ΑΠΟ ΤΗΝ «ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ» ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ*

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ                                                                                   

ΑΠΟ ΤΗΝ «ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ¹» ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ*

Υπό τη σοϊμπλεϊκή καταχνιά, μεταξύ «Φλωμπέρ»² και Αγκάμπεν³, επιτρέψτε μου να συνδιαλέγομαι περίλυπος με τον Γούντυ Άλεν: “Irrational Man” («Ανορθόλογος Άνθρωπος»). [Πρβ. «Η τέχνη για την τέχνη», στη συνέχεια των Μπέκετ και Αντόρνο].

Παρά τη σύγχρονη, παρατεταμένη κρίση, ίσως και εξαιτίας της, ζούμε την ιστορική αδυναμία του υποκειμένου⁴. Παρόλα αυτά, πρέπει οπωσδήποτε να αντιστρέψουμε αυτήν την κατάσταση, το σημερινό γενικότερο κλίμα απογοήτευσης και ηττοπάθειας. Με άλλα λόγια, πρέπει οπωσδήποτε να αντιστρέψουμε την καθοδική τάση, να αναδομήσουμε το μοντέλο, να ανασυγκροτήσουμε κριτικά το σύγχρονο αλλοτριωμένο και πραγμοποιημένο ολικά κοινωνικό είναι. Να ανατρέψουμε την παγκοσμιοποιημένη νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων μέσα από την ανάπτυξη πολύμορφων κινημάτων.

Ο G. Agamben σε μία συνέντευξη – διάλεξη – μάθημά του (αριστουργηματικό, μεγαλειώδες-magistral), που μεταδόθηκε από ένα κανάλι της ΕΡΤ τον περασμένο Αύγουστο^2*, έθεσε το εξαιρετικά σημαντικό θέμα σύμφωνα με τον Hegel της κατάργησης (Aufheben⁵). Σύμφωνα με τον Χέγκελ, η λέξη Aufheben συνδέεται με το θεωρησιακό πνεύμα της γερμανικής γλώσσας, το οποίο συνίσταται στη δυνατότητα συνένωσης των αντιθετικών σημασιών σε μια λέξη: «Μέσω της λέξης–όρου, έννοιας Aufheben υπονοούμε ότι… ένας νόμος, μια απόφαση κ.λ.π., καταργούνται. Αλλά, συγχρόνως, Aufheben σημαίνει ότι το ίδιο πράγμα διατηρείται, και με αυτή την έννοια υπονοούμε μάλιστα ότι κάποιο πράγμα διατηρείται καλά. Αυτή την αμφισημία μέσα στη χρήση της γλώσσας, σύμφωνα με την οποία η ίδια λέξη έχει μια αρνητική και μια θετική σημασία, δεν μπορούμε να την προσπεράσουμε ως τυχαία, και δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να υποχρεώσουμε τη γλώσσα να προκαλέσει σύγχυση, αλλά θα πρέπει να αναγνωρίσουμε εδώ το θεωρησιακό πνεύμα της γλώσσας μας, το οποίο πηγαίνει πέραν από το απλό «ή έτσι – ή αλλιώς» σύμφωνα με την απλή κατανόηση (entendement)»⁶.

Ο Λεφέβρ, σύμφωνα με το χεγκελιανό πνεύμα ή σχήμα, υπογραμμίζει ότι κατάργηση (Aufheben) «σημαίνει συγχρόνως κατάργηση και διατήρηση, κατάργηση αλλά χωρίς καταστροφή, κρατώντας το βασικό, ξεπερνώντας, αγνοώντας το περιοριστικό, το αρνητικό» ⁷.

Ο νεαρός Μαρξ στην κριτική ανάγνωση της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου χρησιμοποιεί την έννοια Aufhebung για να προσεγγίσει τις σχέσεις μεταξύ της φιλοσοφίας και της πραγματικότητας: ζητεί την κατάκτηση της Aufhebung από τη φιλοσοφία μέσα από την πραγματοποίησή της και την πραγματοποίηση της φιλοσοφίας μέσα από την Aufhebung. Η φιλοσοφία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, πάντα κατά το νεαρό Μαρξ, χωρίς μία Aufhebung (κατάργηση) του προλεταριάτου, το προλεταριάτο δεν μπορεί να καταργηθεί («Aufheben»), χωρίς την πραγματοποίηση της φιλοσοφίας⁸.

Σύμφωνα δηλαδή με τον αριστεροχεγκελιανό Μαρξ, το αρνητικό αυτό στοιχείο που εμπεριέχει η διαλεκτική του πνεύματος οδηγεί στο ξεπέρασμα. Την προοπτική αυτή εξάλλου δεν έπαψε να επισημαίνει συνέχεια ο Λεφέβρ, καθώς και όλος ο νεώτερος αριστερός χεγκελομαρξιστικός ουμανισμός. Ως γνωστόν, όμως, μέσα στο γενικότερο απαισιόδοξο κλίμα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Χορχάιμερ και Αντόρνο στο ιστορικής σημασίας βιβλίο τους, Η διαλεκτική του Λόγο⁹, αμφισβητούν τον εμμενή χαρακτήρα της διαλεκτικής του ξεπεράσματος του Λόγου, βιώνοντας τότε το παρόν ως μία γενικευμένη καταστροφή. Ο Αγκάμπεν, σήμερα, αν κρίνουμε από την προαναφερθείσα διάλεξή του, παρά το γενικότερο απαισιόδοξο πνεύμα του, φαίνεται – ευτυχώς - ότι πιστεύει πως παραμένει ακόμη υπαρκτή αυτή η διαλεκτική. Δυστυχώς όμως δεν ήταν πολύ αναλυτικός στο συγκεκριμένο κρίσιμης σημασίας θέμα. Ούτε σε άλλα κείμενα του έχουμε διαπιστώσει την σαφή (explicite) θεωρητικοποίησή του αναφορικά με το ξεπέρασμα και τις απελευθερωτικές δυνατότητες της διαλεκτικής του Λόγου. Ως χαιντεγκεριανός – μεταμοντέρνος έχει χάσει κάθε αναφορά στο γίγνεσθαι της ιστορίας, αλλά και στις δυνατότητες της ιστορίας για την επίτευξη της ανθρώπινης απελευθέρωσης, της πραγματοποίησης του σκοπού (τέλους), δηλαδή της χειραφέτησης, πριμοδοτώντας τη θεωρητικοποίηση του υπάρχοντος είναι. Ο σημαντικός κατά τα άλλα αριστερός φιλόσοφος Αγκάμπεν παραβλέπει ότι αυτό το είναι είναι  αλλοτριωμένο και πραγμοποιημένο;

Η δημιουργική καταστροφή, κατά τον Σουμπέτερ, που προκαλεί η κρίση, πρέπει να αποτελέσει την προϋπόθεση και την αφετηρία για τη ριζική αλλαγή παραδείγματος. Η καταστροφή, όμως, συνεχίζεται. Η κοινωνία ακολουθεί παθητικά, παραδομένη στην καθοδική πορεία της προς αυτήν. Η κλίκα Σόιμπλε είχε σχεδιάσει και τελικά επέβαλε την ολική καταστροφή της χώρας μας, αλλά φαίνεται ότι έχει σχεδιάσει επίσης την υποταγή και των άλλων ανυπότακτων λαών, τη συνθηκολόγηση και την παράδοση άνευ όρων της Γαλλίας, κυρίως, αλλά και της Ιταλίας στο νεοφιλελεύθερο μονόδρομο, στο ταξηφιλελεύθερο στρατόπεδο οικονομικής και όχι μόνο συγκέντρωσης. «Όταν ακούς “τάξη” ανθρώπινο κρέας μυρίζει» (Ελύτης).

Η επερχόμενη καταστροφή θα είναι πλήρης. Τι θα μπορέσει να δημιουργηθεί μέσα ή μετά την καταστροφή αυτή; Ο ορίζοντας της ιστορίας παραμένει κλειστός. Τι θα απογίνει η κοινωνία χωρίς αύρα, χωρίς ελπίδα διερωτώνται οι Μπένζαμιν¹⁰ και Μπλοχ¹¹, ζώντας και βιώνοντας τις αποτρόπαιες καταστάσεις του φασισμού και του σταλινισμού;

Έτσι και σήμερα, μπορούμε να θέσουμε το ίδιο ερώτημα, μπροστά στο επερχόμενο Δ΄ οικονομικό Ράιχ, το σύγχρονο νέο οικονομικό ολοκληρωτισμό. Η κοινωνία, όμως, και η ιστορία μέσα από τις μεγάλες καταστροφές του παρελθόντος επιβίωσαν, δημιούργησαν πολιτισμό, προχώρησαν μπροστά τη σκέψη, τη φιλοσοφία, την τέχνη. Ποτέ, όμως άλλοτε η κοινωνία δε βίωσε μία τόσο ταξική ανισορροπία, μία τόσο τοξική ιδεολογία, μία εξίσου ολοκληρωτική οικονομική και κοινωνική πρακτική, όπως ο σύγχρονος ταξηφιλελευθερισμός. Οπότε  ένα από τα πρωταρχικά ζητήματα είναι να διατηρηθεί έστω σε κάποια ζωντανή μορφή το vécu, το βίωμα της ιστορίας, ως ανάμνηση κατακτήσεων, κοινωνικών, πνευματικών και ιδεολογικών. Ως ανάμνηση των αισθητικών και καλλιτεχνικών κατακτήσεων και προχωρημάτων των πρωτοποριών. Ως πρόταγμα των πρωτοποριών προς το διαρκώς άλλο, το καινοτόμο, το καινούργιο, το ριζοσπαστικό. Η θέληση για πράξη, για ξεπέρασμα των όλο και πιο αρνητικών σύγχρονων συνθηκών θα επανέλθει έτσι στο προσκήνιο, θα γίνει η κύρια ενασχόληση (préoccupation) του σύγχρονου ανθρώπου¹².

Η αριστερά εκφράζει το συσσωρευμένο πόνο της κοινωνίας (παράφραση δική μας του Αντόρνο¹³). Παρά  τις αντιξοότητες, κοινωνικές, ιδεολογικές, πολιτικές κ.α. αναζητά έκτοτε την ποίηση, τη λύρα του Ορφέα, όπως έγραψε η Ρ. Λούξεμπουργκ¹⁴ σε ένα συγκλονιστικό γράμμα της από τη φυλακή στην Κλ. Τσέτκιν, την ιδεολογική και πολιτισμική ηγεμονία¹⁵, όπως ήθελε ο Γκράμσι, ο οποίος παρέμενε πάντοτε πιστός στη διαλεκτική του παρελθόντος και του παρόντος προς το μέλλον¹⁶.

Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Αγκάμπεν (όπως κατά κανόνα όλοι οι μεταμοντέρνοι και αναχρονιστές νεώτεροι Ιταλοί θεωρητικοί), δεν αναφέρεται πουθενά στον Γκράμσι. Φαίνεται ότι για αυτούς δεν υπάρχει ούτε η εξαιρετικά σημαντική έννοια της ηγεμονίας, αλλά ούτε η έννοια της ιστορίας-ιστορικότητας, κατά τον Γκράμσι. Υπάρχει όμως περίπτωση να απελευθερωθεί η κοινωνία χωρίς έναν ενεργό, ζωντανό και ανανεωμένο, σύγχρονο ιστορικισμό, χεγκελο-μαρξο-γκραμσιανής πάντοτε έμπνευσης;

***

 Ο ήρωας-φιλόσοφος του Γούντυ Άλεν, ζωντανή προσωποποίηση, έκφραση, συμπύκνωση των σχεδόν ανυπέρβλητων αντινομιών¹⁷ του τόσο ταξικού, ιεραρχικού, διαστρωμένου, αλλά συνάμα και άκρως αντινομικού σύγχρονου καπιταλισμού σε πλήρη κατάπτωση (déclin), καταφεύγει σε λύσεις οπισθοφυλακής (arrière guarde), αντιπρωτοπορίας.

Ο Αγκάμπεν μέσα στο γενικότερο δομικά απαισιόδοξο χαϊντεγκεριανό, θανατολογικό (moribod) πνεύμα του, έχει ξεχάσει το χεγκελιανό ξεπέρασμα - ή το έχει μεταθέσει(;) -, που είναι το μόνο, το οποίο στη μαρξική ιστορική και ανθρωπιστική συμπλήρωση-εκδοχή του, μπορεί να προσφέρει μία ριζική κοινωνική λύση σήμερα στο δομικά απορρυθμισμένο σύστημα της μεταπαγκοσμιοποίησης^3*.

Ζούμε μία κατάσταση «τέλους της κυριαρχίας» (“fin de règne”), τέλος εποχής και αλληλένδετης με αυτή δομικής πλέον απαισιοδοξίας. Για να αποτρέψουμε την προοπτική θανάτου της ποίησης, για να παραφράσουμε τον Αντόρνο¹⁸, μπροστά στο επερχόμενο Δ΄ οικονομικό (και ταξηφιλελεύθερο) Ράιχ, είναι απόλυτη ανάγκη να γενικευτεί η καθορισμένη άρνηση¹⁹, η οποία ήδη έχει αρχίσει. Το ξεπέρασμα των ορίων και των επιβουλών των επικυρίαρχων της Ευρωζώνης, αρχίζοντας από την Ελλάδα, έχει φτάσει με τη μαζική και διαρκή πάλη του ελληνικού λαού ενάντια στη σοϊμπλεϊκής έμπνευσης ΤΙΝΑ να επιφέρει ένα σοβαρό ρήγμα στο κυρίαρχο μπλοκ. Τώρα έχει φτάσει η στιγμή της Αριστεράς σε Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Αγγλία κ.α. να διευρύνει αυτό το ρήγμα. Σε κάθε περίπτωση γίνεται ευρύτερα συνείδηση ότι η ελεύθερη Ένωση Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Ευρώπης πρέπει να γίνει το άμεσο και όχι το απώτατο καθήκον μας: το πρόταγμά μας.

Η εποχή των επαναστάσεων²⁰ έρχεται και πάλι στο προσκήνιο. Η μεταπαγκοσμιοποίηση, που άρχισε τραγικά το 2008 με την κατάρρευση της  Lehmann Brothers, εμπεριέχει και νέες ιστορικές δυνατότητες για το λαό – ιστορικό πλέον υποκείμενο.

Το ξεπέρασμα άρχισε, βροντοφωνάζει ο Λεφέβρ²¹.

Υποσημειώσεις

1*Το κείμενο αυτό σε μια πρώτη και συνοπτική εκδοχή δημοσιεύτηκε στην Αυγή, 29-9-15,σ. 30.

2* Βλ. το blog μας: Βίντεο Συνέντευξης Αγκάμπεν.

3*Για περισσότερα σχετικά με αυτή την έννοια, βλ. το βιβλίο μας που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Ζήτη (περίπου 460 σελίδες) με τίτλο Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.     Bλ. E. Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Θεμέλιο.

2.     Φλωμπέρ, ως γνωστόν είναι το πολιτικό – φιλολογικό ψευδώνυμο του Α. Φλαμπουράρη.

3.     Ο  G.Agamben είναι σημαντικός σύγχρονος Ιταλός φιλόσοφος, ο οποίος ζει στη Γαλλία. Μονολεκτικά θα τον χαρακτηρίζαμε μεταμοντέρνο, αλλά αριστερό.

4.     Για το εξαιρετικά σημαντικό θέμα του υποκειμένου σήμερα. Βλ. το κείμενό μας, «Η σύγχρονη καθορισμένη άρνηση».

5.     Aufhebung είναι ένα ουσιαστικό, το οποίο στα γερμανικά αντιστοιχεί σε μια κεντρική έννοια της φιλοσοφίας του Χέγκελ, το νόημα της οποίας μεταφράζονται πολύ δύσκολα σε άλλες γλώσσες: Γαλλικά, Ελληνικά.

6.     G. W. Hegel, Encyclopédie des sciences philosophiques, trad. Bernard Bourgeois, tome I, Vrin, 1970, p. 530. (Η μετάφραση από τα γαλλικά είναι δική μας).

7.     H. Lefebvre, La conscience mystifiée, Syllepse, σ. 36.

8.     Κ. Μαρξ, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie. Einleitung. MEW 1, S.  384,391,1844. (Η μετάφραση είναι δική μας από τη γαλλική έκδοση). 

9.     Μ. Χορχάιμερ- Θ. Αντόρνο, Η διαλεκτική του Λόγου, Ύψιλον / Βιβλία)

10.  Βλ. W. Benjamin, «L’oeuvre d’art et son reproduction technique», στο Oeuvres, Médiations. 

11.  Βλ. Ε. Bloch, Le principe de l’esperance, Gallimard.

12.  Βλ. Α. Φλαμπουράρης: «Αν οδηγηθούμε σε αδιέξοδο, θα ανοίξει ο ασκός του Αιόλου». Συνέντευξη στην Αυγή της Κυριακής, 3-5-15, σ. 11. (Απάντηση στην πρώτη ερώτηση: αναφορά στον ουμανισμό). Βλ. ακόμη και τις συνεντεύξεις του τελευταίου εξαμήνου του Α. Φλαμπουράρη Στο Κόκκινο και σε διάφορα τηλεοπτικά κανάλια. Σε αυτές ο Α. Φλαμπουράρης έδωσε έμφαση στο επιβαλόμενο ανθρωπιστικό πρακταίο, υπό την οπτική του παλαίμαχου αριστερού αγωνιστή, με πλήρη πολιτική συγκρότηση και αυτογνωσία. Βλ. ακόμη Β. Φιοραβάντες, «Το πρόταγμα της Νέας Ανθρωπολογίας» στο Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη, Ζήτη, συλλ. εκδ. με επ. επ. Β. Φ.

13.  Βλ. Th. Adorno, Théorie estétique, Klincksieck.

14.  Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ,  Αλληλογραφία, Διεθνής Βιβλιοθήκη.

15.  Βλ. Α. Γκράμσι, Οι διανοούμενοι, Στοχαστής.

16.  Βλ. Α. Γκράμσι, Παρελθόν και Παρόν, Στοχαστής.

17.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς την νέα ανθρωπολογία, Αρμός, Εισαγωγή «Η έκρηξη των αντινομιών του συστήματος». Συλλ. εκδ. επ. επ. Β.Φ., σ.σ. 25-42.

18.  Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative, Payot.

19.  Ib. Βλ. ακόμη Β. Φιοραβάντες, «Η απαρχή της καθορισμένης άρνησης», Η Αυγή (ηλ. εκδ.), 03/07/15.

20.  E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, ΜΙΕΤ, 1997.

21.  Βλ. H. Lefebvre, Métaphilosophie, Syllepse.