ΣΚΛΑΒΟΣ - ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΣΚΛΑΒΟΣ - ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Ι

Βλέποντας ένα σημαντικό αριθμό φωτογραφιών έργων του Σκλάβου έρχεσαι αντιμέτωπος με το έρεβος της δημιουργίας, της αφηρημένης δημιουργίας  του ειδικότερα. Υπάρχει ένας αριθμός κάθετων-υψηλών έργων, στη συνέχεια των υψηλών έργων του Μπρανκούζι, που παραπέμπει στην ανάταση, στην αναβάθμιση, στην ανύψωση.

Άλλη ομάδα με τις δαιδαλώδεις τρύπες παραπέμπει στο χάος της δημιουργίας, της ερεβώδους όλης αναζήτησής του, στον διαρκή λαβύρινθο που μας περιβάλει και τον οποίο είμαστε υποχρεωμένοι ν’αντιμετωπίζουμε συνέχεια. Τον λαβύρινθο ως ψυχοδιανοητική, πνευματική και λογική κατάσταση. Ως αφηρημένη μορφή.

Όλα τα έργα του Σκλάβου έχουν ξεφύγει από τις συμβατικές – γεωμετρικές μορφές και καταστάσεις. Όλα δείχνουν το μέγεθος της αγωνίας του, την εναγώνεια αναζήτηση  του ξεπεράσματος του συμβατικού, της νόρμας, του ορθολογισμού.

Τα έργα υπάρχουν καθαυτά, αλλά παραπέμπουν και στο έργο, ή καλύτερα στο έργο.  Στο έργο ως αυτόνομη και αυτοτελή οντότητα με τη δικιά του αυτόνομη ζωή, τις δικές του αφηρημένες, μορφές, καταστάσεις γενικά, ψυχοπνευματικές και ψυχοδιανοητικές ειδικότερα. Το ιστορικό έργο της αγηρημένης γλυπτικής του Σκλάβου πιο συγκεκριμένα.

Έργο που αντιτίθεται, που αντιπαραβάλλεται στον κυρίαρχο λόγο, δημιουργώντας το δικό του λόγο, το δικό του λόγο ύπαρξης και ζωής. Η ζωή των μορφών είναι μια μέγιστη κατάκτηση του Σκλάβου, η αναζήτηση της ζωής διαρκής, εναγώνεια, και πρώτιστα της πνευματικής απελευθερωτικής. Η αυτόνομη ζωή των μορφών, της ζωής γενικότερα.

Έργο δυναμικό, ανοιχτό, ψυχικά και πνευματικά ανυψωτικό, με έναν πνευματισμό απελευθερωτικό, όπως ήταν απελευθερωτική και η Κριτική θεωρία στην εποχή της ακμής και της διάδοσής της, ειδικά στην εκδοχή του Μαρκούζε στη δεκαετία του 1950 και 80. Σε φάση με το γενικότερο απελευθερωτικό πνεύμα της εποχής, αν και ο Σκλάβος δεν είχε άμεση ανάμειξη με το κίνημα, ούτε γνώριζε την Κριτική θεωρία. Αλλά το γενικότερο απελευθερωτικό – κριτικό πνεύμα, όπως αυτό διαμορφώνεται μεταπολεμικά υπερκαθορίζει, για να χρησιμοποιήσουμε αυτόν τον όρο του Αλτουσέρ, την όλη πνευματική,  καλλιτεχνική και θεωρητική κίνηση, με αναφορά για το Σκλάβο την Ανήμορφη τέχνη του Παρισιού, όταν  αυτή ήταν ακόμη ηγεμονική.

Στο υπόβαθρο (arriére fond) όμως της όλης δημιουργίας του Σκλάβου είναι ο θάνατος, το πνεύμα του θανάτου, χωρίς το οποίο, κατά τον Πλάτωνα, δεν υπάρχει φιλοσοφία και γενικότερα σκέψη ούτε τέχνη… Άρα στο έργο του Σκλάβου υποβόσκει πάντοτε η μετακριτική ή η ερμηνευτική του θανάτου ως κυρίαρχη τάση ή κατάσταση. Μια σε κάθε περίπτωση απελευθερωτική από το υπάρχον τετριμμένο, πεζό, πραγμοποιημένο παρών, και συνάμα η αναζήτηση της απελευθέρωσης στο πέραν (au delà) από αυτό.

 

II

Ο Σκλάβος ήταν καλλιτέχνης – γλύπτης της προχωρημένης πρωτοπορίας των μεταπολεμικών χρόνων, με βαθύτερη ιστορική συνειδητοποίηση.

Η Κριτική  θεωρία ήταν εξίσου μια προχωρημένη θεωρία και η αισθητική της ήταν η αισθητική της προχωρημένης προπολεμικής και μεταπολεμικής τέχνης.

Η ειδική αισθητική αξία του παραδείγματος του Σκλάβου ωθεί προς μια ριζική επικαιροποίηση – ανασυγκρότηση της Αισθητικής, προς μια ριζοσπαστική ανασυγκρότηση της Κριτικής θεωρίας γενικότερα. Η όλη δε αυτή τάση ανανεώνει και ανασυγκροτεί τη μεγάλη αισθητική επανάσταση που εισήγαγε ο νεαρός Λούκατς το 1916-18 με την κριτική θεωρητικοποίησή του της μορφής, της ψυχής, διαλυμένης από τον ανερχόμενο μονοπωλιακό καπιταλισμό, της ολότητας, που χάνεται, και που πρέπει με κάθε θυσία να διατηρηθεί σε επίπεδο  τουλάχιστον μεθόδου, ακόμη και να ανασυγκροτηθεί και το δοκίμιο, που η κριτική μέθοδος προσέγγισής του  ενώνει αυτές τις νέες κρίσιμες καταστάσεις για τον άνθρωπο και την κοινωνία, συμπληρωμένη αμέσως μετά από τη νέα θεωρία του της πραγμοποίησης στον μονοπωλιακό καπιταλισμός που τείνει να σταθεροποιηθεί, και η οποία αποκτά πλέον χαρακτηριστικά, διαστάσεις ολότητας, και ως τέτοια συνδέει όλες τις άλλες μορφές, έννοιες, καταστάσεις. Και ο αγώνας του Σκλάβου ενάντια στην νεοπραγμοποίηση του νεοκαπιταλισμού είναι ολικός, όσο ολικός είναι και ο χαρακτήρας της όλης καλλιτεχνικής προσπάθειάς του προς τη συνεχή, την ολικά καθορισμένη άρνηση.

Πρωτοπορεία σημαίνει συνειδητή, συστηματική προσπάθεια ξεπεράσματος της νόρμας, της κατεστημένης και κατά κανόνα καταφατικής – θετικής σκέψης, τέχνης, κουλτούρας, της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης και της ορθολογικοποίησης με βάση και αναφορά την ιστορία, τις ιστορικές μορφές. Και ο Σκλάβος ήταν ένα υπόδειγμα αυτής της σύλληψης και πρακτικής στη μεταπολεμική περίοδο στη συνέχεια των ιστορικών πρωτοπορειών στη γλυπτική. Έτσι η  αισθητική μου προσέγγιση επεκτείνει, διευρύνει το αισθητικό μοντέλο της Κριτικής θεωρίας και του Αντόρνο ειδικότερα,  προς την αισθητική της μοντέρνας και αφηρημένης γλυπτικής, αρχικά μελετώντας τον Σκλάβο και το έργο του, και στη συνέχεια τον Τζιακομέττι, τον Ροντέν,  τον Μπρανκούζι, τους Μινιμαλιστές, τον Κουνέλλη τον Ζάντκιν, τον Μοντιλιάνι κ.α. Συγχρόνως το δομικό αρνητικό στοιχείο της πρωτοπόρας γλυπτικής του Σκλάβου επεκτείνει και διευρύνει την όλη αρνητική και κριτική αισθητική, με επίκεντρο τη θεωρητικοποίηση της μοντέρνας γλυπτικής ως κοινωνικής εργασίας.

Με αναφορά με την επιβεβλημένη κριτική του μεταμοντερνισμού στη δεκαετία του 1980 το όλο μοντέλο διευρύνθηκε και επεκτάθηκε στις κοινωνικές  επιστήμες γενικότερα, στοχεύοντας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης πρώτα και στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης στη συνέχεια μια νέα ανθρωπιστική κριτική διάσταση, με επίκεντρο πάντοτε μια επικαιροποιημένη αναφορά στην κριτική της αλλοτρίωσης του νεαρού Μαρξ. Στην ουσία η αισθητική προσέγγιση του Σκλάβου αποτέλεσε τη βάση, την απαρχή μιας  νέας σύγχρονης, επικαιροποιημένης και κατά τούτο μοντέρνας κριτικής αισθητικής με επίκεντρο πλέον τον νεοανθρωπιστή Μαρξ, αντιστρέφοντας και διαμορφώνοντας ετσι το νεολουκατσικό αισθητικό μοντέλο του 1916-22 και ως ένα βαθμό και το αντορνικό, που έρχεται στη συνέχειά του, με επίκεντρο πλέον την κριτική της ολικής  αλλοτρίωσης, και κατ’ επέκταση και της ολικής πραγμοποίησης της νεολουκατσικής-μαρξικής κριτικής της πραγμοποίησης (ώριμος και γέρος Μαρξ). Οι μεθοδολογικές και επιστημολογικές επιπτώσεις από αυτήν την μετακριτική συγχρόνως ανασυγκρότηση της αισθητικής είναι εξαιρετικά σημαντικές, και αν  όχι ακόμη πλήρως κατανοητές, αποκτούν πρόσθετη αξία καθόσον ο νεαρός επαναστάτης Μαρξ, εκτός από  τον αριστερό χεγκελιανισμό, είχε ως άμεση αναφορά και την αρχαία Ελλάδα, την τραγική ποίησή της, τον Όμηρο, τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου και του Δημόκριτου (αρχαία  φυσική φιλοσοφία), και βέβαια την ολική σύλληψή της της φύσης, της κοινωνίας, της τέχνης  και πρώτιστα του ανθρώπου. Επανασυγκρότηση λοιπόν της ολότητας άνθρωπος στην εποχή της διάλυσης κάθε έννοιας ανθρώπου και με στήριγμα – θεωρητικοποίηση της μοντέρνας γλυπτικής πράξης της ύστερης καλλιτεχνικής  πρωτοπορείας, δηλαδή της πρωτοπορείας της εποχής του μονοπωλιακού και του ύστερου καπιταλισμού, με επίκεντρο την κριτική της αλλοτριωμένης εργασίας, της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας, και με αναφορά τη μετατρεπτική (αυτόνομη) εργασία, και με επίκεντρο πάντοτε την κοινωνική εργασία, που η μοντέρνα γλυπτική είναι μια ειδική - προχωρημένη - , σύνθετη μορφή της. Η νέα Κριτική θεωρία διευρυμένη έτσι, ανασυγκροτημένη και επικαιροποιημένη μπορεί να δώσει πάλι μια ολική-σφαιρική απάντηση στο δράμα της σύγχρονης ανθρώπινης συνείδησης, στο νέο πρόβλημα της ολικά απάνθρωπης κοινωνίας της μεταπαγκοσμιοποίησης, στην οποία πλέον κυριαρχεί το απρόσωπο, το άμορφο, η καθολική ανυπαρξία και η διάλυση πλέον του είναι.

Η αισθητική του Σκλάβου και του έργου του:  Συμπλήρωση αρχικά της νεομαρξιστικής αισθητικής που είναι επικεντρωμένη στην έννοια της υποκειμενικότητας, διερεύνηση στη συνέχεια και μετακριτική – τέλος – ανασυγκρότηση μέσω μιας νεοανθρωπιστικής επανάγνωσης του νεαρού Μαρξ (Βλ. νέος Παπαϊωάννου, Μεσάρος), δηλαδή πάντοτε αντι-αντανάκλαση και αντί DIAMAT αισθητική  θεωρητικοποίηση.

 

Η εισφορά του Η. Lefebvre¹ μετά το 1970 στη μετακριτή ανασυγκρότηση της Κριτικής θεωρίας, καθόσον είχε μια αρκετά εποπτική εικόνα, μετά μακρόχρονη καινοτόμα έρευνα και τις όλες δημοσιεύσεις του, του Μεσάρος² με την ιστορική τελευταία έκδοσή του για το νεαρό Μαρξ, του Κ. Παπαϊωάννου, με το εξίσου ιστορικό κείμενό του, Από τον αρχαιοελληνικό στον ευρωπαϊκό ουμανισμό³, κ.α. και το εξίσου σημαντικό κείμενό του, La Civilisation et l'art de la Grèce ancienne⁴ .

Η αισθητική της μοντέρνας  γλυπτικής, σύμφωνα με την Κριτική θεωρία με απαρχή την προσέγγιση του έργου του Σκλάβου, κ.τ.λ. δεν είναι μικρή υπόθεση. Είναι μια νέα αυτόνομη θεωρία που εισφέρει, εκτός των άλλων, στην κατανόηση του μονοπωλιακού και του ύστερου καπιταλισμού υπό μια χειραφετησιακή  και απελευθερωτική: νεοανθρωπιστική οπτική, χωρίς άλλη  όμοια ή παρεμφερή περίπτωση. Και ακόμη περισσότερο: η εισφορά της για αυτή την απελευθερωτική ερμηνευτική είναι αναντικατάστατη, ιστορικής σημασίας, καθόσον έχει ως επίκεντρό της την απελευθερωτική ερμηνευτική της ειδικής μορφής κοινωνικής εργασίας που ήταν και όσο συνεχίζουν να υπάρχουν πρωτοπόροι και μοντέρνοι γλύπτες, συνεχίζει να είναι, πάντοτε απελευθερωτική.

Σε κάθε επίπεδο Κριτικής θεωρίας η συνάντηση της θεωρίας της αλλοτρίωσης του νεαρού Μαρξ, μέσα στο γενικότερο νεομαρξιστικό πνεύμα της μεταπολεμικής περιόδου και του διεθνούς κινήματος της αμφισβήτησης με τη μοντέρνα τέχνη, και ειδικότερα τη μοντέρνα και αφηρημένη γλυπτική δημιουργεί μια νέα θεωρητική – κριτική κατάσταση, με αναφορά την κοινωνική εργασία και την κατάργηση,  το ξεπέρασμα της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας, και όχι μόνον. Η γλυπτική του Σκλάβου ειδικότερα ως μια δομικά συνεχής αρνητική διαδικασία-κατάσταση της αλλοτρίωσης μέσα από την αφαιρετική απελευθέρωση των μορφών που επιτυγχάνει και τον σύστοιχό του πνευματισμό δημιουργεί μια νέα κατάσταση βίωσης της απελευθέρωσης, της ανάτασης του πνεύματος κ.τ.λ., ακόμη και μέσα στον ολικά αλλοτριωτικό μονοπωλιακό καπιταλισμό.

Με άλλα λόγια ανοίγει ένα ρήγμα στην κυριάρχηση, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, και δια μέσω της διαρκώς καθορισμένης άρνησής της ανοίγει – δημιουργεί μια κατάσταση πέραν από αυτή (κυριάρχηση), και συγχρόνως συλλαμβάνει ένα νέο απελευθερωμένο και απελευθερωτικό κόσμο. Είμαστε ακόμη μακρυά από μια συγκροτημένη και συνεκτική κατανόηση – ερμηνεία της γλυπτικής του Σκλάβου με βάση την κριτική θεωρία της αλλοτρίωσης – πραγμοποίησης, όπως έχουμε διατυπώσει σε άλλο κείμενό μας πληρέστερα το θέμα, ως σύνθεση της θεωρητικοποίησης του νεαρού Μαρξ, του νεαρού Λούκατς και στη συνέχεια της Σχολής της Φρανκφούρτης. Όμως, επισημαίνοντας κριτικά και το περιεχόμενο των επί μέρους ατέλειωτων μορφικών – μορφολογικών – στυλιστικών επεξεργασιών – προχωρημάτων του, κυρίως δια του καλεμιού (πελεκήματος), αρχικά και στη συνέχειά του  μπορούμε να υποθέσουμε πλέον βάσιμα ότι, τοποθετώντας το έργο του πάντοτε στο πλαίσιο και στο κλίμα της εποχής του και των προχωρημένων μεταπολεμικών ιδεολογικών – αισθητικών αναζητήσεών της, αλλά πρώτιστα των προχωρημένων αναζητήσεων του καλλιτέχνη, μπορούμε να συγκροτήσουμε ένα ολοκληρωμένο – λιγότερο ή περισσότερο – συνεκτικό μοντέλο κατανόησης και ερμηνείας του παραδείγματος του Σκλάβου συνολικά, ολικά. Η ολότητα της όλης απόπειράς του, ως μεθοδολογία και της προβληματικής του είναι πρωτόγνωρη, αυτοτελής, αυτοδύναμη, απέναντι στον κυρίαρχο αλλοτριωτικό και καταπιεστικό ορθολογισμό του παγιωμένου πλέον νεοκαπιταλισμού. Η ίδια αυτή ολότητα εμπεριέχει δομικά και την ολική άρνηση του συστήματος αυτού, και την αναζήτηση της απελευθέρωσης με κάθε αντίτιμο, καθορισμένα, πέραν από αυτό*, διαλεκτικά όμως ανεύρετης, και δομικά – πρακτικά αδύνατης : Μη δυνάμενης να πραγματοποιηθεί, λόγω της ιστορικής υποχώρησης κυρίως των πρωτοπορειών, και όχι μόνον.

 

 

 

* Βλ. τις ιστορικά σημαντικές εργασίες – θεωρητικοποιήσεις υπό την επήρεια του κινήματος του Μάη του  ’68 των J.- M. Vincent  και  P.  Zima της Σχολής της Φρανκφούρτης:  J. - M. Vincent, Η Σχολή της Φρανκφούρτης, Επίκουρος, P. Zima,  L’ école de Francfort, Editions Universitaires.

 

 

                                                     ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ            

 

1.      Βλ. Sens et puissance, Méridiens-Klincksieck.

2.      Βλ. Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Κουκκίδα.

3.      Εκδ. Πανεπιστημίου Πειραία.

4.      Εκδ. Lgf.