Κυριάρχηση, καταπίεση, απελευθέρωση

Εφημερίδα των Συντακτών

Κυριάρχηση, καταπίεση, απελευθέρωση

14.12.2016, 23:34

Συντάκτης: 

Βασίλης Φιοραβάντες*

Πηγαίνουμε προς μία νέα κατάσταση, στην οποία βασικές οντότητες είναι πλέον η κυριάρχηση και η καταπίεση, και ιδίως η εσωτερικευμένη κατά κανόνα καταναγκαστική, (με την έννοια των αναλύσεων του Μαρκούζε). Δηλαδή η σύγχρονη κοινωνία μπήκε σε μία νέα περίοδο: από την κυριαρχία της τάξης (κυρίαρχη τάξη – κυρίαρχη ιδεολογία) προς την κυριαρχία χωρίς τάξη, προς τη γενικευμένη κυριάρχηση, την κυριάρχηση του συστήματος, πλέον κυριάρχηση σε όλες τις εκδηλώσεις, τη διάχυτη της κοινωνίας, εκφράσεις, οντότητες κ.ά. Την κυριάρχηση γενικά, που υπάρχει ως σύστημα λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομα ή αυτοματοποιημένα σε όλες τις βαθμίδες του κοινωνικού είναι και γίγνεσθαι. Η κυριάρχηση είναι πλέον η νέα ολότητα, η νέα κατάσταση του είναι και του γίγνεσθαι, (ή και του σύγχρονου πλέον ακυρωμένου, σε αναστολή γίγνεσθαι: μη-γίγνεσθαι), ενός είναι και γίγνεσθαι που καθορίζονται και διαπερνώνται πλέον ολικά από αυτήν (κυριάρχηση).

Η κυριαρχία του συστήματος συμπυκνώνει και αντικαθιστά (ή υποκαθιστά) την κυριάρχηση της τάξης. Οι τάξεις χάνονται, διαλύονται, απορροφώνται από το σύστημα και εξαφανίζονται σαν τέτοιες. Το σύστημα της κυριάρχησης οργανώνει πλέον την υποταγή της κοινωνίας με κύριο μέσο την επιβολή, την πολύμορφη βία, την εξουσία, κάθε εξουσία κ.ά. Και έτσι φθάνουμε στην αποτρόπαια ιδέα-ιδεολογία της κυριάρχησης του συστήματος, ως αξεπέραστο και για αυτό το λόγο υποτίθεται αναγκαίο κακό. Η ιδέα αυτή και η αντίστοιχη ιδεολογία παράγονται και διαχέονται από όλους τους υπηρέτες (avatars) του συστήματος: κόμματα, πολιτικό προσωπικό, γραφειοκράτες, κρυφοί ή φανεροί υπάλληλοι της Τρόικα, ανθύπατοι του συστήματος κ.α. Οι πάντες έχουν εξελιχθεί, μετατραπεί, μετασχηματιστεί σε βαλέδες του συστήματος, της διαιώνισης, της αναπαραγωγής του, πάντοτε μαζί με τα προνόμιά τους, τα οποία προφυλάσσουν και διαφυλάσσουν συστηματικά, ανανεώνουν, αναβαθμίζουν, πολλαπλασιάζουν, επεκτείνουν κ.α. Το σύστημα γενικά, και ειδικότερα η κυριάρχηση, δεν ανέχονται την παραμικρή αμφισβήτηση, αλλά επιδιώκει μόνο την υποταγή χωρίς όρους των πάντων. Μοναδικός στόχος δηλαδή είναι το σύστημα να αναπαράγεται ανενόχλητα, όπως και η κυριάρχηση. Και κυρίως όχι αμφισβήτηση (contestation).

Η σύγχρονη κριτική πράξη, θεωρητική, κοινωνική και ιδεολογικοπολιτική, έχει νόημα  μόνον ως πλήρης και ριζική αμφισβήτηση της κυριαρχίας της αρχής του καθολικού της πραγματικότητας, που είναι η αρχή της ανταλλαγής μέσα σε έναν διοικούμενο κόσμο (monde administré).

Μέσα σε αυτές τις αποπνικτικές συνθήκες, η μόνη πρακτική που παραμένει είναι η αντίσταση ως αδήριτη υπαρξιακή πλέον ανάγκη, ως ουσιαστική δηλαδή προϋπόθεση ακόμη και της ίδιας της ύπαρξης. Ως ανάγκη δηλαδή της καθολικής αντίστασης στον ολικά αλλοτριωμένο, πραγμοποιημένο και εργαλειοποιημένο κόσμο. Αντιστέκομαι, άρα υπάρχω, για να παραφράσουμε μία ιστορική φράση του Σαρτρ. Η σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου πρέπει να καθοδηγείται πλέον από την αρχή της ελπίδας[1]μιας ζωής άλλης. Η αρχή της ελπίδας ενός κόσμου άλλου, ανθρωπινότερου και δικαιότερου. Διαφορετικά καταρρέει η μεταφυσική μαζί με το υποκείμενο, για να παραφράσουμε μια κρίσιμη διατύπωση του Αντόρνο[2], από το τέλος της ιστορικής Αρνητικής διαλεκτικής[3] του.

Η ύπαρξη έχει πλέον νόημα μόνον ως αντίσταση, διαρκής, παρατεταμένη, μόνιμη αντίσταση στην κατεστημένη τάξη και στην κυριάρχηση γενικά, δηλαδή σε όλες τις μορφές της. Ο άνθρωπος πραγματοποιείται, για να παραφράσουμε τον νεαρό Μαρξ, αφετηριακά μόνο μέσω της αντίστασης. «Είμαι σε διαρκή αντίσταση», βροντοφωνάζει μοναχικά ο μεγάλος Th. Bernhard σήμερα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της νέας ριζοσπαστικής προβληματικής, με την έννοια του Μαρκούζε, που αναδύεται από την καταστροφή της κοινωνίας, που έχει επιφέρει ο τοξικός και αυταρχικός - ολοκληρωτικός ταξηφιλελευθερισμός, συνειδητοποιείται πλέον η απόλυτη ανάγκη για να απελευθερωθεί η κοινωνία από την καθολική αρχή της ανταλλαγής. Όλες οι επαναστάσεις απέτυχαν μέχρι τώρα, γιατί, εκτός από το ότι δεν κατάφεραν να λύσουν ριζικά και αποτελεσματικά το πολιτικό πρόβλημα, δεν κατόρθωσαν να αλλάξουν ριζικά τις κοινωνικοοικονομικές δομές και διαδικασίες, έτσι ώστε ν’ αμφισβητηθεί στην πράξη η αρχή της ανταλλαγής. Μόνον έτσι θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την ισότητα. Διαφορετικά θα παράγεται και θα αναπαράγεται σε διαρκώς νέες μορφές το μοντέλο της κυριάρχησης.

Με βάση τα παραπάνω και γενικότερα σύμφωνα με το πνεύμα της Σχολής της Φρανκφούρτης, πρέπει να προτάξουμε απέναντι στο σύστημα και την κυριάρχηση τις εξής μεθοδολογικές αρχές ή έννοιες (concepts), κατηγορίες και μοντέλα[4]:

·         Σύστημα – αντισύστημα

·         Ολότητα- απόσπασμα

·         Μικροδομικό μοντέλο

·         Αντίσταση, απείθεια, άρνηση, κριτική, αυτονομία

·         Καθορισμένη άρνηση, Αρνητική διαλεκτική, συνεχής εργασία του αρνητικού.

·         Αυτοάρνηση και Αυτοαναίρεση χωρίς τέλος, χωρίς όρια. Ολική άρνηση του συστήματος, κάθε συστήματος. «Επανάσταση χωρίς σύστημα» (Fr. Chatêlet – O. Revaultd’Allonnes). Αναζήτηση πάντοτε και δημιουργία νέων μορφών.

·         Ανοιχτό σύστημα – Ανοιχτό έργο

·         Work in progress

·         Απόσπασμα – παράταξη – απορία

·         Αφοριστικότητα– αμφισημία – αμεσότητα

·         Στοχασμός (Réflexion), ανασυγκρότηση, διαρκής αναδόμηση (διαρκές rémaniement), αναδόμηση χωρίς τέλος, χωρίς μοντέλο. Ανασυγκρότηση των μοντέλων.

·         Έννοιες - μοντέλα – πνευματικότητα – εσωτερικότητα – αντιθετικότητα, αύρα.

·         Aufheben – Aufhebung – διαδικασία – ξεπέρασμα – αυτογνωσία. Η διαλεκτική της από καθ’ αυτό στη δι’ εαυτόν. Ιστορικότητα, ανθρωπισμός. Διαλεκτική του Λόγου: Προς ένα νέο Λόγο.

·         Θεώρηση του κόσμου – ιδεολογία – μοντερνισμός – διαρκής (ανολοκλήρωτος) μοντερνισμός.

·         Αναστροφή – αντιστροφή - αντιστρεψιμότητα (reversibilité), ανατροπή, άρνηση ή τουλάχιστον αντίσταση, διαρκής, σταθερή, μόνιμη, δομική.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. το ιστορικής σημασίας βιβλίο του Ε. Μπλοχ, Le principe del’ espérance, Gallimard, το οποίο είχε επηρεάσει καθοριστικά τον Αντόρνο.
2. Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative, Payot (η ακριβής διατύπωση της ιστορικής αυτής φράσης του Αντόρνο, σε μετάφραση δική μας από τα γαλλικά έχει ως εξής: «Ένας τέτοιος διανοητής είναι αλληλέγγυος της μεταφυσικής τη στιγμή της πτώσης της».
3. Βλ. Th. Adorno, Dialectique négative, Payot, και Modèles critiques, Payot.
4. Βλ. Th. Adorno, Modèles critiques, Payot.

*καθηγητής πανεπιστημίου