η τάση πλέον προς την απόρριψη στη συνέχεια με τη νεοφιλελευθεροποίηση του συστήματος. Η κριτική θεωρία βέβαια στέκεται κριτικά απέναντι και στις δύο αυτές κυρίαρχες τάσεις, αλλά στο επίπεδο των πραγματικών σχέσεων και συλλογικών αναπαραστάσεων δεν μπορεί να αλλάξει ριζικά την κατάσταση, παρά την ρηξικέλευθη κριτική της. Ειδικά δε από όταν υποχώρησαν οι νεώτερες πρωτοπορείες, αισθητικές (Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός, ο σινεμά των μεγάλων δημιουργών: Αντονιόνι, Γκοντάρ, Βισκόντι, Παζολίνι, Μπερτολούτσι κ.α.) και κοινωνικο-ιδεολογικές (κίνημα της Νέας Αριστεράς, αντιαυταρχικό κίνημα) και  αναδύθηκε ο μεταμοντερνισμός, το μόνο που μπορεί να κάνει – και έκανε – η κριτική θεωρία ήταν η πολεμική στη νέα αντιδραστική αυτή ιδεολογία (μεταμοντερνισμός), αλλά και στη νέα ολικά αντιδραστική νέα τάξη πραγμάτων.

Παρόλα αυτά οι αντινομίες, οι αντιθέσεις, οι αρνήσεις παραμένουν. Πάντοτε υπάρχουν αντιστεκόμενες οντότητες, ομάδες, τάσεις, που έστω και συμβιβασμένες (resignées),  όπως θα έλεγε ο Αντόρνο, συνεχίζουν τη μάχη, ακόμη περιοριζόμενες σε  αγώνα οπισθοφυλακών. Οι αμφισημίες, από μια ορισμένη άποψη, για να παραφράσουμε τον Αντόρνο, παραμένουν πάντοτε το ζωτικό νεύρο του μοντερνισμού, του λιγότερο ή περισσότερο αντιστεκόμενου και αγωνιζόμενου μοντερνισμού για την αισθητική και την ιδεολογικοπολιτική και κοινωνική απελευθέρωση. Αλλά και μετά την πιθανή απελευθέρωση, οι αντινομίες δεν είναι δυνατό  παρά να  υπάρχουν, ως έκφραση και απόσταγμα (canstellation), όπως έλεγε ο Χορκχάϊμερ, των ερχόμενων από μακρυά, ακόμη και από την ιστορία, διαφορών  που έχουν ακόμη και ιστορική προέλευση, διάσταση, αναφορά, όσο και αν η κοινωνία βαδίσει στο δρόμο της κοινωνικής απελευθέρωσης και της ειρήνευσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αμφισημίες, οι αντιθέσεις ακόμη και οι αντινομίες οδηγούν σε κάποια θεωρητικοποίηση της διαφοράς αυτής καθαυτής ή ως τέτοιας. Το ζητούμενο δεν είναι να επιβιώσει η διαφορετικότητα, για να χρησιμοποιήσουμε έναν νεολογισμό, ούτε να θεωρητικοποιηθεί ως τέτοια, ή καθαυτή, όπως την θεωρητικοποίησαν  οι αντιδραστικοί μεταμοντέρνοι, και ακόμη χειρότερα η ιδεολογία της διαφοράς. Το αντίθετο μάλιστα, αν και είμαστε πολύ μακρυά για την όποια υπέρβαση της (-ών) διαφοράς (-ών). Δεν είναι δυνατό να ξεπεραστούν οι πολλαπλές διαφορές ούτε με φιρμάνια, ούτε διοικητικά. Αντίθετα ο παιδαγωγικός ρόλος, με την έννοια του Γκράμσι (βαθύ μελετητή των πρωτοποριών της εποχής του), των νεώτερων πρωτοποριών και κυρίως  αυτών που θα αναδειχθούν μέσα από τους νέους αγώνες που θα προκύψουν,  συνίσταται ακριβώς στην τάση προς το ξεπέρασμα των διαφορών, στη σύλληψη και συγκρότηση ενός νέου σχεδίου αλληλεγγύης και συναδέλφωσης των ανθρώπων με νεοανθρωπιστικούς και ριζοσπαστικούς πάντοτε όρους. Ο Μαρκούζε, πάντοτε ριζοσπάστης και ανθρωπιστής, και που νέος συμμετείχε ως στρατιώτης (σε επιτροπή μάλιστα επαναστατημένων στρατιωτών) στην επανάσταση του Σπάρτακου στη Γερμανία),  δείχνει μόνιμα την κατεύθυνση με το φωτοβόλο πνεύμα του από κει που βρίσκεται προς την ολική απελευθέρωση του ανθρώπου, με νεοανθρωπιστικούς και ριζοσπαστικούς πάντοτε όρους. Δεν πρέπει να τον απογοητεύσουμε, να εγκαταλείψουμε τους αγώνες και τις διαφωτιστικές-ουμανιστικές  έρευνές του μιας ζωής.

 

II

Η κριτική – ανθρωπιστική ^2* θεωρία της Κριτικής θεωρίας ειδικότερα στηρίζεται στα εξής κείμενα, εκτός από τα παραπάνω:

Βασικά κείμενα – θέματα θεματοποιήσεις

- Κ. Μαρξ: Χειρόγραφα του 1844¹.

Αλλοτρίωση, Αλλοτρίωση της εργασίας και Αποξένωσης.

- Γκ. Λούκατς: Ιστορία και ταξική συνείδηση².

Πραγμοποίηση, κριτική της πραγμοποίησης – Ολότητα

- Κ. Korsch: Μαρξισμός και φιλοσοφία³.

               Τα μεθοδολογικά και γνησιολιογικά προβλήματα του μαρξισμού στη συνέχεια του Λούκατς⁴.

- Ε. Μπλοχ: Η αρχή της ελπίδας⁵.

                Η πράξη πρέπει να έχει μια θετική, ακόμη και ουτοπική διάσταση, υπό την προοπτική πάντοτε της απελευθέρωσης και για την απελευθέρωση.

 

- Μ. Χορκχάϊμερ:

- Παραδοσιακή και κριτική θεωρία⁶.

- Τα καθήκοντα του Ινστιτούτου κοινωνικών ερευνών⁷.

 

               Το 1933 ανακαλύπτει ο Ραζιάνωφ τα Χειρόγραφα του 1844⁸, του Μαρξ και τα εκδίδει με την προτροπή του Λούκατς.

Προς μια πλήρη ανασυγκρότηση του μοντέλου.

- Αλλοτρίωση-συνειδητοποίηση-πράξη, επανάσταση.

 

Πρώτο σημαντικό κείμενο που προσπαθεί να κάνει μια σύνθεση της κριτικής της αλλοτρίωσης του καπιταλισμού και της κριτικής της ορθολογικοποίησης του (βεμπεριανής αυτή έμπνευσης), είναι λίγο μετά (1933) το κείμενο του Μαρκούζε «Les fontements philosophiques du concept économique de travail» στο Culture et société⁹.

Bλ. στη συνέχεια  τα σημαντικά έργα της Σχολής της Φρανκφούρτης:

Μ. Χορκχάϊμερ, Η έκλειψη του Λόγου¹⁰.

Th. Adorno, Sociologie de la musique¹¹.

                     Dialectique négative¹².

                     La Philosophie de la nouvelle musique¹³.

                     Théorie esthétique¹⁴.

                     Minina moralia¹⁵.

                     Notes sur la littérature¹⁶.

                     Qusi une phantasia¹⁷.

                     L’art et les arts¹⁸.

H. Marcuse:  Εκτός από τα ιστορικά βιβλία του, Culture et société¹⁹ και Raison et revolution²⁰, βλ.  και:

               Ο σοβιετικός μαρξισμός²¹.

                Έρως και πολιτισμός²².

                Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος²³.

                Δοκίμιο για την απελευθέρωση²⁴.

                Το τέλος της ουτοπία ²⁵.

                Αντεπανάσταση και εξέγερση  ²⁶.

                Théorie esthétique²⁷.

J. Habermas, Connaissance et intérêt²⁸.

                     Théorie et Praxis²⁹.

                     Raison et révolution³⁰.

                     Théorie de l’agir  Communicationel ³¹.

                     Αυτονομία ³².

Βλ. ακόμη το συλλογικό M. Horkheimer – Th. Adorno κ.α.,  La Querèlle almande³³.

κ.α.

E. Φρομ, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ³⁴

                Τέχνη και ανθρωπισμός³⁵, Ηριδανός. 

                Φόβος μπροστά στην Ελευθερία³⁶.

A. Xάουζερ, Κοινωνική ιστορία της τέχνης³⁷.

 

Έχει ιστορική σημασία ο  ανθρωπισμός ως θεωρία, ως ιδεολογία και πρακτική από την αρχαιότητα³⁸, όταν δεν υπήρχε αλλοτρίωση – τουλάχιστον με τη σύγχρονη μορφή, που δημιούργησε ο καπιταλισμός και τον έκανε καθολική οντότητα, για να μολυνθεί.

 

Έτσι, με βάση και την κριτική θεωρία της αλλοτρίωσης ο νεώτερος ουμανιστικός μαρξισμός θα μπορέσει να διευρυνθεί, να επικαιροποιηθεί, ν’ αναζωογονηθεί και να δώσει μια νέα κριτική – αντιστασιακή διάσταση στην πράξη σήμερα, υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, σε συνθήκες πλήρους ερημοποίησης³⁹ του ανθρώπου.

 

ΙΙΙ

Το σεμινάριο αισθητικής του Ο. Ρεβώ ντ’Αλλόν στα μέσα της δεκαετίας το 1980 ήταν ίσως η τελευταία  εστία κριτικής θεωρίας, έστω αναγκαστικά αυτοπεριορισμένη στο χώρο της τέχνης. Αναφορά στην κοινωνία συστηματικά δεν γινόνταν, καθόσον οι γάλλοι κυρίως, αλλά όχι μόνο, ερευνητές είχαν αυτοεγκλιστεί στους τοίχους του ατομικισμού, ατομικοκεντρικών γενικότερα θεωριών κ.τ.λ. Η κοινωνία, το κίνημα, η αμφισβήτηση είχαν  διαβολοποιηθεί, όπως και ο ανθρωπισμός, καθόσον κατά τη νεοσυντηρητική και μεταμοντέρνα κατάσταση που είχε δημιουργηθεί από τους διάφορους établis, κατεστημένους, για να παραφράσουμε τον R. Linardht,  θεωρώνταν ως αιτία του ολοκληρωτισμού. Επρόκειτο για την πλήρη αντιστροφή, ανατροπή του μοντέλου, από την οποία δεν θα γλύτωνε αργότερα, ακόμη και ο Βανεγκέμ, ο Κριβίν (όταν έγινε ευρωβουλευτής στα μέσα της δεκαετίας του 1990), Βέμπερ κ.α. Όμως παρά αυτή την πορεία προς τη γενικευμένη αντιστροφή, όπως έλεγε κάποτε κριτικά σκεπτόμενος ο Βανεγκέμ και τη γενικότερη συνθηκολόγηση, το Σεμινάριο αυτό εισέφερε καθοριστικά στην ανάδειξη του μοντερνισμού ως ιστορικό φαινόμενο στην τέχνη, στη διαμόρφωση της κριτικής θεωρίας. Αναφορές στον ανθρωπισμό δεν γινόνταν αλλά η καλύτερη γνώση και η πληρέστερη διερεύνηση  του θέματος, ιδίως με βάση τα προπολεμικά κείμενα της Σχολής της Φρανκφούρτης και του Μαρκούζε ειδικότερα (και στην προκειμένη περίπτωση κυρίως με βάση  τα μεταπολεμικά κείμενα του), οδηγούσε στη διαπίστωση ότι ο μοντερνισμός, ιστορικός και νεώτερος  στην τέχνη συνδέονταν αναπόσπαστα με τον ανθρωπισμό. Αρκεί κανείς να διαβάσει τα κείμενα του Ζερβού, με τον οποίο δυστυχώς δεν ασχολούνταν στο ιστορικό - παρόλα αυτά - Σεμινάριο αισθητικής.

Εμείς γνωρίζοντας, από την εποχή της χούντας στην Αθήνα, το προηγούμενο ανθρωπιστικό πνεύμα των θεωρητικών και καλλιτεχνικών ερευνών στη Γαλλία κυρίως από κείμενα και διαλέξεις ελλήνων θεωρητικών και καλλιτεχνών που είχαν ζήσει εκεί  μεταπολεμικά και στη χούντα,  αλλά και έμμεσα από τα κείμενα κυρίως του Γκoλντμάν, του Λεφέβρ, των καταστασιακών κ.α., τον  σινεμά της Nouvelle vague και με αναφορά πάντοτε την εμπειρία μας από το κίνημα, ζήσαμε τραυματικά αυτήν την κατάσταση στο Σεμινάριο. Όμως δεν μπορούσαμε να αλλάξουμε τη φορά των πραγμάτων. Το μόνο που μας έμεινε ήταν οι κατ’ ιδίαν συζητήσεις με τον πάντοτε αγωνιστή Ρεβώ ντ’ Αλλόν και το ίδιο με τον Σατλέ. Το γενικότερο κλίμα ήταν αποσυνθετικό – αναθεωρητικό – συμβιβαστικό (dégéneré), οι πάντες είχαν γίνει  dégénerés, ή τουλάχιστον έρεπαν προς αυτή την κατεύθυνση (συνθηκολόγηση).

Η περίοδος του ιστορικού Σεμιναρίου του Λ. Γκολντμάν στην Ecole Pratique, με επιφανείς φοιτητές από όλη την υφήλιο, με συνεχείς δημοσιεύσεις, με εισηγήσεις του Μαρκούζε και άλλων μεγάλων θεωρητικών, με τις δημόσιες παρεμβάσεις του Σαρτρ και γενικότερα των διανοουμένων, με διαρκείς κινητοποιήσεις, ακόμη και καταλήψεις κ.α. είχε παρέλθει. Οι μεγάλες συζητήσεις του Μαρκούζε με τον Σαρτρ, τον Γκολντμάν, τον Μάρκοβιτς, το Λεφέβρ, τον Γκορζ κ.α. ανήκουν πλέον στην ιστορία. Το εμβληματικό, όσο και ιστορικό  μοναδικό νεο-ανθρωπιστικό πνεύμα που αναδύθηκε μέσα από την καταστροφή του Β^ου παγκοσμίου πολέμου και διαπέρασε καθοριστικά την τέχνη και τη σκέψη, αντικαταστάθηκε από τη γενικευμένη συνθηκολόγηση-αναθεώρηση των κάθε μορφής παρατρεχάμενων και μικρουπηρετών της καπιταλιστικής εξουσίας και των θεσμών της.

Το ζητούμενο σήμερα πλέον είναι πως θα επανασυνδεθεί η υπό ανασυγκρότηση σύγχρονη κριτική θεωρία με το ιστορικό και το νεώτερο ανθρωπιστικό πνεύμα, με στόχο την κριτική διερεύνηση των νέων και κατά πολύ πιο βάρβαρων συνθηκών που έχει δημιουργήσει η παγκοσμιοποίηση η οποία είναι σε μόνιμη πλέον κρίση, με στόχο το ξεπέρασμά της: Το ξεπέρασμα του ίδιου του δομικά απάνθρωπου καπιταλισμού. Υπ’ αυτή την έννοια, Μοντερνισμός, Ανθρωπισμός, ιστορικός και νεώτερος και ιστορική Κριτική θεωρία πρέπει να ανασυγκροτηθούν σε μια νέα διαλεκτική και δυναμική ολότητα προς την απελευθέρωση, πάντα κατά το μαρκουζεϊκό πρόταγμα.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*. Όπως αναφέρουμε και σε άλλο κεφάλαιο αυτής της εργασίας, μεταπολεμικά εμφανίστηκαν ακόμη κι άλλες νεοανθρωπιστικές-μαρξιστικές-κριτικές Σχολές: Σχολή  της Πράξης στη Γιουγκοσλαβία, Σχολή της Πράγας, της Βουδαπέστης, της Βαρσοβίας, με ιδιομορφίες και διαφορές, αλλά αναζωογόνησαν, εμπλούτισαν έδωσαν ένα νέο απελευθερωτικό πνεύμα στην Κριτική θεωρία με την ευρύτερη έννοια, ενώ ο Αντόρνο-Μαρκούζε παρέμειναν πάντοτε η αναφορά.

 

2*. Δίνουμε έμφαση  σε αυτή τη διάσταση της κριτικής θεωρίας και ευρύτερα του (νέο)ανθρωπιστικού μαρξισμού, καθόσον σήμερα έχει όχι μόνον χαθεί κάθε ανθρώπινη-ανθρωπιστική προβληματική αλλά ακόμα χειρότερα, οι βαθύτερες,  οι δομικές μετατροπές του καπιταλισμού λόγω της παγκοσμιοποίησης αποτρέπουν την όποια ανθρωπιστική – απελευθερωτική προβληματική. Αλλά και γενικότερα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός έχει από-ανθρωποποιήσει τον άνθρωπο καθολικά. Μόνο με τη δομική ανασυγκρότηση της κοινωνίας από τα κάτω θα καταστεί δυνατή η όποια ανθρωπιστική ανασυγκρότηση του μοντέλου.

 

3*. Για αυτό το εξαιρετικά σημαντικό θέμα, το οποίο προσπαθήσαμε να το αναδείξουμε όσο μπορούσαμε με τα έργα μας:  Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός,  Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ, αλλά  και με τα επόμενα κείμενά μας, δεν υπάρχει κάποια ξεχωριστή-σημαντική έρευνα ή μελέτη. Έτσι εμείς, μέσα στο πλαίσιο των γενικώτερων πολιτισμικών, με την ευρύτερη έννοια, ερευνών μας, προσπαθήσαμε να το αναδείξουμε κυρίως έμμεσα  και αποσπασματικά, με τα δύο πρώτα κείμενά μας για την κριτική θεωρία: Ιδεολογική κριτική και η εισφορά της κριτικής θεωρίας, στο Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός σσ. 21-29 και «Η κριτική θεωρία: Η σύγχρονη  κοινωνική και αισθητική θεωρία», Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι, σσ. 21-36 (συμπληρωμένη και διορθωμένη αναδημοσίευση από τον Πολίτη και τη Νέα Κοινωνιολογία. Έτσι μια συστηματικότερη και σύγχρονη έρευνα για την Κριτική θεωρία είναι πάντοτε το μέγα ζητούμενο, ειδικά υπό την οπτική της σύνδεσης της με τη γενικότερη ανθρωπιστική φιλοσοφία. Γενικά δε θέση  μας είναι ότι δεν υπάρχει κριτική θεωρία χωρίς την ιστορική ανθρωπιστική φιλοσοφία, σύλληψη, θεωρητικοποίηση. Και από την άλλη, είναι εξαιρετικά σημαντικό το γεγονός ότι η κριτική θεωρία εισέφερε καθοριστικά στην ανάπτυξη και διάδοση της νεότερης ανθρωπιστικής φιλοσοφίας και γενικότερα θεώρησης του κόσμου, ειδικά στην εκδοχή του Μαρκούζε με το έργο του και βέβαια με το ανυπέρβλητο παράδειγμα στράτευσής του. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

2. Εκδ. Οδυσσέας.

3. Εκδ. Minuit.

4. Βλ. ib σημ. 2.

5. Εκδ. Gallimard.

6. 7. Εκδ. Έρασμος.

8. Ib. σημ. 1

9. Εκδ. Minuit, σσ. 21-60.

10. Εκδ. Κριτική.

11. Εκδ. Contrechamps.

12. Εκδ. Payot.

13. Εκδ. Gallimard.

14. Εκδ. Klincksieck.

15. Εκδ. Payot.

16. Εκδ. Flammarion.

17.  Εκδ. Flammarion.

18. Εκδ. De Brower.

19. Ιb. Σημ. 3.

20 Εκδ. Minuit.

21. Εκδ. Εξάντας.

22. Εκδ. Κάλβος.

23. Εκδ. Παπαζήσης.

24. Εκδ. Διογένης.

25. Εκδ. Ύψιλον.

26. Εκδ. Παπαζήσης.

27. Εκδ. Seuil.

28. Εκδ. Gallimard.

29. Εκδ. Gallimard, 2 τ.

30. Εκδ. Payot.

31. Εκδ. Fayard, 2 τ.

32. Εκδ. Ύψιλον.

33. Εκδ. La Difference.

34. Εκδ. Μπουκουμάνης.

35. Εκδ. Ηριδανός.

36. Εκδ. Μπουκουμάνης.

37. Εκδ. Κάλβος, τ.4.

38. Βλ. Κ. Παπαϊωάννου, Αρχαίος και νεώτερος ανθρωπισμός, εκδ. Παν/μίο Πειραιώς.

39. Βλ. τις αναφορές μας σε αυτό το εξαιρετικά σημαντικό σεμινάριο και στα άλλα βιβλία μας, αλλά και αυτόθι.