ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ*

Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ*

I.  Η ανάδυση του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού προήλθε από τη συνειδητοποίηση της βαθειάς κρίσης, την οποία πέρασε η ανθρωπότητα στο μεσοπόλεμο, και η οποία είχε οδηγήσει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι Αμερικάνοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας από το 1945 και εντεύθεν στηρίχθηκαν στα προτάγματα και τις κατακτήσεις της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, και συγχρόνως κατέφυγαν μέχρι στην αρχαία Ελλάδα για να κατανοήσουν τον κόσμο, υπό την προοπτική της αλλαγής του, καθόσον ως τέτοιος οδηγεί μόνο σε κρίσεις και καταστροφές. Η κρίση, η αβεβαιότητα, η καταστροφή είναι μόνιμα μοτίβα, βασικές ψυχοπνευματικές και ψυχοδιανοητικές δομές, το υπόβαθρό του (l’ arrière fond). Οι καλλιτέχνες της αμερικάνικης καλλιτεχνικής πρωτοπορίας ξεπερνούν την όποια συγκυρία, μόδα, ευκολία, και αντιτίθενται θεμελιακά στη συγκατάβαση, στη συνθηκολόγηση, στο σύστημα, το οποίο φαίνεται να βγαίνει νικητής μετά τη ριζική αμφισβήτησή του στην Αμερική μέχρι το 1966, οπότε έρχεται σχεδόν από το πουθενά η φοιτητική εξέγερση στο Μπέρκλεϋ, το κίνημα για την ειρήνη στο Βιετνάμ, το αντιεξουσιαστικό γενικότερα κίνημα και ο Μάης του 68’, οπότε τίθεται σε ριζική αμφισβήτηση ειδικότερα στη Γαλλία το σύστημα συνολικά πλέον.

II. Ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός είναι τέχνη δομικά μόνιμης αμφισβήτησης, αναζήτησης του άλλου, ενατένισης της απελευθέρωσης, έστω και σε επίπεδο ζωγραφικής, τέχνης. Η αμφισβήτηση, η άρνηση του συστήματος είναι δομική, μόνιμη, διαρκής˙ η αντίσταση στο σύστημα ολική, απόλυτη, ριζική. Το χρώμα, το σχέδιο του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσσιονισμού εκπέμπουν ένα πνεύμα απελευθέρωσης, υποδηλώνουν μια διαρκή τάση προς τον αυτοκαθορισμό, συγχρόνως δημιουργώντας μια αισθητική απόλαυση νοηματικού κύρια χαρακτήρα, πνευματικής-πνευματιστικής αφετηριακά προέλευσης, αλλά και ως κατάσταση πλέον αισθητική, και όχι μόνον. Η απελευθέρωση σε επίπεδο τέχνης και δια της τέχνης είναι εφικτή, αλλά όχι αρκετή. Έτσι, ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσσιονισμός λειτουργεί καταλυτικά για τη δημιουργία  της συνείδησης άρνησης, ανατροπής, μιας μόνιμα αρνητικής και κριτικής στάσης μέσα στους αρμούς του συστήματος, στα κενά του, ακόμη στα υπέρτατα σημεία του. Ειδικά δε στην εκδοχή του μέγα Fr. Kline, η άρνηση του συστήματος είναι ολική, πλήρης, απόλυτη. Σύμφωνα δε με τον Μαρκούζε, ο Klein δημιούργησε γύρω στο 1956 ένα πνεύμα ελευθερίας, απελευθέρωσης, χειραφέτησης: «Εμφανίστηκε κάτι στον αέρα». (Μαρκούζε).

III. Ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός είναι μια σταθερή, ριζική στάση άρνησης, κριτικής της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της εργαλειοποίησης του λόγου, που στις ΗΠΑ από το 1946 και μετά, με το Σχέδιο Μάρσαλ, και τη διάδοση του τεϋλορισμού–φορντισμού άρχισε να διαδίδεται με γενικευμένο τρόπο, μαζί με τον  καλπάζοντα καπιταλισμό, δημιουργώντας μαζικά ανθρώπινα συντρίμμια, είτε ως προϊόν ανθρώπινης κατανάλωσης (η ανάδυση της καταναλωτικής κοινωνίας-νεοκαπιταλισμός) είτε ως  προϊόν κοινωνικής απόρριψης, μέσα στην καρδιά της ιμπεριαλιστικής μητρόπολης.

Η απελευθερωτική λυτρωτική ή από το σύστημα και την πραγμοποίηση (ή το σύστημα της ολοκληρωμένης πραγμοποίησης) χειρονομία (dripping), του μοναδικού στην ιστορία της τέχνης (όχι μόνο της μοντέρνας) J. Pollock, μέσω της ανάδειξης του υποσυνείδητου σε πρωταρχικό, οδηγεί στη διερεύνηση του πεδίου, του ζωγραφικού αρχικά αλλά κυρίως του λόγου, της αισθητικής  γενικότερα. Έτσι η τέχνη αποκτά μία θεραπευτική (salvatrice) (Adorno) διάσταση. Η ζωγραφική εκλαμβάνεται και υλοποιείται ως απελευθερωτική πλέον πρακτική (action) ή γνωσιακή, αυτοσυνειδησιακή πράξη: Η χειραφετισιακή πράξη της «ριζοσπαστικής πτέρυγας της μοντέρνας τέχνης» (Adorno).

Έχει ύψιστη σημασία η αυτοαναφορικότητα (κατά τον Greenberg), του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, ως απάντηση, ως τίναγμα προς τα εμπρός (fuite en avant) στην προϊούσα διαδικασία γενικευμένου  ξεπεσμού της κοινωνίας του ύστερου καπιταλισμού, που δημιουργούνταν τότε στην Αμερική με γοργούς ρυθμούς, δηλαδή με ρυθμούς ανάλογους προς τη ραγδαία ανάπτυξή του και της αποπνευματοποίησης που αυτή επέβαλε, της απώλειας του οργανικού στοιχείου, που προκαλούσε με ριζικό τρόπο, της διάλυσης κάθε πνευματικής και ποιοτικής γενικευμένης αναζήτησης του ανθρώπου που δημιουργούσε συστηματικά, μαζικά, ολικά. Ήταν τότε που δημιουργούνταν ο «μονοδιάστατος άνθρωπος» (Μαρκούζε) και επιβαλόνταν η εργαλειοποίηση της σκέψης, του λόγου, καθώς και η απολίθωση της συνείδησης γενικά, μέσα από την ανερχόμενη βιομηχανία της κουλτούρας ειδικότερα. Το καθεστώς της ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης που ανέδειξε και επέβαλε ο ανερχόμενος τότε νεοκαπιταλισμός.

IV. Ο αντορνικός ολικός και συνάμα προσδιοριστικός–καθοριστικός πεσιμισμός ήταν απόρροια της συνειδητοποίησης της ολικής και άτεγκτης πραγμοποίησης, αλλά και της συνειδητοποίησης του γεγονότος ότι ο αγώνας των καλλιτεχνικών πρωτοποριών ήταν ουσιαστικά αγώνας οπισθοφυλακής ενάντια στο σύστημα σε επίπεδο μορφών, όταν είχαν υποχωρήσει οι κοινωνικές πρωτοπορίες. Η κατάσταση αυτή δυστυχώς δεν ανατράπηκε από την εξέγερση του Μπέρκλεϋ και του Μάη ’68, της Κόρντοβα, το θερμό φθινόπωρο της Ιταλίας του 1969, από τον αντιαποικιακό αγώνα κ.α. Αντίθετα μια νέα βαρβαρότητα, θεμελιακά ατομική – ατομικοκεντρική, λάϊτ ή πιο άγρια, αναδύθηκε μέσα από τα συντρίμια του παγκόσμιου αντιεξουσιαστικού κινήματος και εναγγαλίστηκε με το σύστημα, τις απάνθρωπες αξίες του: ελεύθερος ανταγωνισμός, «ελευθερία» του ατόμου. Και στο τέλος με το ξέσπασμα της σύγχρονης κρίσης δεν είναι εύκολη η δημιουργία μιας νέα ριζοσπαστικής υποκειμενικότητας: Οι αναφορές στην ιστορία έχουν χαθεί από την τεράστια καπιταλιστική και καταναλωτική-καταναλωτιστική ευμάρεια που δημιούργησε τεχνητά το σύστημα. Έτσι η παγκόσμια κοινωνία οδηγείται σε μια νέα τραγωδία. Εκτός εάν… Σε κάθε περίπτωση, ο σύγχρονος άνθρωπος παρέμεινε μόνος, αβοήθητος, χωρίς αναφορές, έχοντας απωλέσει την ιστορική μνήμη, αποπροσανατολισμένος, σε απόγνωση και υπό συνεχή νεοφιλελέφθερο και ταξη-φιλελεύθερο βιασμό. Το πρόβλημα της υποκειμενικότητας με ιστορικο-κοινωνικούς όρους, όπως πάσχιζαν να αναδείξουν οι πρωτοπορίες, ιστορικές και νεώτερες, και ειδικότερα ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσσιονισμός αποκτά και πάλι μια κρίσιμη οξύτητα: Μοντερνιτέ – Μοντερνιτέ!

V. Ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός συνδέεται δομικά, ολικά με μία θεμελειακά, αφετηριακά απαισιόδοξη στάση, μία μόνιμη, σταθερή κριτική προσέγγιση της κοινωνίας και  τέχνης. Από την άλλη βαδίσαμε από την απαισιοδοξία της σκέψης και την σύγχρονη ολικά αλλοτριωμένη και εργαλειοποιημένη αισιοδοξία της δράσης, στους αντίποδες της θεώρησης του Γκράμσι για την πράξη, στην ολική αντορνική απαισιοδοξία μέσα στο σύγχρονο παγκόσμιο αρχιπέλαγος της κρίσης, της  αποδόμησης, της αποσάθρωσης της κοινωνίας. Στη συνείδηση ριζικής, ολικής άρνησης της κατεστημένης τάξης πραγμάτων, της κατεστημένης κατάστασης, της κυριαρχίας του διάχυτου πλέον ανορθολογισμού, της κυριάρχησης γενικά. Η ριζική, η ολική άρνηση, απαισιόδοξης αφετηρίας, είναι η μόνη θετικότητα που μπορεί να υπάρξει και να μην ενσωματωθεί, όπως η ολική απαισιοδοξία των ιστορικών και νεότερων πρωτοποριών, και του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού ειδικά. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται μια ριζική επαναριζοσπαστικοποίηση των πάντων: των μορφών, των διαδικασιών, των πρακτικών, σε διαλεκτική σχέση με την επαναριζοσπαστικοποίηση της κοινωνίας, στην πορεία απελευθέρωσής της από το νεοφιλελευθερισμό.

VI. Αισθητική: Μελέτη των μορφών, των αυτόνομων μορφών της Μοντέρνας Τέχνης, της αυτόνομης Μοντέρνας Τέχνης. Ως εκ τούτου, πρόκειται για μια αυτόνομη επιστήμη, η οποία αναδεικνύει την αυτοτέλεια των μορφών και μέσω αυτής προσπαθεί ν’ αποδελτιώσει το περιεχόμενο αλήθειας της Μοντέρνας Τέχνης. Μορφή σημαίνει σχέδιο, χρώμα, χρωματολογία, εξέλιξη των μορφών, γένεση των μορφών κ.α. Με τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό  η αυτονόμηση των μορφών, του πεδίου, κ.α. αναδείχθηκε σε υπέρτατο θέμα, στο θέμα. Η αυτονόμηση βέβαια αυτή έχει όρια. Όταν σπάσει η διαλεκτική της τέχνης με την κοινωνία τότε η τέχνη οδηγείται σε ένα περιεχομενικό και μορφικό εκφυλισμό. Ή σε μια ιδεολογική ουδετεροποίηση, ίσως και σε μια αποιδεολογικοποίηση, όπως συνέβη με το δεύτερο κύμα του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, το ρεύμα του field.

VII. Η αισθητική της Μοντέρνας Τέχνης σύμφωνα με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, είναι, μέσα στην αυτονομία της, πάντα κοινωνική. Εξάλλου κατά τη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν υπάρχει μορφή καθαυτή. Υπάρχει μόνο ως κοινωνική μορφή. Είναι μεν αυτόνομη, ή σχετικά αυτόνομη πλην όμως πάντοτε κοινωνική και ιστορική. Η θέση αυτή δεν είναι αντιθετική, αν και εμπεριέχει την αντίθεση. Μπορούμε να πούμε, μαζί με τον Αντόρνο, ότι είναι παράδοξη. Η μορφή είναι η συμπύκνωση εν τω γίγνεσθαι των κοινωνικών αντιθέσεων προς το άλλο, το διαρκώς νέο. Η μοντέρνα μορφή ειδικότερα. Όταν σπάσει αυτή η μετασχηματιστική λογική, δημιουργούνται τάσεις οπισθοδρόμησης (rérgession), συντηριτικοποίησης, ιδεαλιστικοποίησης, μεταφυσικοποίησης, απολυτοποίησης, ιδανίκευσης κ.α. Ακόμη ανδρώνονται και διαδίδονται και καθαρά αντιδραστικές τάσεις (όπως ο μεταμοντερνισμός) μέσα από τα συντρίμμια του κουρασμένου μοντερνισμού.

Η σύλληψη της μορφής είναι ενιαία-ενιαιακή (unique – uniciste), καθόσον μόνον έτσι συλλαμβάνεται η ολότητα σε όλη της την έκταση, με τις αντιθέσεις και τις αντινομίες της εν τω γίγνεσθαι προς άλλες μορφές στη διαλεκτική της σχέση με την κοινωνία, όμως με ενιαίο τρόπο, χωρίς δηλαδή διαχωρισμούς και διχοτομικές ή δυϊστικές αντιλήψεις μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος. Και ο αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός στην περίοδο της γένεσης και της ακμής του (1946-56) είναι μία σπάνια όσο και ριζοσπαστική πραγματοποίηση αυτής της ενότητας προς το διαρκώς άλλο, το καινοτόμο, το νέο, το μοντέρνο, το ριζοσπαστικό, το ανατρεπτικό…

*Δημοσιεύτηκε στο Νέο επίπεδο, Νο 43/3, Μάιος 2015, σ. 7. Σε βελτιωμένη και εκτενέστερη εκδοχή του το κείμενο αυτό αναδημοσιεύεται στο υπό έκδοση βιβλίο μας με τίτλο Προς την Μεταπαγκοσμιοποίηση, εκδ. Ζήτη.