ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ* ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ*

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

 Ι. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΑΥΤΟΝΟΜΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η κριτική θεωρία είναι μια νέα θεωρία. Αυτόνομη, σύνθετη, αυτοδύναμη. Στηρίζεται κριτικά και μετακριτικά στην ιστορία της σκέψης, της φιλοσοφίας, από τον Όμηρο και τον Ησίοδο μέχρι σήμερα, και ειδικότερα στον νεαρό Μαρξ και τον νεαρό Λούκατς, αλλά πλέον από την ίδρυση της στις αρχές της δεκαετίας του 1930 αυτονομήθηκε, με επίκεντρο τις νεολουκατσικές έννοιες της ολότητας και της κριτικής της πραγμοποίησης. Στη συνέχεια προστέθηκαν στον εννοιολογικό μηχανισμό (appareil) της οι έννοιες της ορθολογικοποίησης και των ιδεατών τύπων του Μ. Βέμπερ, η κριτική της αλλοτρίωσης του νεαρού Μαρξ, για να φθάσει στη θεωρητικοποίηση της κρίσης του Λόγου και του πολιτισμού, καθαρά φρανκφουρτιανής πλέον έμπνευσης.

Πολύ γρήγορα άρχισαν να ενσωματώνονται κριτικά η ψυχαναλυτική θεώρηση του Φρόϋντ, αλλά προς κοινωνικές πάντοτε και κοινωνιολογικές κατευθύνσεις. Το είναι  μόνο κοινωνικό είναι, αλλά πλέον με έντονη και την ψυχαναλυτική  διάσταση, σε διαρκές γίγνεσθαι, σε αναζήτηση της χειραφέτησης και της απελευθέρωσης με ολικό και καθορισμένο τρόπο. Η ιδέα της μεγάλης άρνησης, με επίκεντρο την κριτική στοχαστικότητα της συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας που εμφανίστηκε με ένα σαφή και ορμητικό τρόπο στη δεκαετία του 1960 και διαδόθηκε στη δεκαετία των έντονων κινητοποιήσεων της νεολαίας, η μεγαλύτερη ίσως εισφορά της κριτικής θεωρίας, υπάρχει εν σπέρματι από τις απαρχές της κριτικής θεωρίας, και η οποία  αποκτά ένα μοντέρνο χαρακτήρα στη συνέχεια, μέσα από την επικαιροποίηση των ιστορικών επαναστατικών προταγμάτων, αλλά με ψυχαναλυτική πλέον διάσταση (Β. Ράϊχ, Ε. Φρόμ).

 

ΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ

Σύνθεση της κριτικής του Μαρξ των νέων χεγκελιανών: Κριτική της φιλοσοφίας του κράτους,  κοινωνία των πολιτών, κριτική  της θρησκείας κ.α., δηλαδή της κριτικής του μη μαρξιστή, αλλά ριζοσπάστη-επαναστάτη ουμανιστή Μαρξ, της μαρξιστικής κριτικής της πραγμοποίησης του νεαρού Λούκατς, και της βεμπεριανής ανάδειξης των ιδεατών τύπων – σηματοδοτήσεων ως προϊόν του προχωρήματος της διαδικασίας της ορθολογικοποίησης και συγχρόνως ως κριτική της. Στην ουσία η κριτική θεωρία εισηγήθηκε μια νέα κριτική θεωρία της ορθολογικοποίησης.

Υποκείμενο αυτής της ιστορικής κριτικής σύνθεσης είναι ο νεολουκατσικός προλετάριος αλλά και ο μαξβεμπεριανός φωτεισμένος (αστός) άνθρωπος. Στη συνέχεια με βάση την ανακάλυψη της νεομαρξικής θεωρίας της αλλοτρίωσης από τον Ραζιάνωφ (πρλ. τα Χειρόγραφα του 1844 – Δ. Βιβλιοθήκη – του Μαρξ ) η κριτική θεωρία μετατρέπει τη θεωρία αυτή σε κεντρικό, σε κομβικό θέμα της όλης - πάντοτε κριτικής της - προσέγγισης και θεωρητικοποίησης. Στο βασικό ceval du batail, στον ακρογωνιαίο λίθο της.

Η κριτική της έκτοτε πλέον σύγχρονης κοινωνίας είναι κεντρική, συστηματική, με βάση και αναφορά την κριτική της γενικευόμενης και μάλιστα με νέες μορφές αλλοτρίωσης. Παρόλα αυτά η κριτική αυτή της Σχολής της Φρανκφούρτης δεν κάνει ποτέ σύστημα.

Η αντιαλλοτριωτική κριτική της είναι ολική, συστηματική (με την χεγκελιανή έννοια του όρου), αλλά ποτέ δεν αποβλέπει στη συγκρότηση του όποιου συστήματος, ιδεολογικού, θεωρητικού, πολιτικού κ.α. Αντίθετα: η συστηματικά αντιαλλοτριωτική κριτική της αποβλέπει, όπως και η κριτική του  Μαρξ, στην ανάδειξη του ολικά απάνθρωπου χαρακτήρα του συστήματος. Προς τούτο επιστρατεύει και την τέχνη, τη μοντέρνα ειδικότερα, για να αναδείξει την καθοριστική νέα αντιαλλοτριωτική δύναμη και εμβέλειά του (συστήματος), όταν  το προλεταριάτο άρχισε σιγά-σιγά να υποτάσσεται στην παντοδυναμία του φορντικού πλέον συστήματος και λιγότερο ή περισσότερο να ενσωματώνεται σε αυτό. Συστηματικά αντιαλλοτριωτική κριτική λοιπόν, με στόχο τη διαρκή και συστηματική καταγγελία του συστήματος, την ανάδειξη των αντινομιών, των αδυναμιών, των αντιφάσεων, των υπόρρητων αδιεξόδων του. Στόχος πάντοτε μέσα από αυτή τη συστηματική κριτική η αφύπνιση της  υποκειμενικότητας και η συνειδητοποίηση της ανάγκης ξεπεράσματος του νέου σύγχρονου κυρίαρχου ολικά απάνθρωπου συστήματος με επίκεντρο τον άνθρωπο, την εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών και όχι των συμφερόντων των μονοπωλίων.

* * *

Σύγχρονη κριτική θεωρία της κοινωνίας, όπως έλεγε και ο Ρεβώ ντ’Αλόν, και όχι για την κοινωνία ή περί την κοινωνία ή των κοινωνιολόγων και φιλόσοφων. Δηλαδή μια αυτόνομη και αυτοτελής σύγχρονη κοινωνική θεωρία: ανάλυση και ερμηνεία της κοινωνικής ολότητας στο γίγνεσθαί της, με βάση και αναφορά στους μεγάλους θεωρητικούς-ιδρυτές της Σχολής της Φρανκφούρτης, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτούς, ούτε επαναλαμβάνει μηχανικιστικά τις θέσεις και τις αναλύσεις τους.

 

ΙΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Α. Σχολή Φρανκφούρτης: Αισθητική-Ανθρωπισμός-Πολιτισμική κληρονομιά. Ακόμη και η Σχολή της Φρανκφούρτης είναι πλέον πολιτισμική κληρονομιά.

Η εναγώνεια προσπάθεια επιβίωσης της μοντέρνας τέχνης μέσα στον καπιταλισμό.

Προέχει η εσωτερική λογική της μοντέρνας τέχνης,  η εσωτερική δυναμική της, «ο νόμος της κίνησής της» (Αντόρνο) προς τη δημιουργία ενός νέου, μοντέρνου και συγχρόνως ιστορικού υλικού^1*. Η διαλεκτική του υλικού¹.

Συγχρόνως η μοντέρνα τέχνη ήταν μια διαρκής αντίσταση στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων, στην υπάρχουσα αλλοτριωμένη κοινωνία.

Το δυνητικό στοιχείο του έργου της μοντέρνας τέχνης ενέχει έστω και εν σπέρματι το στοιχείο της ανατροπής, του ξεπεράσματος, της απελευθέρωσης (Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση²).

«Η τέχνη είναι υπόσχεση ευτυχίας που διαρκώς αθετείται» (Αντόρνο) μετά το Άουσβιτς.

Τα μεθοδολογικά και επιστημολογικά προβλήματα της Σύγχρονης Κριτικής Θεωρίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πολυπλοκότητας. Το κεντρικό πρόβλημα της εξουσίας και της κυριάρχησης-κυριαρχίας. Σύνθεση-ανάλυση. Ανάλυση-σύνθεση.

Ενάντια στην déduction (παραγωγή)³. Κριτική του εργαλειακού Λόγου^2*. Εναγώνια αναζήτηση της νέας κοινωνικότητας, που θα ξεφεύγει από τη νόρμα, την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση, τον εργαλειακό λόγο και θα προσπαθεί πάντα να επανατοποθετείται κριτικά και αυτόνομα. Το γενικότερο πρόταγμα της αυτονομίας⁴. Η προωθητική δυναμική της μοντέρνας τέχνης, καθώς και ο αυτόνομος αυτοπροσδιοριστικός ρόλος της. Η μοντέρνα τέχνη είναι συγκροτησιακή συνιστώσα της νέας και απελευθερωμένης-απελευθερωτικής κατάστασης  του μοντερνισμού. Του σχεδίου της Νέας μεγάλης ανθρωπιστικής και απελευθερωτικής Άρνησης (Μαρκούζε).

-Η νέα κοινωνική δομή και διαστρωμάτωση των χωρών του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

-Φτωχοποίηση, ερημοποίηση.

-Παγκοσμιοποίηση: Κρίση της υποκειμενικότητας – όξυνση των αντιθέσεων-Αντινομίες.

-Η νέα προσέγγιση του Γκράμσι του καπιταλισμού των αναπτυγμένων δυτικών κοινωνιών.

Γκράμσι – Σχολή της Φρανκφούρτης.

 

Β. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗΣ - ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

     ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΤΗΤΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

 

Ι. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ

             Προάγγελοι-Πρόδρομοι

- Νεαρός Μαρξ

- Νεαρός Γκ. Λούκατς     

- Α. Γκράμσι

- Κ. Κορς

- Ε. Μπλόχ

 

Ιδρυτές-Μέλη-Συνεργάτες

- Μ. Χορκχάϊμερ                                                                         - Β. Ράϊχ

- Θ. Αντόρνο                                                                                - Ε Φρόμ

- Χ. Μαρκούζε                                                                     - Λ. Λόβενταλ

- Β. Μπένζαμιν                                                                   - Φρ. Πόλλοκ

- Γ. Χάμπερμας                                                                   - Φρ. Νάουμαν

- Άλφρεντ Σμίντ                                                                 - Κ.- Α. Βιτόγκελ

              - Κλ. Λάζαφερντ                                                                 - Άξελντροντ

                                                                                            

ΙΙ. ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ (Λογοτεχνία – Θέατρο)

- Χέντερλιν                                                                                - Προύστ

- Νοβάλις                                                                          - Κάφκα

- Γκαίτε                                                                             - Μπρέχτ

- Ρίλκε                                                                               - Μούζιλ

- Μπωντλαίρ                                                                                      - Μπέκετ                                            

- Ρεμπώ                                                                                                - J. - M. Στρομπ

 

ΙΙI.  ΜΟΥΣΙΚΟΙ

1. Μάλερ, Σέμπεργκ, Βέμπερν, Μπέργκ, Έσλιν

2. Σεμινάριο του Damstrang

 

ΙV. ΖΩΓΡΑΦΟΙ

Πικάσο, Καντίνσκυ, Μάλεβιτς, Κλέ, κ.ά.

 

Γ. Ο ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΝΕΟΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

Γαλλικός νεοουμανιστικός Μαρξισμός                                                                                            

- Α. Kojève                                                                            - J. Hippolyte

- A. Καμύ                                                                                              - P. Naville

-  J. - P. Sartre                                                                                       - Α. Γκορζ

- Μ. Rubel                                                                                            - Γ. Φρηντμάν                                                                                                                                     

- Κ. Παπαϊωάννου                                                                            - Α. Λεφέβρ                                                         - Κ. Αξελός                                                                                         -  Fr. Châtelel                                                       - Λ. Γκολντμάν                                                                                   - O. Revault d’ Allonnes    

-  J. Gabel                                                                                              - S. Mallet                                                             

  

Δ. ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ                                   

- Γκ. Ντεμπόρ                          

- Ρ. Βανεγκέμ                   

                                                                               

Ε. ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΝΕΟΟΥΜΑΝΙΣΤΕΣ ΜΑΡΞΙΣΤΕΣ                                             

- Α. Χάουζερ                                                                                         - Π. Σουήζη

- Ε. Φίσερ                                                                                              - Ε. Μαντέλ

- Στ. Οζόφσκι                                                                                      - Ι. Βαλλερστάϊν

 - Ε. Χόμπσμπάουμ                                                                             - Π. Άντερσον    

ΣΤ. ΑΛΛΕΣ⁵ ΝΕΟΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ^3*

Σχολή της Πράξης: Μ. Μάρκοβιτς (Γιουγκοσλαβία) κ.α.

Σχολή της Βουδαπέστης: Λούκατς, Μανχάϊμ, Μάρκους, Χέλερ κ.α.

Σχολή της Πράγας:  Κ. Κόζικ

Σχολή της Βαρσοβίας: Α. Σάφ, Στ. Οζόφσκι κ.α.

 

Ζ. ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΜΑΡΞΙΣΤΕΣ^4*

Ιταλική αριστερή επαναστατική διανόηση των δεκαετιών 1960-7-80, με προεξάρχοντες το GROUPO GRAMSCI, τον  La Grassa κ.ά.

 

Η. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Αρνητική αισθητική (Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique⁶).

Αρνητική διαλεκτική (Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative⁷)

Η αισθητική ως το όλον, το άπαν. (Βλ. νεαρός Λούκατς⁸).

Αντόρνο – Γκολντμάν⁹ Λούκατς (προς νέες θέσεις). Η ολική αισθητική του Λούκατς¹⁰, όπως την εκθέτει λίγο πριν πεθάνει.

 

Θ. Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

Παγκοσμιοποίηση: Σύγχρονη κριτική θεωρία: Σφαιρικότητα, Ολότητα – ή τουλάχιστον ολιστική σύλληψη και θεώρηση – και σφαιρικότητα (Global, globalité, globalisation).

- Η στροφή του Ντάμστρανγκ.

- Η τέχνη και οι τέχνες¹¹.

- Προς τη μοντέρνα πολυμορφία.

- Διακαλλιτεχνικότητα και διαπολιτισμικότητα¹².

- Διαρκής – ανοιχτή Conceptual Art.

- Πολυμορφία: Από τη (μοντέρνα) μορφή στις (μοντέρνες) μορφές.

-Προσπάθεια ξεπεράσματος της χρονικότητας, της αυστηρής χρονικής σειράς συγγραφής και επεξεργασίας των κειμένων. Προς το χρονικό au déla.

-Ανάγνωση – θεωρητικoποίηση του έργου της Σχολής Φρανκφούρτης υπό την οπτική της ιδέας της απελευθέρωσης, όπως τη συνέλαβε και την ανέπτυξε ο Μαρκούζε στη συνέχεια του έργου του Αντόρνο και ως θετική απάντηση στην αρνητική διαλεκτική του (Αντόρνο).

Σχολή Φρανκφούρτης: Σχολή της υποκειμενικότητας (υποκειμένου) γενικά, της κοινωνικής και αισθητικής υποκειμενικότητας ειδικότερα.

Η θεωρία της αλλοτρίωσης – πραγμοποίησης.

 

IV. KΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η ορθολογικότητα της  μοντέρνας τέχνης: Αυτονομία, αυτοτέλεια, διαρκής καινοτομία, μορφική-μορφολογική ανανέωση μετά την επανάσταση του κυβισμού του 1907. Η περίοδος αυτή διαρκεί από το 1907 μέχρι το 1960.

-1960-1978: Σύγχρονη τέχνη

-1978-80 – Σήμερα: Πολύμορφη τέχνη

Μινιμαλισμός-Pop Αrt, Land Art, Nouveau Réalisme, Arte Pauvera, Performance, Περιβάλλοντα, Conceptual art.

1978: Εμφάνιση του Μεταμοντερνισμού. Στη συνέχεια μετά από λίγα θορυβώδη χρόνια εξαφανίζεται.

 

Η διεύρυνση της προβληματικής της κριτικής θεωρίας-Νέα κοινωνικά κινήματα, Πουλαντζάς, Οικολογία – Α. Γκόρζ κ.α.

Η διεύρυνση της νομικής και προς την κοινωνική διάσταση: Η απόκτηση κοινωνικής διάστασης από τη νομική στη συνέχεια του διδακτορικού του Πουλαντζά^5*. Η διαλεκτική του Λόγου, της νομιμότητας – νομιμοποίησης κατά τον Χάμπερμας¹³, που διατυπώνει περίπου την ίδια περίοδο με τον Πουλαντζά με άλλες βέβαια βάσεις και αναφορές, αλλά περίπου με την ίδια μετασχηματιστική, νομιμοποιητική λογική των κατακτήσεων του τότε κινήματος.

Προς μια διευρυμένη σύγχρονη συστηματική-συστημική σύλληψη-θεώρηση του δικαίου και της κοινωνικής πρακτικής γενικότερα, σύμφωνα με τη δυναμική συστημική θεωρία, και όχι ως υποπροϊόν της πρόσφατης συστημικής κρίσης¹⁴.

 

- Η νέα ριζοσπαστικότητα που αναδείχθηκε στη Γαλλία με την τελευταία κινητοποίηση ενάντια στο συνταξιοδοτικό. Πρόκειται για μια συστηματική, ολική κριτική του συστήματος. Για μια κριτική που σε κάθε περίπτωση ξεπερνά το συνταξιοδοτικό πρόβλημα καθαυτό. Αυτή η νέα τάση μπορεί να ωθήσει και την κριτική θεωρία προς την ανανέωση, την επικαιροποίηση, τη διεύρυνση των εννοιών και της μεθοδολογίας της σύλληψης του άλλου, του νέου, του ριζοσπαστικού, της νέας μεγάλης επαναστατικής Άρνησης που έρχεται.

 

Παγκοσμιοποίηση: Όλα αλλάζουν¹⁵.

 

Μεταπαγκοσμιοποίηση - Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη¹⁶.

Η εποχή της καθορισμένης άρνησης¹⁷: Νέα μεθοδολογικά και επιστημολογικά δεδομένα που αναδεικνύει η κρίση της παγκοσμιοποίησης. Προς μια νέα κριτική θεωρία με επίκεντρο την αντορνική ιδέα της καθορισμένης άρνησης, υπό την οπτική πάντοτε σύλληψη της αναγκαίας νέας θετικότητας: της ελπίδας της απελευθέρωση.ς στις νέες νεοβάρβαρες συνθήκες, ανασυγκροτώντας  και το μαρκουζεϊκό πρόταγμα

Διάλεξη: Σύγχρονη κριτική θεωρία και άνθρωπος: Προς την πλήρη ανασυγκρότηση του μοντέλου. Υπό έκδοση: ένα δίτομο νέο έργο υπό επεξεργασία–ολοκλήρωση: Σύγχρονη κριτική θεωρία και άνθρωπος: Νέος ανθρωπισμός, Νέα Μεγάλη άρνηση, Μοντέρνα τέχνη.

 

-Κριτική θεωρία: μορφή κειμένων: κείμενα αποσπασματικά, αφοριστικά και σε παράταξη.

-Ξεπέρασμα της χρονικότητας, έστω και σχετικά, του αυστηρού ιστορικισμού, της μονοκατευθυντικής  ιστοριογραφικής αντίληψης, δομής κ.α. Της πρόσληψης της ιστορίας ως μιας ενιαίας και μονοκατευθυντικής οντότητας.

Προς τη σύγχρονη, πολύπλοκη διαλεκτική σύλληψη του δομικού, εγγενώς πολύπλοκου και αντινομικού γίγνεσθαι.

Τέχνη, κοινωνία, κουλτούρα, ιδεολογία και σε κάθε δυνατή σειρά, σε κάθε δυνατό συνδυασμό¹⁸, ξεπερνώντας έτσι κάθε αγκύλωση, προκαθορισμένο σχήμα, στατικότητα, πεζή αξιοκρατία. Προς μία σύγχρονη κριτική δυναμική και σύνθετη (πολύπλοκή) κριτική θεωρία της κοινωνίας στην ολότητά της και την ολότητα του φαινομένου και των διαδικασιών της, πολύ συχνά αντινομικού, έως και άκρως αντινομικού, μέχρι ακόμη και βαθμού αδυνατότητας της όποιας σύνθεσης. Προς μια συνθετική κριτική θεωρία των μεταβολών και των μετασχηματισμών, διατηρώντας ακόμη και τον αυτόνομο πλέον χαρακτήρα πολλών δομών ή καταστάσεων.

Σύλληψη και συγκρότηση μιας ριζικά νέας ολικής θεωρητικής - και πρακτικής -κατάστασης.

Κινητό,  ένα σύγχρονο, πολύπλοκο και πολύμορφο διαλεκτικό κινητό - μοντέλο προς το άλλο, την απελευθέρωση.

Δεν αρκεί η διαπίστωση, η διάγνωση  και η περιγραφή της κατάστασης, αλλά η ερμηνεία της εκ των πραγμάτων σύγχρονης δυναμικής και ταχέως μεταβαλλόμενης συνεχώς κατάστασης. Το ζητούμενο είναι πάντοτε η συνείδηση και η διαμόρφωση μιας συνείδησης  των αναγκαίων αλλαγών με στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αιώνια σπηλιά του Πλάτωνα. Η χειραφέτησή του με όρους αντιαλλοτρίωσης και από-αλλοτρίωσης.

 

-Ανασυγκρότηση και συνέχιση της κριτικής θεωρίας στις σύγχρονες συνθήκες. Όχι φρανκφουρτολογία  αλλά μια νέα σύγχρονη κριτική θεωρία. Η κριτική θεωρία ως αισθητική^6* και ως ιδεολογική κριτική¹⁹.

 

V.  ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ι

ΣΥΓΧΡΟΝΗ: Η περίοδος που αρχίζει από την εξέγερση στο Σιάτλ (1997) και εδώ.

-H κριτική θεωρία σήμερα πρέπει να διαπνέεται από τη νεοανθρωπιστική φιλοσοφία και θεώρηση που εισήγαγε ο νεαρός Μαρξ και ανάπτυξε η Κριτική θεωρία στη συνέχεια του νεαρού Λούκατς, με έμφαση στη ριζοσπαστική τομή που εισήγαγε ο Χ. Μαρκούζε με το έργο του, το οποίο διαπερνιέται απο την αρχή της ανυπέρθητης ανάγκης της απελευθέρωσης.

 

Η σύγχρονη θεωρία της  πολυπλοκότητας

Η ερημοποίηση

Η σύγχρονη συστημική κρίση.

Οι ασύμμετρες απειλές, οι παράπλευρες απώλειες, οι συμμετρικές επιπτώσεις ή αλληλοδράσεις. Η θεωρία του ξαφνικού θανάτου. ( Η θεωρητικοποίηση αυτή αναδείχθηκε στη συνέχεια της τραπεζικής κρίσης στην Αμερική τον χειμώνα του 2023). Οι κοινωνικές σχέσεις έχουν έναν χαρακτήρα κρυφό, καλυμμένο, φετιχιστικό. Παρόλα αυτά πρέπει να αναδειχθούν και ν’αποκαλυφθούν οι φαινομενικές σχέσεις, οι ρητές και υπόρρητες συσχετίσεις, αλληλοδράσεις και αλληλοεπιδράσεις, οι κρυφές αντιθέσεις και κυρίως οι αντινομίες. Οι ενύπαρκτες συσχετίσεις και αλληλοδράσεις χωρίς καμία φαινομενική ένδειξη. Η συστημική κρίση και οι επιφανειακές ανασυγκροτήσεις του μοντέλου. Η κοινωνία ως πολύπλοκο, σύνθετο αντινομικό κ.α. μοντέλο.

-Μοντέλο και Μοντέλα²⁰.

Διευρυμένο μοντέλο με τις νέες αντιλήψεις περί δικαίου (πουλαντζικής έμπνευσης), η δημιουργική ενσωμάτωση κοινωνικών, περιβαντολογικών κ.α. προβληματικών.

Ορθολογικότητα και ορθολογικότητες. Προς τη νέα ορθολογικότητα²¹, τη Νέα ανθρωπολογία²².

-Η ανάγκη δημιουργίας νέων οργανικών σχέσεων.

-Προς τη Νέα κοινωνικότητα ως αναγκαία αλλά και εγγενή τάση της σύγχρονης κοινωνίας στον αγώνα για την επιβίωσή της ως κοινωνία μετά τη νεοφιλελεύθερη ατομικοκεντρική θεωρία και πρακτική, αλλά και ως συνειδητό σχέδιο για την ορθολογικότερη οργάνωσή της  (κοινωνίας), αλλά και ως προϋπόθεση για την ανασυγκρότησή και απελευθέρωσή της ολικά.

 

-Η κριτική θεωρία μετά τα κινήματα του Σιάτλ, του Πόρτο Αλέγκρε, των Αγανακτισμένων, της Nuit débout, των αντιμνημονίων, των Κίτρινων γιλέκων, της κινητοποίησης ενάντια στη συνταξιοδοτική αλλαγή στη Γαλλία.

Νέες κοινωνικότητες – νέες ριζοσπαστικότητες, νέες συλλογικότητες κ.α.

Το ιστορικό σχέδιο της Alternative.

 

ΙΙ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: Ανασυγκρότηση της ιστορικής κριτικής θεωρίας της Σχολής της Φρανκφούρτης,  ανάδειξη των νέων προκλήσεων στην ταραγμένη εποχή που αρχίζει από το Σιάτλ, που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση και στη συνέχεια η βαθειά κρίση του συστήματος που ξεσπά το 2007-8 και διαρκεί μέχρι σήμερα, αποκτώντας συνέχεια νέες μορφές. Νεοφιλελευθερισμός, ταξηφιλελευθερισμός, απολυταρχικοποίηση του συστήματος, η κυριάρχηση ως η νέα πλέον κατάσταση του πυρήνα, της πεμπτουσίας του συστήματος.

 

ΙΙΙ

AΝΘΡΩΠΟΣ: Επιστροφή και επικαιροποίηση του νεώτερου ανθρωπιστικού-απελευθερωτικού προτάγματος, κυρίως στη συνέχεια του Μαρκούζε, της Μεγάλης άρνησης και της διακήρυξης της απελευθερωτικής πράξης που εισηγήθηκε. Συγχρόνως επανασύνδεση με τον αρχαιοελληνικό ανθρωπισμό, τον αναγεννησιακό και πρώτιστα με τον επαναστατικό ανθρωπισμό που αναδείχθηκε με τις μεγάλες επαναστάσεις των νεώτερων χρόνων: Η  Μεγάλη επανάσταση του 1789 στη Γαλλία, οι επαναστάσεις του 1820, του 1848, των κομμούνων κ.α. και ιδίως με την επαναστατική ριζοσπαστικοποίηση της σκέψης του Μαρξ το 1843-44²³.

 

Συνοπτική παρουσίαση του νέου δίτομου έργου μου υπό έκδοση.

-Κριτική θεωρία και αισθητική

                                                                       /άνθρωπος

-Η κριτική θεωρία ως αισθητική

 

-Η αναγκαιότητα της νέας ανθρωπολογίας.

-Το πρόταγμα της νέας ανθρωπολογίας²⁴ .

 

Σύγχρονη κριτική θεώρηση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης,  ή της παγκοσμιοποίησης των συστημικών κρίσεων κ.α.

- Ανθρωπολογία à Νέα ανθρωπολογία.

 

- Παγκοσμιοποίηση: Από την κοινωνικότητα στη συστημική κοινωνική αποσάθρωση, στο νομαδισμό, στην αποδόμηση του είναι, κάθε μορφής είναι.

 Η κριτική της σύγχρονης τεχνολογίας από τους Μαρξ-Μαρκούζε-Γκόρζ

- Από την ενσωμάτωση²⁵ στην απόρριψη.

Σύγχρονη κριτική θεώρηση: Η κριτική θεώρηση στο σήμερα

- Κυριάρχηση: Κεντρικό θέμα. Βλ. το βιβλίο μας Η εποχή της καθορισμένης άρνησης²⁶.

         - Ο άνθρωπος ως συνειδητοποιημένο ον της αλλοτρίωσης και της πραγμοποίησης και που στη συνέχεια τείνει ν’απελευθερωθεί.

Παγκοσμιοποίηση:

- Αντιθέσεις - Αντινομίες

- Ασύμμετρες απειλές.

- Παράπλευρες απώλειες.

- Μη γραμμική μηχανηστική σκέψη.

Μέσα στις νεώτερες αυτές συνθήκες πρέπει με κάθε αντίτιμο να (ξανα-) ανακαλυφθεί η διαλεκτική της υπέρβασης, του ποιοτικού άλματος, της αρνητικής διαλεκτικής.

Προς τη συνεχή διαλεκτική της άρνησης με στόχο μια νέα διαλεκτική πράξη. Η καθορισμένη άρνηση ως προϋπόθεση του ξεπεράσματος.

- Η νεωτερικότητα είναι πλουραλιστική, δυναμική, πολύμορφη. Εμπεριέχει πάντοτε δυνατότητα κριτικής, άρνησης, μοντερνιστικής μορφογένεσης, κρυμμένης πνευματικότητας: Ενός δυνατού ξεπεράσματος.

Προς την εναλλακτική νεωτερικότητα.

- Η τέχνη: εμπεριέχει ένα δομικό στοιχείο χειραφέτησης. Η μοντέρνα ειδικότερα.

- Το μεγάλο πρόβλημα της φύσης, της πρόσληψης, της θεωρητικοποίησής της.           (Ρουσώ – Φουριέ).

 

Σύγχρονος τρόπος ζωής.

Αναισθησία^7* και ευδαιμονισμός.

-Παζολίνι: Θεώρημα.

Η αντίστροφη αλλοτρίωση (αποξένωση) της κυρίαρχης τάξης.

- Παζολίνι: Χοιροστάσιο (Porcile):       H ηθική αλλοτρίωση της ανώτερης τάξης

- Ch. Chapline: Μοντέρνοι καιροί.

- Bertolucci: Novecento, Κονφορμίστας

- Ιδεολογία – Εποικοδόμημα – ψευδής συνείδηση à Ιδεολογική κριτική.

 

Από τον διεθνισμό (αρχές του 19ου αι. και εδώ) στην παγκοσμιοποίηση.

Παγκοσμιοποίηση: Σκέπτομαι παγκόσμια – δρω τοπικά.

Το παγκόσμιο κίνημα της Alfermondilisation που ακολούθησε – εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμό από την εξέγερση των Τσιάπας.

 

Τσιάπας: Υπολοχαγός Μάρκος: Γκράμσι – Αλτυσέρ (Η κριτική του εποικοδομήματος): Εξέγερση  – επανάσταση για τον αυτοπροσδιορισμό, την αυτονόμηση, ή τουλάχιστον την αναγνωριση μιας μεγάλης φυλετικής-εθνοτικής οντότητας του Μεξικού, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης. Πρώτη ένοπλη μεγάλη εξέγερση ενάντια στην Παγκοσμιοποίηση.

 

Η εξέγερση του ελληνικού λαού ενάντια στην Τρόϊκα

Η συνεχής (μετά το 1973 – διεθνής πετρελαϊκή κρίση): ανασυγκρότηση του καπιταλισμού. Αποβιομηχανικοποίηση. Απορρίθμυση, Αποθέσμιση,  Παγκοσμιοποίηση.

Η νέα, η σύγχρονη κριτική θεωρία, με επίκεντρο - τη συστηματική πλέον - θεωρία της αλλοτρίωσης (Μεσάρος)²⁷, και ως συνέχειά της.

Η μετανάστευση ως μοχλός αυταρχικοποίησης του συστήματος, αναγκαστικής  ανασυγκρότησης από τα κάτω. Μετατίθεται έτσι το θέμα της απο-αλλοτρίωσης ή παίρνει  άλλες δύσκολες, ακόμη και τραγικές διαστάσεις. Γίνεται μια σύγχρονη καταπιεστική και αντιδραστική ιδεολογία. Γενικότερα δε ισχύει η θέση (στη συνέχεια του νεαρού Μάρξ και Μεσάρος): Ή η κοινωνία θα μπει σε μια σταθερή συνεχή, και μάλιστα συνειδητή, πορεία  απο-αλλοτρίωσης δια της πράξης, ή δεν θα απελευθερωθεί ποτέ. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μεταπαγκοσμιοποίησης, λόγω της ιστορικής ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, η παραγωγικότητα της εργασίας κ.τ.λ. είναι το κύριο πλέον θέμα, η κύρια κοινωνικοπολιτική και ιδεολογική, ακόμη και πολιτισμική πρακτική που πρέπει να αναπτυχθεί. Πρόκειται για ένα κίνημα βασικά της υπερδομής, σε επίπεδο υπερδομής. Η υπερδομή στην παγκοσμιοποίηση ή και της παγκοσμιοποίησης είναι πλέον η νέα κυρίαρχη κατάσταση.

 

Εμφάνιση, ανάδυση νέων αντιδραστικών και αντι-απελευθερωτικών ιδεολογιών. Πρόκειται για ιδεολογίες απολογητικές, αυτο-κοινοποιητικές της κυριάρχησης …

Αυτόνομη ιδεολογική κριτική, μόνιμη, διαρκής ακόμη και χωρίς υποκείμενο. Για το εν δυνάμει, το δυνατό υποκείμενο, το συνειδητοποιημένο απελευθερωτικό υποκείμενο. Το υποκείμενο της απελευθέρωσης, της απελευθερωτικής πράξης.

Αναζήτηση της υπόστασης της σύγχρονης κριτικής θεωρίας, λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες νέες κοινωνικές συνθήκες, την προϊούσα αποπολιτισμοποίηση (décivilisation), την αποσάθρωση του πολιτισμού, του πολιτισμικού εποικοδομήματος, της εργασίας, του πολιτισμού της εργασίας κ.τ.λ.

Προς τη δομική πλέον αδιαφορία του υποκειμένου, του ανθρώπου,  την οποία είχε προαναγγείλει τραγικά ο Μοντιλιάνι και στη συνέχεια ο Τζιακομέττι.

Η ολική τοξικότητα του συστήματος, η διάβρωσή του, η κατάρρευση κάθε ανθρώπινου και κοινωνικού συστήματος αναφοράς. Η διάβρωση των ανθρώπων από την διάχυτη, την περιρρέουσα τοξικότητα.

Παγκοσμιοποίηση: Γενικευμένος τουριστικός νομαδισμός: Ειδική μορφή αλλοτρίωσης, ως αποτέλεσμα της απώλειας κάθε ρίζας, αναφορές, παράδοσης, κοινότητας και βέβαια κοινωνικότητας.

 

- Η κοινωνιολογία της παγκοσμιοποίησης²⁸:

Αναφορές:

-        Oζόφσκι

-        Πουλαντζάς

-        Η εισήγηση στο Πάντειο για το κράτος.

-        Κοντράτιεφ, Σουήζη,  Μαντέλ, Βαλερστάϊν

-        Δομική ανάλυση της παγκοσμιοποίησης των τάσεών της.

-        Η συγκυρία (Πουλαντζάς)

-        Οι αντινομίες της παγκοσμιοποίησης.  Η τοξικότητά της.

-        Η εγγενής τάση προς την ενσωμάτωση της παγκοσμιοποίησης, δομική και λειτουργική.

Η διαρκής τάση προς τον ορθολογισμό του συστήματος.

-        Κινήματα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

-        Siattle, Porto Allegre, Altermondialisation.

-        Αγανακτισμένοι

- Nuit début: Εξέγερση των γάλλων εργαζομενων επί Holland ενάντια στη γενικευμένη απορρύθμιση της εργασίας που προωθούσε τότε η γαλλική κυβέρνηση και που τελικά επέβαλλε, με επίπτωση την πολύ σοβαρή υποβάθμιση της εργασίας γενικότερα, η οποία άνοιξε το δρόμο στη γενικευμένη πτωχοποίηση της γαλλικής κοινωνίας που επακολούθησε και στην αντίστοιχη αστρονομική αύξηση των κερδών των μονοπωλίων και των ολιγοπωλίων.

Κίτρινα Γιλέκα: Εξέγερση στη γενικευμένη φτωχοποίηση των εργαζομένων στη Γαλλία που επακολούθησε.

-        Η πρόσφατη εξέγερση στη Γαλλία ενάντια στη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση του Μακρόν και το προχώρημα της γενικευμένης φτωχοποίησης που οδηγεί στη ριζική απόρριψη - αποκοινωνικοποίηση όλο και μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού.

 

-        Παγκοσμιοποίηση: Νέες μορφές αλλοτρίωσης, πραγμοποίησης, φετιχισμού, εργαλειακού ορθολογισμού, ενσωμάτωσης και συνάμα απόρριψης…

 

Παγκοσμιοποίηση: Σύγχρονη κριτική θεωρία.

-Ερημοποίηση, κοινωνική, ψυχική-ψυχολογική – ιδεολογική.

-“Adiaphorisation”, P. Sloterdijk, Le Monde. 27-5-23, Idées, σ. 29.

Η θεωρία του αδύναμου κρίκου. Οι κρυφοί αδύναμοι κρίκοι οδηγούν ξαφνικά στον οικονομικό θάνατο, στην κατάρρευση.

 

-Ξαφνικός θάνατος. Η όποια οικονομική, κοινωνική κίνηση, κατάσταση, απόφαση κ.α. έχει σημαντικές πιθανότητες για πρόκληση αρνητικών επιπτώσεων, και πολλές φορές ασύμετρα μεγαλύτερες, από την αρχική κίνηση. Στη σύγχρονη εποχή των πολύπλοκων και χαοτικών συστημάτων υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες για την πρόκληση αρνητικών και γενικότερα επώδυνων καταστάσεων χωρίς προφανή λόγο ή και χωρίς προφανείς σχέσεις αιτίου – αιτιατού. Συγχρόνως  η ιστορική ή η παραδοσιακή αιτιοκρατία έχει ξεπεραστεί. Φαίνεται πλέον ότι είναι κενή περιεχομένου.

 

-Οι αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνία και τη φύση των μεγάλων έργων, των υποδομών, κ.α.

-Αλλαγή του μοντέλου της εργασίας προς ένα μοντέλο βίωσης της ζωής, αλλά με σοβαρά δομικά, και αντινομικά προβλήματα.

-Οι αντινομίες, κρυφές και φανερές είναι το νέο κυρίαρχο, κεντρικό στοιχείο του συστήματος.

-Τα Rond-Points της Γαλλίας ανέδειξαν πλήθος αντινομιών, που δεν είχαν εμφανιστεί έκδηλα, της νέας ταξικής – κοινωνικής δομής, της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας: την ανάγκη για Αλληλεγγύη, για μια νέα κοινωνικότητα, για αναδιάρθρωση της κοινωνίας από τα κάτω.

Για ένα νέο πολιτισμό με επίκεντρό του τον άνθρωπο.

Τα Rond-Points ανέδειξαν τις σχισμές (failles) του συστήματος, τα αδιέξοδα, τις αδυναμίες, την τραγικότητά του.

-Οι άνθρωποι των κάτω (en bas) και η «κοινωνία» του κατεστημένου.

-Οι  exlus και το σύστημα.

-Από την κοινωνία των 2/3 σε δύο κοινωνίες.

 

-Το τέλος του γερμανικού παραγωγικιστικού μοντέλου, εργασιομανούς και αδιάφορου για την τέχνη, την κουλτούρα, τον πολιτισμό, τον άνθρωπο.

Προς την επιστροφή του Ανθρώπου, του νέου κοινωνικού ανθρώπου για να αποκρούσει την νέα κυριαρχική τάση του συστήματος προς την Αποπολιτισμοποίηση (Décivilisation): Ν. Elias.

-Ζούμε τη ρήξη των πολιτισμών, στο εσωτερικό του συστήματος. Ο πολιτισμός των πτωχών, των εξαθλιωμένων, των éxclus  (απορριφθέντων) και ο πολιτισμός των κατεστημένων.

Στα τελευταία κινήματα των νεόπτωχων στη Γαλλία (Γαλλία (Κίτρινα γιλέκα, κινητοποίηση ενάντια στο συνταξιοδοτικό κ.α.) ήταν έντονη η  ανάμνηση των ιστορικών κινημάτων, πρόσφατων και παλαιότερων, φθάνοντας ακόμη και στη Μεγάλη αστική επανάσταση – Μασαλιώτισσα.

-Μεταφορά του όλου προβλήματος ώστε να τεθεί με όρους: Υποκείμενο-αντικείμενο, Νέα υποκείμενα, νέα υποκειμενικότητα. Αλλοτρίωση-πραγμοποίηση-διαλεκτικοποίηση:²⁹

Προς τη ριζική ανασυγκρότηση του κοινωνικού από τα κάτω. Νέες συλλογικότητες σε διαδικασία αυτοσυνείδησης, αυτοπροσδιορισμού, αναδιοργάνωσης, αυτονόμησης.

 

-Ζούμε την προϊούσα, όσο και επώδυνη παρατεταμένη διαδικασία απομάγευσης της παγκοσμιοποίησης.

Αναδιοργάνωση της παγκοσμιοποίησης, ακόμη και μέσω πολέμου, αυταρχικότητας και συνάμα άνοιγμα μιας ρωγμής στο οικοδόμημά της, που επιτρέπει επιστροφή του κινήματος με όρους ιστορικού-ανθρωπισμού.

Απόλυτη ανάγκη για δημιουργία άμεσα  νέων μορφών οργάνωσης της κοινωνίας, αλληλεγγύης, επικοινωνίας, σπασίματος των στεγανών: Νέων συνεταιριστικών και κοινωνικών μορφών από τα κάτω. Το κίνημα της αυτοδιαχείρησης της Γιουγκοσλαβίας επί Τίτο.

 

-Προς νέες απελευθερωτικές κοινωνικές και πολιτισμικές δυναμικές, με επίκεντρο τον άνθρωπο.  

-Επαναφορά των Συμποσίων (Πλάτωνας κ.α.) και των Γιορτών –Συμποσίων (Ησίοδος) ως μορφές επικοινωνίας, ζωής, ακόμη και απελευθέρωσης. Ως απελευθερωτικές μορφές.

-Λαϊκές γιορτές: απόλυτη ανάγκη για αναβίωσή τους, υπό την προοπτική της δημιουργίας μορφών νέας επικοινωνίας, ως πρόπλασμα της αναγκαίας νέας κοινωνικότητας.

Fables - Contes (Μεσαιωνικές γιορτές κ.α.).

Αναζήτηση και ανάδειξη μορφών πολιτισμικής γνησιότητας και αυθεντικότητας μέσα στον αποξηραμένο σύγχρονο τεχνοκρατικό πολιτισμό.

-Πολλαπλές σύγχρονες κρίσεις.

-Μόνιμη κρίση

-Ελλάδα: Μνημονιακή ημιαποικία.

 

Hegel: Το τέλος της ιστορίας.

Το τέλος του ανθρώπου;

 

 

 

*Κείμενο- σημειώσεις από τη διάλεξή μας με το ίδιο θέμα στον ΠΑΡΝΑΣΟ, 31-5-23.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1*.   Βλ. τη θεωρητικοποίηση του Αντόρνο για το υλικό στη Μοντέρνα τέχνη ή για το μοντέρνο υλικό στην Théorie esthétique, Clincksieck. Ο Ο. Revault d’Allonnes  είχε αναδείξει στο Σεμινάριο Αισθητικής της Σορβόνης στα χρόνια 1984-86  σε κύριο θέμα την θεωρητικοποίηση αυτή, δίνοντάς της ευρύτερες διαστάσεις και θεωρώντας την ως τη βασικότερη ίσως εισφορά του Αντόρνο για την κατανόηση και ερμηνεία της μοντέρνας τέχνης. Βλ. τις διασαφηνίσεις μας της προβληματικής αυτής στα κείμενά μας, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι.

 

2*. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Praxis, κείμενο στο οποίο προσπαθούμε να επικαιροποιήσουμε, να διευρύνουμε ακόμη και να συστηματοποιήσουμε την κριτική του Λόγου γενικά και ειδικότερα του εργαλειακού λόγου των Χορκχάϊμερ-Αντόρνο (Η διαλεκτική του Λόγου, Ύψιλον), λαμβάνοντας υπόψη την υστερότερη (από το 1945-7 που γράφτηκε το ιστορικό αυτό βιβλίο των Χ. - Α.) σταθερή τάση του συστήματος προς την ορθολογικοποίηση και του λόγου (του) προς την εργαλειοποίηση. Και βέβαια όπως δείχνουμε και στα νεώτερα κείμενά μας, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη) και Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός)  η τάση αυτή επιτάθηκε με την παγκοσμιοποίηση που έγινε πλέον ένα απόλυτο, άτεγκτο, ολοκληρωτικό παγκόσμιο σύστημα, με αρχι-ηγέτες-εγκεφάλους την Goldmann Jacks και το τμήμα ΜΒΑ του Χάρβαντ.

 

3*.  Οι ανατολικοί μαρξιστές είναι ετερόδοξοι. Έχουν αναδείξει διαφορετικές προσεγγίσεις και οπτικές γωνίες από αυτές της Κριτικής θεωρίας, και γενικότερα του δυτικού μαρξισμού, σύμφωνα με την ορολογία του Π. Άντερσον. Π.χ. ο Μεσάρος αναδεικνύει κατά τρόπο μοναδικό τον κεντρικό χαρακτήρα της αλλοτρίωσης (Βλ. Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μάρξ για την αλλοτρίωση, Κουκκίδα,  2η εκδ.)^• ο Γκ. Λούκατς αναδεικνύει την ιδιοτυπία του αισθητικού^• ο J. Gabel τον κεντρικό χαρακτήρα της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης και της ιδεολογίας^•  ο  Α. Σάφ το κεντρικό ανθρωπιστικό χαρακτήρα του μαρξισμού^• ο Οζόφσκι τον κεντρικό χαρακτήρα του κοινωνικού, της θεωρητικοποίησης, της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας και της συνακόλουθης διαστρωμάτωσης και συνειδητοποίησης, κ.α., η Σχολή της Βουδαπέστης αναδεικνύει με έναν παράδοξο τρόπο ένα δομικό-οντολογικό στοιχείο στην όλη μαρξική προσέγγισή της, ως σύνθεση και της χαϊντεργεριανής οντολογίας, φθάνοντας έτσι  σε μια σύνθετη οντολογία και κοινωνική θεωρία του γίγνεσθαι.

 

4*.  Στη δεκαετία του 1960 εμφανίστηκε και ο αλτυσεριανός δογματισμός περί υπερδομών, προμαρξιστή ανθρωπιστή και του επιστήμονα Μάρξ (τομή 1844) κ.α. Βλ. μεταξύ άλλων την κριτική του Αλτυσέρ από τον Η. Lefebvre (L’idéologie strusturaliste, Médiations). Στο ίδιο αντιχεγκελιανό πλαίσιο κινήθηκε και ο Γκ. Ντε λα Βόλπε στην Ιταλία στην ίδια περίοδο. Ο ουμανιστικός μαρξισμός όμως ήταν συστηματικά αντι-αλτουσεριανός.

 

5*  Α.  Το διδακτορικό του Πουλατζά άνοιξε μια διέξοδο προς τη νομική κατοχύρωση των τότε κοινωνικών κατακτήσεων του νεώτερου κυρίως κοινωνικού κινήματος που αναπτύχθηκε μεταπολεμικά και όσο ο καπιταλισμός ηταν σε περίοδο ανάπτυξης. Όμως αυτή η δυνατότητα στη συνέχεια χάθηκε λόγω του συνθηκολογικού χαρακτήρα του ευρωκομμουνισμού που αναπτύχθηκε αμέσως μετά με τη συνακόλουθη εμφάνιση της διαδικασίας αποσύνθεσης του κινήματος με την αντιστροφή της οικονομικής συγκυρίας, αλλά και λόγω της τάσης συγκατάβασης και του ίδιου του Πουλαντζά μέσα στη νέα αρνητική συγκυρία, και υπό την  επήρεια του νεοαντιδραστικού αλτουσεριανισμού, στην οποία προσδέθηκε στη συνέχεια. Για την ευρωκομμουνιστική στροφή του δεν συζητούμε καν. Μέσα σε αυτό το νέο και αποσυνθετικό κλίμα για το κίνημα και τη θεωρία που ακολούθησε από το 1976 και μετά και σιγά-σιγά επιβλήθηκε μπορεί να κατανοηθεί και η τραγική αυτοκτονία του.

      Β.  Κ. Ρέμελης: Προσθήκη-κοινωνικών στοιχείων στη νομική επιχειρηματολογία του διοικητικού δικαίου στη συνέχεια των πρώτων δημοσιεύσεών μου, οι οποίες εκτός από την κριτική θεωρία έχουν και μια σοβαρή επίδραση από το καινοτόμο και ριζοσπαστικό πνεύμα του νεαρού Πουλατζά.

      Γ.   Γ. Δεκλερής: Υπό την επήρεια της θετικής – συστημικής θεωρίας περί δικαίου του Λιούμαν, ίσως και του Χάμπερμας, ο πρόεδρος στη δεκαετία του σημιτισμού του τμήματος περιβάλλοντος του Συμβουλίου Επικρατείας επέβαλλε την τροποποίηση της Περιφερειακής του Υμηττού,  στη συνέχεια του άρθρου μου στο Πριν, μετά και από παρέμβαση του Βότση, διευθυντή σύνταξης τότε της Ελευθεροτυπίας. Έτσι απετράπη η καταστροφή του Υμηττού, λόγω της ακύρωσης της απόφασης που είχε από τη Γιάλτα των κατασκευαστών (κατά τον Α. Μπουγάτσου) για διάνοιξη διαμπερούς τούνελ από την Αττική οδό μέχρι την Ηλιούπολη.

 

6*. J. Gabel και L. Goldmann: Για την αισθητική έχει ιδιαίτερη σημασία η σύνθεση των θεωρητικοποιήσεων και των δύο αυτών μεγάλων κριτικών – απανθρωπιστικών μαρξιστών του μεταπολεμικού Παρισιού.

 

7*. Υπάρχει μια νέα θεωρητικοποίηση από γάλλους κοινωνιολόγους, που προσπαθεί να ερμηνεύσει την οξύτητα και τη βιαιότητα της πρόσφατης μαζικής κινητοποίησης ενάντια στο συνταξιοδοτικό στη Γαλλία, η οποία επισημαίνει το γεγονός ότι η αποκοινωνικοποίηση από τη μακρόχρονη απορρύθμιση έχει διαλύσει τον εσωτερικό κόσμο των εργαζόμενων, έτσι ώστε να έχει δημιουργήσει μια προχωρημένη μορφή αδιαφορίας, που την ονόμασαν αναισθησία ή αδιαφοροποίηση. Αυτή η αρνητική ψυχοπνευματική κατάσταση οδηγεί σε πολύ βίαια ξεσπάσματα, λόγω έλλειψης γενικότερης συνειδητοποίησης, ξεσπάσματα που δυστυχώς δεν βελτιώνουν τη συνειδητοποίηση προς το καλύτερο.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.        Βλ. Β. Φιοραβάντες,  Κοινωνική θεωρία  και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ.

2.        Εκδ. Διογένης.

3.        Βλ. M. Horkneimer – Th. Andorno, La Querèlle allemande, La Difference.

4.        Βλ. Γ. Χάμπερμας, Αυτονομία, Ύψιλον και E. Laclau, Emanciparion(s), Verso.

5.        Βλ.   M. Merlau - Ρonty, Les aventures de la dialectique, Gallimard, P. Anderson, Le marxisme occidental, Maspero.

6.        Εκδ. Klincksieck.

7.        Εκδ. Payot.

8.        Βλ. Γκ. Λούκατς, Η Θεωρία μυθιστορήματος, Άκμων, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο.

9.        Βλ. L. Goldmann, Le Dieu caché, Gallimard, Pour une sociologie du roman, Gallimard.

10.     Βλ. «G. Lukacs: Revenir au concret»,  La Qinzaine Littéraire, No 500, du 1er Au an 15 Janv. 1988, σσ. 25-26.

11.     Βλ. Th. Adorno, L’ Art et les arts, D. De Browers.

12.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ και αύτοθι, τ. Ι.

13.     Βλ. το ιστορικό βιβλίο του J. Habermas, Raison et légitimité, Payot.

14.     Για το λόγο αυτό θέλουν ιδιαίτερη προσοχή οι αναλύσεις του Ν. Liummann.

15.     Βλ. τις αντίστοιχες θεωρητικές ανασυγκροτήσεις και νέες θεωρητικοποιήσεις μας στο Θεωρία πολιτισμού (Ψηφίδα) τ. Ι, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη), Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός) και αύτοθι.

16.     Βλ. τα συλλ. (Επ. Επ. Β. Φιοραβάντες), Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη, Ζήτη, Προς μια ανθρωπολογία, Αρμός.

17.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

18.     (βλ. και Β. Φιοραβάντες Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι),

19.     Βλ. J. Gabel, Idéologies, τ. ΙΙ, Anthropos, Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Praxis

20.     Βλ. Habermas, Théorie l’agir communicationnel, Fayard t.II.

21.     Βλ. Ib.

22.     Βλ. Β. Φιοραβάντες (συλλ. Επ. Επ.) Προς τη Νέα ανθρωπολογία, Αρμός, Νέα ανθρωπολογία και Μοντέρνα τέχνη, Ζήτη.

23.     Βλ. P. Naville, Le nouvau Leviathan, Anthropos, τ. Ι και E. Hobsbawm, Πως ν’αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο.

24.     Βλ. ib σημ. 16. Fables - Contes (Μεσαιωνικές γιορτές κ.α.).

25.     Βλ. Th. Adorno, Société…, Payot.

26.     Εκδ. Αρμός.

27.     Βλ. Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, εκδ. Κουκκίδα, 2η εκδ.

28.     Βλ. Β. Φιοραβάντες Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, A. - C. Wagner, Οι κοινωνικές τάξεις στην παγκοσμιοποίηση, Πολύτροπον.

29.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Praxis   J. Gabel, Idéologies, Anthropos,  τ. ΙΙ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

 

Κείμενα – σημειώσεις με διάλεξη

Κριτική της  β. της κουλτούρας

Κριτικής της αυταρχικής  οικογένεια.

Κριτική του εποικοδομήματος γενικά

Η καθορισμένη άρνηση: άμεση ή έμμεση επίδραση.

Η άμεση ή έμμεση επίδραση σε διανοούμενος σεμινάρια κ.τλ.: H.L., L.G., A. Γκορζ κ.α.

Η ιδέα της μεγάλης άρνησης: Η επίδραση  στο κίνημα, στη Ν. Αριστερά κ.α.

Το σεμινάριο Αισθητικής ORA

Η αναγκαία και επιβαλλόμενη ανασυγκρότηση-αναδόμηση-επικαιροποίηση της κριτικής θεωρίας στη σημερινή εποχή του τελειώνοντα καπιταλισμού (finisant).

Αποσπασματική, έως rudimantelire, δομή - δόμηση των κειμένων. Μη δόμηση, συνειδητή ή επιβαλλόμενη από την άκρα πολυπλοκότητα της όλης προβληματικής της κριτικής θεωρίας, σε συνθήκες συνεχώς μεταβαλλόμενες προς τη γενική καταστροφή.

Προσπάθεια ανασυγκρότησης –ανάδειξης ενός σύγχρονου και επικαιροποιημένου άξονα έρευνας με αναφορές πάνω στο κίνημα και την μοντέρνα τέχνη, στην εποχή των μεγάλων κινημάτων της νεόπτωχων από το Σιατλ και εδώ.

Προς μια μίνιμαλ αρνητική διαλεκτική – καθορισμένη άρνηση.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

I

- S. Allemand – J. - Cl. Ruano Babalan, La mondialisation, Le Cavalier Bleu.

-  A. – C. Wagner, Οι κοινωνικές τάξεις στην παγκοσμιοποίηση, Πολύτροπον.

- R. Petrela, Le bien Commun, Labor.

- A. Rea, La société en mièttes, Labor.

- V. Forrester, Horreur économique, Fayard.

- Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας.

- E. Bloch, Sujet- objet, Gallimard.

- Μ. Χορκχάϊμερ – Θ. Αντόρνο, Κοινωνιολογία, Κριτική.

- Π. Χορκχάϊμερ, Η έκλειψη του Λόγου, Κριτική.

- Κ. Κορς, Κ. Μαρξ, Οδυσσέας.

- Κ. Korsch, Marxisme et philosophie, Minuit,

                      Marxisme et contre-révolution, Seuil. 

                      Au coeur de la conception materialiste de l’histoire, Spartacus.

- E.Φρομ,  Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, Μπουκουμάνης.

                  Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, Μπουκουμάνης.

- Ε. Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης, Μπουκουμάνης.

                    Τέχνη και ανθρωπισμός, Ηριδανός.

II

- M. Merleu – Ponty, Les aventures de la dialectique, Gallimard, μ.σ. Idées.

- P. Anderson, Le marxisme occidental, Maspero.

- Ζ. – Μ. Βενσάν, Η Σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία, Επίκουρος.

- P.- L. Assoun, L’ ecole de Francfort, PUF.

- P. Zima, L’école de Francfort, ed. Universitaires.

- R. Wiggershaus, L’ école de Francfort, PUF.

- M. Jay, L’ imagination dialectique, Payot.

- J.- M. Palmier, Sur Marcuse, 10/18.

- A.- M. Ιντάιρ, Μαρκούζε, ΜΕΤ.

 

ΕΚΔΟΤΕΣ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

-Εκδ. Anthropos

-L. Homme et la société

-L’ Argument (K. Αξελός)

-Les temps modernes (J. - P. Sartre)

- Revue d’ esthétique (O. Revault d’ Allonnes) κ.α.

 

 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ

 

ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ¹ ΚΑΙ ΤΟΝ ΗΣΙΟΔΟ² ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ

Ανθρωπισμός της Γαλλίας: Ηθικός επικουρισμός.

Πλούταρχος: Opuscules moraux: Ηθικά φυλλάδια

Ουμανιστική ηθική επικούρεια αλλά και αντι-επικουρική και αντιστωϊκή: Φιλοσοφία άκρως σύνθετη-συνθετική και πλούσια (Τέλος του XVI αι.)

 

Πετράρχης: Αισιόδοξος ουμανισμός

 

Πετράρχης: Κοινό ουμανιστικό ιδεώδες

Πολιτιστικό ευρωπαϊκό δίκτυο.

Πετραρχισμός: Διάλογοι με αρχαία μοντέλα, καταφύγιο  σε αντιθέσεις, σε συμμετρία και σε εικόνες.

 

Ο ουμανισμός είναι η φιλοσοφία που έχει ως σκοπό την χειραφέτηση του ανθρώπου.

 

Πετράρχης: Μοραλιστής με στωϊκή τάση.

Δάντης, Πετράρχης, Βοκάκιος: Οι τρεις ουμανιστές – φάροι

 

Πετράρχης: Canzoniere

Οργανικός λόγος

Μεταλόγος – Μετα-γραφή από τα προηγούμενα ποιητικά έργα και κυρίως του Δάντη: Προς την  αυτονόμηση του ποιητικού ερωτικού λόγου.

Το μοντέλο του Πετράρχη προέρχεται από τον Άγιο Αυγουστίνο, με ριζικές όμως αλλαγές και διαφοροποιήσεις προς την αυτονόμηση του ερωτικού λόγου.

Βάση της όλης συγκρότησης του έργου ήταν και ο  Λεοπάρντι  κ.α.

 

Η εμφάνιση – αποτύπωση της αλλοτρίωσης, της μελαγχολίας, της  αποξένωσης, του χωρισμού.

Ο Χωρισμός υποκειμένου (υποχρέωση και αρετή).

Η εμφάνιση της Πλειάδας

Ο πετραρχισμός ήταν ένα ιστορικό ανθρωπιστικό κίνημα, με τεράστια εξάπλωση και επίδραση για τη διαμόρφωση του νεώτερου ανθρωπιστικού πνεύματος. Ακόμη δημιούργησε ένα ξεχωριστό στυλ.

 

Ο Πετράρχης και γενικότερα ο πετραρχισμός συνιστά μια κατάσταση διαρκούς γίγνεσθαι (αν και ήταν κατά βάση Στωϊκός).

Η εισαγωγή και η αντιστροφή της πετραρχιστικής αγάπης.

Η αγάπη είναι αμφίσημη, αντιθετική έως και αντινομική κατά τον Πετράρχη.

 

Πετραρχισμός: Ο ιδανικοποιημένος έρωτας.

Η ιδανικοποιημένη αγάπη. Αγάπη και έρωτας. Έρωτας και αγάπη.

 

Fables, contes, allegories, οdes, légentes de la mythologie  grécque.

Αλληγορίες, ωδές της ελληνικής μυθολογίας, ελεγείες, σάτιρα, τραγωδία, λυρικό έπος.

Μπ. Ποιητικοί στοχασμοί (meditations poétiques).

 

Boκκάκιος. Δεκαήμερο: Απαρχή της μοντέρνας ουμανιστικής κριτικής

 

Δεκαήμερο: Κειμενοποίηση (Textualisation).

 

ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ.

Βλ. τις Εισηγήσεις στη Ζάκυνθο:

«Δεκαήμερο αναγεννησιακού - λαϊκού θεάτρου». Οργάνωση Δ.Ε.Π.Α.Ζ., Εισήγηση με τίτλο: «Σύγχρονη λειτουργία της λαϊκής έκφρασης σε σχέση με την παράδοση, Ζάκυνθος, 10/12/2000 12/12/2000.». Interreg II Grecia – Italia. Έκδοση των πρακτικών, 2001, σσ. 19-20. Προσέγγιση του μοντέρνου-λαϊκού θεάτρου με βάση τη θεωρία της αλλοτρίωσης.

«Magna Grecia: Πολιτιστική κληρονομιά». Οργάνωση: «Ελληνοϊταλική επιτροπή για τον πολιτισμό και την ανάπτυξη». Ελληνοϊταλική συνάντηση στη Ζάκυνθο, 21-2/2/03. Εισήγηση με θέμα: «Magna Grecia: Προς ένα μοντέλο ήπιας (πολιτισμικής) ανάπτυξης». Προσέγγιση με βάση τη γκραμσιανή αντίληψη περί ιδεολογίας.

 

Πρόγραμμα: «Αρχιμήδης» κ.α.

Fable

Conte

Fable: (Μύθος – Αίσωπος)

Το πρώτο αλφάβητο της ανθρωπότητας μέσω του οποίου μπορέσαμε να γράψουμε τις πρώτες φιλοσοφικές βεβαιότητες.

Για το λόγο αυτό οι φιγούρες πρέπει να λειτουργούν ως αλγεβρικές αφαιρέσεις

Μύθος: Συνοθυλεύματα νηματικά, λόγου και παρωδίες.

 

Conte : Παραμύθι

 

Φιλοσοφικό παραμύθι (Conte Philosophique)

Μετακειμενική λειτουργία: Δεκαήμερo του Βοκκάκιου και Οι χίλιες και μια νύχτες.

Όπως εξελίσσεται η «αφήγηση», η πλοκή του μύθου δημιουργείται, αναδύεται κατά έναν αυτόνομο τρόπο μια αντίθεση, το αντίθετο, η άρνηση, ακόμη και οι αυτo-άρνηση.

Και αυτή η διαδικασία εκτός από καλλιτεχνική είναι πολιτισμική. Κοινωνική (έκφραση και αποτύπωση βαθύτερων κοινωνικών διαδικασιών) αλλά και λογική-επιστημονική-επιστημολογική. Δηλαδή δημιουργείται μια αντιστροφή (renversement)

 

Το μυθικό έτσι μετατρέπεται σε φιλοσοφία. Βλ. το ανυπέρβλητο παράδειγμα αυτής της μεταστροφής, με πολλά μυθικά στοιχεία, του Σωκράτη και ιδίως του Πλάτωνα, μεγάλου  γνώστη της μυθολογίας και της τραγωδίας, η οποία είχε κρατήσει πολλά μυθικά στοιχεία, αν και συγχρόνως με ξεπεράσματα.

 

ΗΣΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΌΜΗΡΟΣ

Ησίοδος: Αφήγηση της τραγικής ζωής και των προβλημάτων της. Η αδήριτη ανάγκη για δικαιοσύνη.

Όμηρος: Η ηρωική διάσταση.

Το ηρωικό εμπράγματο στοιχείο

Το πραγματικό μετατίθεται σε δεύτερο επίπεδο ή είναι κρυμμένο μέσα στο μυθικό – ηρωικό στοιχείο.

 

Ησίοδος-Θεογονία

Η αφήγηση (μυθική) του Ησίοδου και ειδικά αυτή του έργου επηρέασε με την κοινωνική διάσταση του τη σκέψη που εισάγει στους προσωκρατικούς φιλόσοφους, και ιδίως στον Ηράκλειτο, και μέσω αυτού στον Σωκράτη και στον Πλάτωνα. Από τη μυθολογία στη φιλοσοφία.

Βλ. Fr. Chatelet, Mythos et Logos, Point.

 

Θεογονία: Το Χάος, η Γαία και ο Έρως

Στην αρχή υπήρχε το Χάος.

 

Ησίοδος: Έργα και ημέρες

Περιέχει μια  θεώρηση της κοινωνικής ζωής και της ιστορίας, η οποία ενέχει μια κοινωνική φιλοσοφία και μια φιλοσοφία της ιστορίας. Η φιλοσοφία αυτή επέδρασε σχεδόν σε όλους τους μεταγενέστερους  φιλόσοφους και ιδίως στον Εμπεδοκλή και τον Πρωταγόρα.

 

Ησίοδος: Βασίλειο των ζώων

Ισχύει, υπάρχει η Δικαιοσύνη.

Κοινωνία των ανθρώπων.

 

Ησίοδος. Πάθος για το δίκαιο. Σύγχρονη– έντιμη εργασία. Δομικά απαισιόδοξη σκέψη για τη δυνατότητα κοινωνικής προόδου ή μεταβολής της ανθρώπινης (όχι της κοινωνικής ζωής) μοίρας.

Το κοινωνικό ενώ υπάρχει σε όλη την προβληματική του Ησίοδου, δεν αποδίδεται ούτε προσεγγίζεται ή θεωρητικοποιείται άμεσα. Το ίδιο ισχύει και για τη φιλοσοφία που ακολούθησε και ως ένα βαθμό επηρέασε λιγότερο ή περισσότερο, μέχρι τον Πλάτωνα και ιδίως την Πολιτεία.

Γιορτινά Συμπόσια: Κεντρική σημασία τους. Όλη η αξία της ζωής αρχίζει και τελειώνει σε αυτά.

Τα «καθόλου» και όχι μέρος της ζωής, τα οποία πρέπει να διέπονται από τη δικαιοσύνη.

 

Η ποίηση του Ησίοδου είναι πιο φιλοσοφική από αυτή του Ομήρου, αν και η δεύτερη έχει μεγάλη εκφραστική δύναμη.

Ησίοδος-Όμηρος

Ησίοδος – Πλάτων Ανθρωπολογία με προέλευση τον Ησίοδο

Πολιτεία - ΝΟΜΟΙ

Reverdy

Cendrars

Χρόνος – Χρονικότητα

Μπερξόν

-Πλωτίνος: διάσταση ή διάταση του χρόνου (η χρονική διάσταση ή διάταση).

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Μ. Χορχαϊμερ - Θ. Αντόρνο, Η διαλεκτική του λόγου, Ύψιλον/Βιβλία.

2.        Βλ. R. Vaneigem, De la destinée, Cherche midi.