ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. Η ΕΝΑΓΩΝΙΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΕΝΟΥ, ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. Η ΕΝΑΓΩΝΙΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΕΝΟΥ, ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ

Ι

1960‒5: Αφαίρεση ή Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός, Λυρική αφαίρεση, Ανήμορφη τέχνη (Art informel)

1965‒67:   Επίπεδα ως πίνακες‒εκδοχές (plans ή tablaux sequences). Το σημείο μηδέν μιας νέας γραφής, και γενικότερα μιας νέας ζωγραφικής. Αντικείμενα προβληματισμού, άρνησης, παρέμβασης, ανατροπής.

1967: Προς ένα νέο μορφολογικό και αισθητικό πρόταγμα.

1968: Σύλληψη ενός νέου σχεδίου.

 1969: Γενίκευση της αμφισβήτησης‒ νέα προβληματική.

Κοινωνική ζωγραφική, ή η μοντέρνα ζωγραφική ως αναλυτική του αλλοτριωμένου κοινωνικού είναι. Η εναγώνια αναζήτηση του γίγνεσθαι.

ΙΙ

Από το 1955 στο Παρίσι μέχρι το 1968 (Μάης) συνειδητοποιείται ευρύτερα η ανάγκη για ξεπέρασμα, απελευθέρωση από την τελειώνουσα (finisante) αφαίρεση στις διάφορες εκδοχές της. Αρχίζει έκτοτε η περιπλάνηση μέσω διαφόρων νέων εμπειριών και καλλιτεχνικών πρακτικών (κινηματική τέχνη, σημειολογική, κατασκευή αντικειμένων κ.α.) μέχρι στην κοινωνική τέχνη (ή ζωγραφική) (1969).

Η γενικότερη τάση είναι προς την υπέρβαση. Εμφανίζονται ακόμη μεταφορές, ζωντανές μεταφορές (P. Ricour), ως έκφραση της διάχυτης τάσης προς μια διαφυγή από το αλλοτριωμένο πραγματικό ενώ η κριτική στάση γενικεύεται.

Από αυτή τη νέα κριτική κατάσταση, όπου εμφανίζεται και διαδίδεται στην τέχνη, προσπαθεί να ξεφύγει από τον κυρίαρχο αλλοτριωτικό ορθολογισμό και να θέσει τις βάσεις μιας νέας επικοινωνιακής περιπέτειας προς την αναζήτηση ενός άλλου νοήματος, προς την υπέρβαση της πτωχευμένης πνευματικά ζωής μέσα στις κοινωνίες της κυριαρχίας του ποσοτικού και της κατανάλωσης, που έχουν εξοστρακίσει ακόμη και την ελάχιστη πνευματικότητα και έχουν υποτάξει τα πάντα στο κέρδος, στο χρήμα.

Προοδευτικά η τέχνη κινείται προς μια διαρκή νοηματική, νοηματιστική (conceptuelle) κατάσταση, με επίκεντρο την έκθεση, την επανάληψη, την υπέρθεση, την αναδιάταξη, τη μετάθεση, την αποσπασματικότητα, την παράταξη, την παραμόρφωση, τη σειρά, τη simulation, τη mondulation, τη συγχρονικότητα (simultaneisme), την νέα αφαίρεση κ.α. και συνδιασμούς τους.

Συγχρόνως διαμορφώνεται η ελεγεία της σύγχρονης ανθρώπινης και πολιτισμικής κατάρρευσης, παρακμής, ή ακόμη και καταστροφής. Η τέχνη αποκτά κεντρικά μία δραματικότητα–δραματοποίηση, ποιοτικότητα–ποιητικοποίηση, χιούμορ, τραγικότητα‒ ειρωνεία. Είναι η εποχή της κυριαρχίας του μπεκετικού τραγικού. Σε κάθε περίπτωση η συνιστώσα της ιδεολογικής κριτικής¹ στην τέχνη μετά το 1968 είναι κύρια, βασική για πρώτη φορά στην ιστορία. Η διάσταση της ιδεολογικής κριτικής είναι πάντοτε παρούσα, ενώ η οξεία συνείδηση των καλλιτεχνών της πρωτοπορίας, αναζητά συνέχεια νέους τρόπους, νέες μορφές έκφρασης, πάντοτε πρωτοπόρες και καινοτόμες.

Το έργο τέχνης από το 1965, αν και οι καλλιτέχνες προοδευτικά εγκαταλείπουν την αφαίρεση και την ανήμορφη τέχνη, βγαίνει μέσα από αυτές, ως προέκταση ή ως μετασχηματισμός της. Σε κάθε περίπτωση διατηρεί σταθερά ένα διάλογο με το έργο των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών. Αυτές είναι αξεπέραστες, αν και μη αρμόζουσες (inadéquattes) πλέον στις υπεραλλοτριωμένες κοινωνίες του ύστερου και παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Στον σύγχρονο απόλυτα παράλογο κόσμο, το κύριο θέμα που απασχολεί τη νεώτερη μοντέρνα τέχνη είναι πως θα ενεργοποιήσει τον άνθρωπο, πως θα τον βοηθήσει να γίνει πάλι υποκείμενο, αποκτώντας γνώση και αυτοσυνειδησία της κίβδηλης σύγχρονης ζωής αλλά και της τραγικότητας της ύπαρξής του.

Όμως το έργο αυτό έχει κάτι το μυστηριώδες, το κρυμμένο, είναι αμφίσημο. Στηρίζεται στη διαλεκτική νόημα‒μη νόημα, την οποία προσπαθεί να αναδείξει, αλλά πάντοτε τίθεται το ερώτημα: Τι νόημα, ποιο νόημα και για ποιόν; Ο γενικότερος βέβαια στόχος της νεώτερης μοντέρνας τέχνης, όπως και της νεώτερης κριτικής φιλοσοφίας, παραμένει το «ξεπέρασμα του νοήματος μέσα από το νόημα» (Αντόρνο), καθώς και η αυτοάρνηση του νοήματος. Και έτσι οδηγούμαστε στη συνειδητοποίηση για την ανάγκη της τάσης προς το ξεπέρασμα της τέχνης και βέβαια για το ξεπέρασμα της κοινωνίας, μέσω της άρνησης της υπάρχουσας αλλοτριωτικής κοινωνίας. Η συνειδητοποίηση αυτή αποτρέπει την όποια αυταπάτη και οδηγεί στη συνειδητοποίηση της αντιστροφής, στη συνειδητοποίηση γενικά, στην κριτική, την άρνηση, τη δράση, την πράξη, και έτσι στη σύλληψη του εναλλακτικού σχεδίου: στην ανατροπή. Η μεταστροφή έτσι μεταξύ της αλλοτριωτικής πρόσληψης των πραγμάτων είναι πλήρης ολίσθηση. Και η μεταστροφή αυτή οδηγεί σε μια νέα και ριζοσπαστική ιδεολογία.

Από την άλλη, η νεώτερη μοντέρνα τέχνη μέσω των ποικίλων κ.ά. τεχνικών που εφευρίσκει, διαμορφώνει ένα κλίμα μίας ευρύτερης αυταπάτης, ότι ο κόσμος είναι δυνατόν να αλλάξει. Όμως οι πολύπλοκες, πολύμορφες και πολλαπλές μοντέρνες τεχνικές δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια φυγή προς τα εμπρός, προς την άρνηση του υπάρχοντος αλλοτριωμένου και πραγμοποιημένου συστήματος, μιας βαθύτερης συνειδητοποίησης της ανάγκης ξεπεράσματός του (συστήματος). Συγχρόνως μέσα από την εγγενή ποιητικότητα και αισθητοποίηση η νεώτερη μοντέρνα τέχνη δίνει μια διέξοδο ζωής, διαμορφώνει μια φιλοσοφία ζωής, με επίκεντρο το μοντερνισμό και τα προτάγματά του, με αποτέλεσμα να παρέχει μια άμεση και πρακτική εναλλακτική λύση για τη βελτίωση του εσωτερικού κόσμου, τη ζωντάνευση του βιωμένου, πλην όμως πραγμοποιημένου κόσμου. Χωρίς την ανατροπή όμως δεν υπάρχει λύση, η αυταπάτη παραμένει και αναπαράγεται: ανακυκλώνεται.

ΙΙΙ

Μέσα από μια ανορθόλογη ή τουλάχιστον μη ορθολογική (ή μη φαινομενικά ορθολογική), σύμφωνα με τη δυτική παράδοση, προσπάθεια δημιουργίας μιας νέας γλώσσας, νέων σημάτων, νέων σημείων, νέων κωδίκων επικοινωνίας, και με βάση τη μοντέρνα χρωματολογία και επιπεδότητα, η νεώτερη μοντέρνα τέχνη προσπαθεί να δημιουργήσει ένα νέο πεδίο επικοινωνίας, ακόμη και μια νέα επικοινωνία μέσω της παράθεσης συμβόλων, σημείων, της υπέρθεσής (τους), της παραμόρφωσης σχημάτων κ.τ.λ. Εξάλλου, δεν έχει νόημα η επικοινωνία καθαυτή, η τρέχουσα, η «λογική», για κάθε πρωτοπόρο καλλιτέχνη, είτε μόνο η πραγματική, και διά τούτο η αναζήτησή της με κάθε τρόπο, με κάθε αντίτιμο. Και αυτή επιδιώκεται μέσω της δημιουργίας νέων κωδίκων, νέων μορφών, νέων γλωσσών, η δυναμική πρόσληψη της επιφάνειας του χώρου κ.ά.

Είναι υπέρτατη ανάγκη, ή κατάκτηση, ή δημιουργία μιας πραγματικής επικοινωνίας πέραν από τη συνηθισμένη, την τρέχουσα με υπερπληθώρα μηνυμάτων και πληροφοριών, που προκαλούν την παντελή έλλειψη επικοινωνίας και ειδικότερα της ορθολογικής. Η κριτική της αλλοτρίωσης της επικοινωνίας έτσι κατέχει κεντρική θέση στην κριτική της σύγχρονης κοινωνίας, ταυτόχρονα αναζητώντας ένα νέο μέσο (medium), ή ακόμη και δημιουργώντας ένα μοντέρνο υλικό, όπως έλεγε ο Αντόρνο.

Τα σχήματα, τα σύμβολα, οι πολύμορφες σηματοδοτήσεις της νεώτερης μοντέρνας τέχνης είναι αντίθετα, σύμφωνα με τη λογική του Ηράκλειτου, και συγχρόνως ξεχωριστά, μοναδιαία σε πολύμορφη ακριβώς παράταξη και συνάμα διαφορετική, αντίθετη, με ακραίες μάλιστα διαφορές. Η αντίθεση αυτή και η άκρα διαφορά, παράγουν ένα νέο μοντέρνο νόημα, όπως ήθελε ο Αντόρνο, την ανάγκη μιας νέας συλλογικότητας, οργανικότητας, κοινωνικότητας, επικοινωνίας, ενώ τα σημεία, τα σύμβολα κ.τ.λ. καθαυτά προκαλούν μια απόλυτη μελαγχολία, μια σπάνια απαισιοδοξία. Δείχνουν το μάταιο ίσως της ύπαρξης, το πεπερασμένο της ανθρώπινης δυνατότητας αλλαγής. Η μελαγχολία και η απαισιοδοξία είναι σε κάθε περίπτωση δομικά στοιχεία της ζωγραφικής της νεώτερης μοντέρνας τέχνης, αυτόνομες καταστάσεις, που καλούν σε προβληματισμό. Θέτουν θέματα. Επιζητούν πάντοτε νέες και κριτικές θεματοποιήσεις, τη διατύπωση θέσεων, όπως θα έλεγε και ο H. Lefebvre².

O συγχρονισμός (simultaneisne) είναι μια βασική μοντέρνα τεχνική (που συναντάται σε πολλούς μοντέρνους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας). Υπήρξε μάλιστα και αντίστοιχο ρεύμα: Simultaneisne: Στη νεώτερη μοντέρνα τέχνη οδηγεί στην απόκτηση συνείδησης ότι κάτι δεν πάει καλά, κάτι το δομικά στραβό κυριαρχεί στον κόσμο του ύστερου καπιταλισμού.

Η διαρκής αντίσταση του μοντέρνου καλλιτέχνη στην κοινωνία της κατανάλωσης, είναι μόνιμη δοκιμή, όπως η διαρκής εξέγερσή του ενάντια στο σύγχρονο ολικά αλλοτριωτικό σύστημα.

ΙV

Ύστερη μοντέρνα τέχνη: Έργο χωρίς όρια χωρίς τέλος, με τάσεις προς το ξεπέρασμα του χρόνου, της χρονικότητας. Των ορίων της δημιουργίας. Το έργο δεν ολοκληρώνεται πρακτικά ποτέ…

Πρόκειται για μια διαρκή, συνεχή μετασχηματιστική διαδικασία προς το άλλο, το διαρκώς άλλο. Προς τη μετακριτική και τη μετα‒αισθητική της μοντέρνας δημιουργίας. Προς το μετα‒έργο. Το διαρκώς άλλο, το διαφορετικό.

V

Στη δεκαετία του 1970 προείχε η διερεύνηση του πραγματικού: σημειολογία, πολιτική (χούντα, αμερικανοί, τοίχος του Βερολίνου), της αλλοτρίωσης της καθημερινής ζωής. Από το 1995 και εδώ αναδύεται η διαπολιτισμικότητα³, ή ιστορικότητα, η ιστορική μνήμη: Παρόν, Παρελθόν, Μέλλον⁴ (Α. Γκράμσι).

Μέσα από το ανακάτωμα συμβόλων, σημάτων, κωδίκων, πινάκων, κατασκευών κ.α. η ύστερη μοντέρνα τέχνη οδηγείται στο ξεπέρασμα παγιωμένων ιεραρχιών, προς ένα σύμπαν νέων σημασιολογήσεων και νοημάτων χωρίς ιεραρχικά μοντέλα: Απελευθέρωση από το (τα) παράδειγμα (τα). Έτσι οδηγείται προς τη μεταγλώσσα, το μετα‒έργο, αισθητικής βασικά υπόστασης, μέσα σε έναν ξεπεσμένο κόσμο. Το αντι-ιεραρχικό μοντέλο, οδηγεί τον καλλιτέχνη της ύστερης πρωτοπορίας στις τέχνες, στην απελευθέρωση των μορφών, στη δυναμική και αυτόνομη (καθαυτή;) πολυμορφία. Έτσι αυτός φθάνει σε ένα σύμπαν νέων αναφορών, αντισυμβατικών, αντικομφορμιστικών και συνάμα πολυδιάστατων, πολυπαραμετρικών. Το έργο τέχνης είναι πλέον ένα νέο όλον, δυναμικό, αυτόνομο, αυτοθεμιζόμενο. Το αντι‒ιεραρχικό πρόταγμα, του ύστερου μοντέρνου καλλιτέχνη οδηγεί κατευθείαν στην αμφισβήτηση, κοινωνική, ιδεολογική, πολιτισμική της καταπιεστικής ιεραρχίας του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, των άτεγκτων δομών, της αυταρχικότητάς του, της ιδεολογικής μονοδιάστατης και οικονομίστικης αποστέωσής του.

Στην περίοδο της μεταπαγκοσμιοποίησης δε και άρχισε τραγικά από το 2008 και εξής δίνεται έμφαση στην βαθειά κρίση αυτοσυνειδησίας, στην πολιτισμική και πολιτική αβεβαιότητα, σε μια περίοδο έντονων διαπολιτισμικών⁵ αναζητήσεων. Στην αμέσως πρωτύτερη περίοδο, που ήταν η περίοδος παγίωσης της επικυριαρχίας της παγκοσμιοποίησης, χαρακτηρίστηκε από τη διάλυση, την ισοπέδωση, την καταπίεση των τοπικών κουλτούρων, των ιδιαιτεροτήτων ή την απορρόφηση και ενσωμάτωσή τους. Η τάξη, οι πάλαι ποτέ κραταιές τάξεις διαλύονται, τα άτομα εξανδραποδίζονται, οι άνθρωποι υποχρεώνονται στη λήθη, στην αμνησία, στην αυτο‒ικανοποιητική κατανάλωση και υποταγή. Μέσα σε αυτό τον παγκοσμιοποιητικό ξεπεσμό ο νεώτερος μοντέρνος καλλιτέχνης με βάση την ανάμνηση μοναδικών ιστορικών προσωπικών των βιωμάτων διαμορφώνει, τη μοντερνιστική αφήγηση των παιδικών vécu, παιδικών βιωμάτων, πάντοτε ενεργών μοντερνιστικά, βέβαια ανασυγκροτημένων, ανθρωπιστικά, κριτικά.

VΙΙ

Έτσι διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για μια νέα παρεμβατική τέχνη⁶, στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης στο επίπεδο της πολεοδομίας⁷, της επικοινωνίας, της πολιτικής, της κοινωνίας: Άνοιγμα του ζωγραφικού πεδίου, διεύρυνση του καλλιτεχνικού πεδίου στο χώρο. Δράσεις (Evenemnents, Actions), Περιβάλλοντα κ.α.

Η μελαγχολία του ύστερου μοντέρνου καλλιτέχνη είναι βαθιά βιωματική. Η γενικευμένη κοινωνική καταστροφή βιώνεται ως μόνιμη πλέον κατάσταση. Από την άλλη, η νεώτερη και κυρίως η ύστερη μοντέρνα τέχνη ενσαρκώνει τη καταστροφή της αστικής τάξης. Τέχνη εφήμερη, βιωματική, επαναληπτική, αυτοαναφορική, κινητική–κινηματική, ιδεολογικά κριτική: Η επερχόμενη βέβαιη καταστροφή πάντα ως επωδός. Δεν υπάρχουν πλέον αναφορές, δεδομένα, προκείμενα. Η μόνη σταθερή που παραμένει είναι η διαρκής κριτική του άκρατου τεχνολογισμού και τεχνοκρατισμού.

Με την κρίση του 2008 ήρθε ο κόσμος τα πάνω κάτω. Ανάποδα. Ο άνθρωπος δεν είχε πλέον τίποτα να χάσει. Οπότε έτσι αρχίζει να καταλαβαίνει τι πάει να πει σύστημα, καπιταλισμός, ιμπεριαλισμός.

Και ως από μηχανής θεός όλοι προσβλέπουν πάντοτε στον ξεσηκωμό ενός νέου Μάη του ‘68.

Η ύστερη μοντέρνα τέχνη, μέσα σε αυτές τις συνθήκες αν δεν ανατρέπει, αντιστρέφει το βασικό μοντερνιστικό πρόταγμα και μπαίνει σε μια παρατεταμένη νεομοντέρνα και νεοανθρωπιστική αναζήτηση.

Επίκεντρο της έρευνάς της ο άνθρωπος. Μέσο για να τον ξυπνήσει, η ποίηση, η ποιητικοποίηση της τέχνης και της ζωής.

Η ζωή όμως αντιστέκεται, είναι πιο περίπλοκη από ότι φαίνεται. Ο καπιταλισμός προσπαθεί να αναδιοργανωθεί, το σύστημα αντεπιτίθεται, ο άνθρωπος παραμένει εξαρτημένος, σκλάβος (déposedé). Με την κρίση (2008) αλλάζουν όλα, και μάλιστα ριζικά: Κώδικες, συστήματα, σήματα, σημεία, αναφορές. Έρχονται τα πάνω κάτω. Καταρρέει ο αναπτυξιασμός, ο μύθος της αέναης ανάπτυξης.

Έτσι, επανέρχεται πάλι ο άνθρωπος στο προσκήνιο.

Η τραγικότητα του σύγχρονου εναπομείναντος υποκειμένου, σε διαρκή αναζήτηση των ορίων του, του αυτοπροσδιορισμού του, σε διαρκή περιορισμό, περιθωριοποίηση. Προς το τέλος του ανθρώπου;

Από την άλλη, με βάση την κριτική της προόδου, η πρόοδος ως τέτοια ελάχιστη σχέση έχει, σε αντίθεση με τη διαρκή, ζωντανή ανθρώπινη και πολιτισμική επικοινωνία, την οργανικότητα των ανθρώπινων σχέσεων, την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση από την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση του ύστερου και παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η αμεσότητα των σχέσεων και της επικοινωνίας με και δια του έργου της ύστερης μοντέρνας τέχνης, σπάει τα δεσμά του αλλοτριωτικού και αλλοτριωμένου αυτισμού και ανοίγει το δρόμο για την αυτογνωσία.

Αμφισημία, δομική αμφισημία και αυτοαναίρεση: Το έργο ως έργο αυτόνομο, αυτονομιμοποιούμενο, αυτοθεσμιζόμενο. Προς ένα αισθητικό μοντέλο, έναν αυτόνομο αισθητισμό: Το νέο πρόταγμα της μετα‒αισθητικής.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Πράξις.
2. Βλ. H. Lefebvre, Mai ’68, L’ irruption, Syllepse.
3. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. ΙΙ, κεφ. «Μοντέρνα δημιουργία και διαπολιτισμικότητα», σσ. 99‒132.
4. Βλ. Α. Γκράμσι, Παρελθόν και παρόν, Στοχαστής.
5. Ib. σημ. 3.
6. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, κεφ. «Παγκοσμιοποίηση και παρεμβατική τέχνη», σσ. 73‒77.
7. Βλ. H. Lefebvre, Critique de la vie quotidienne, L' Arche, κ.α.