Μοντερνισμός και κυριάρχηση

Μοντερνισμός και κυριάρχηση

Φιοραβάντες Βασίλης

Δημοσίευση: 05 Ιανουαρίου 2017 19:00 H AYΓΗ

 

Η κρίση, δηλαδή, του συστήματος, αντί να οδηγεί σε επανάσταση και ανατροπή, θα οδηγεί στην καταστροφή, στην υποταγή, στην παραίτηση. Στην όλο και ισχυρότερη κυριάρχηση. Παρ' όλα αυτά, πρέπει να βρεθεί σήμερα μια ριζοσπαστική λύση στο κρίσιμο αυτό θέμα, με όρους παγκόσμιους-παγκοσμιοποιημένους, μέσα από την καθορισμένη άρνηση, την αρνητική διαλεκτική και κυρίως μέσα από την επικαιροποίηση της έννοιας των καλλιτεχνικών και αισθητικών πρωτοποριών του 20ού αι. για την «ολική επανάσταση»

Σύμφωνα με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, ο μοντερνισμός έχει νόημα μόνον ως σχέδιο κοινωνικής, πολιτισμικής, ιδεολογικής, χειραφέτησης. Όμως, ως τέτοιο, δεν έχει κρατήσει τις υποσχέσεις του, «τις υποσχέσεις ελευθερίας» (Olivier Revault d'Allonnes). Η τραγική βέβαια διαλεκτική του Λόγου επεξηγεί την αποτυχία του μοντερνισμού. Ο Λόγος στη διάρκεια της ιστορίας του προοδευτικά εκκενώθηκε από την ικανότητά του να καθορίζει τους καθολικούς στόχους του. Αυτός έτσι γίνεται α-ιστορικός και ως εκ τούτου ανίκανος να εξηγήσει στους ανθρώπους πώς να ζήσουν και κυρίως πώς να απελευθερωθούν. Η φιλοσοφία της Ιστορίας έτσι αυτοακυρώνεται, χάνοντας όλο το νόημά της, την καθοδηγητική δύναμή της.

Συνέπεια αυτής της τραγικής μετεξέλιξης είναι το γεγονός ότι ο μοντερνισμός δεν έχει επιτυχία στο πεδίο της ηθικής (morale) ή της πολιτικής. Κατά τον Χάμπερμας,¹ δε, ο μοντερνισμός είναι ένα καθολικό, πλην όμως ανολοκλήρωτο σχέδιο, το οποίο πρέπει η ανθρωπότητα να υποστηρίξει, έτσι ώστε να ξαναρχίσει εκ νέου, με την ελπίδα τουλάχιστον να μη χάσει την ανθρωπιά της.

Η φιλοσοφία του μοντερνισμού προϋποθέτει να μην εγκαταλειφθεί ο κοινωνικός κόσμος στις σχέσεις συσχετισμού δύναμης, που προκαλείται από τον θρίαμβο του εργαλειακού λόγου (που έχει ξεπέσει απλώς σε μέσο) πάνω στον Λόγο, με την έννοια που είχε στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, δηλαδή ως μια έρευνα των στόχων και των προσδιορισμών του. Συγχρόνως παραμένει, κατά τους Χορκχάιμερ - Αντόρνο,² ακέραιο το πρόβλημα της κοινωνικής εργασίας, που έχει, και που συνεχίζει να έχει κεντρική σημασία, στη συνέχεια των αναλύσεων του Μαρξ για την κοινωνική εργασία του 19ου αι. Το πρόβλημα, δε, αποκτά ιδιαίτερη σημασία σήμερα, που διαπιστώνονται και βιώνονται η συνεχής αποσύνθεση και αποδόμηση της κοινωνικής εργασίας.

Με βάση τις έστω και πολύ σχηματικές αυτές παρατηρήσεις (ούτως ή άλλως η προβληματική περί μοντερνιτέ-μοντερνισμού είναι εκτεταμένη διεθνώς, θέμα με το οποίο εξάλλου έχουμε ασχοληθεί³ κατά κόρον στη συνέχεια του Σεμιναρίου Αισθητικής της Σωρβόννης), αναδεικνύεται σήμερα σε συνθήκες κρίσης και αβέβαιης μεταπαγκοσμιοποίησης η σημασία της διαλεκτικής του ιστορικού και κοινωνικού υποκειμένου με την κοινωνία και την ανάγκη της επανάστασης, ή τουλάχιστον της διαρκούς μεταρρύθμισης.

Έτσι μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η διαδικασία δημιουργίας, ανάδειξης, συγκρότησης του υποκειμένου (subjectivation) και η επανάσταση στη διαλεκτική τους σχέση παραμένουν η μόνη ελπίδα⁴ για την ανθρωπότητα. Από την άλλη, η αποσύνδεση της ορθολογικοποίησης από την υποκειμενοποίηση (subjectivation) οδηγεί σε παρεκτροπές: ολοκληρωτικές, αντιδραστικές, αυταρχικές κ.ά.

Ο Αντόρνο και ο Μπένγιαμιν τοποθετούνται στη συνέχεια του μπωντλαιρικού σχεδίου του μοντερνισμού, στη συνέχεια της γαλλικής γραμμής των κοινωνικών κινημάτων, των επαναστάσεων και των Κομμούνων του 18ου και του 19ου αι. Όμως με την ιστορική υποχώρηση των κοινωνικών κινημάτων, των εξεγέρσεων και των επαναστάσεων που επέβαλε η αλλοτριωτική παγκοσμιοποίηση, παρατηρείται μια σημαντική υποχώρηση του μοντερνισμού, με τον μετασχηματιστικό και ριζοσπαστικό νόημά του. Η γαλλική γραμμή, που επεκτάθηκε και διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο στην εποχή του διεθνισμού και διά αυτού των εξεγέρσεων και των επαναστάσεων, φαίνεται ότι σήμερα έχει διακοπεί.

Σύμφωνα με τον Χούσερλ,⁵ ο μοντερνισμός συλλαμβάνεται και βιώνεται ως μια κρίση. Αυτή η θέση επηρέασε καθοριστικά τον Αντόρνο, χωρίς όμως να πιστέψει σε μια ανθρώπινη διέξοδο. Ακόμη χειρότερα, οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο,⁶ υπό την άκρως αρνητική επήρεια του σταλινισμού και του ναζισμού έφθασαν στη -σχεδόν- μηδενιστική και σε κάθε περίπτωση άκρως απαισιόδοξη διαπίστωση ότι από το 1945 και εδώ κάθε εξέγερση ή επανάσταση θα οδηγεί όλο και σε πιο αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Η κρίση, δηλαδή, του συστήματος, αντί να οδηγεί σε επανάσταση και ανατροπή, θα οδηγεί στην καταστροφή, στην υποταγή, στην παραίτηση. Στην όλο και ισχυρότερη κυριάρχηση. Παρ' όλα αυτά, πρέπει να βρεθεί σήμερα μια ριζοσπαστική λύση στο κρίσιμο αυτό θέμα, με όρους παγκόσμιους-παγκοσμιοποιημένους, μέσα από την καθορισμένη άρνηση, την αρνητική διαλεκτική και κυρίως μέσα από την επικαιροποίηση της έννοιας των καλλιτεχνικών και αισθητικών πρωτοποριών του 20ού αι. για την «ολική επανάσταση».

Κρίσις, με την αρχαιοελληνική σημασία, είναι η σύγχρονη κρίση· μια κρίση των κρίσεων που οδηγεί σε μια εξίσου γενικευμένη κριτική. Σε μια νέα και γενικευμένη κριτική κατάσταση: στην καθορισμένη άρνηση.

Από τη μαρξιστική κριτική της φιλοσοφίας ως ιδεολογία (Βλ. Αγία Οικογένεια⁷ και Γερμανική Ιδεολογία⁸) φθάσαμε στη φιλοσοφία ως δομική κριτική κατάσταση, αλλά και ως υπαρξιακή οντότητα, ως προϋπόθεση της άρνησης, της αμφισβήτησης και της ανατροπής. Έτσι, η κριτική φιλοσοφία ή θεωρία αναδεικνύεται σε απελευθερωτική πράξη-πρακτική, όπως το 1842-1848.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. G. Agamben, «Que l’empire latin contre-attaque», www. Liberation.fr., 24 Mars 2013.

2. Βλ. Φ. Μπρωντέλ, Μεσόγειος, ΜΙΕΤ, και Β. Φιοραβάντες, «Magna Grecia: Ένα μοντέλο ήπιας μορφής πολιτισμικής ανάπτυξης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης», Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι., σ.σ.: 565-568.

3. Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Κυριαρχία, Κυριάρχηση. Και υποταγή;», Η Αυγή, 06.10.2015 (ηλεκτρονική έκδοση).

4. Βλ. Ν. Πουλαντζάς, Η κρίση του κράτους, Παπαζήσης, Αθήνα 1990.

5. Βλ. Μ. Χορκχάιμερ - Θ. Αντόρνο, Η διαλεκτική του Διαφωτισμού, Ύψιλον / βιβλία, Αθήνα 1986.

6. Βλ. Β. Φιοραβάντες και συνεργάτες, «Η απαρχή της καθορισμένης άρνησης», Η Αυγή, 03.07.2015 (ηλεκτρονική έκδοση) (βλ. και αυτόθι).

7. Εκδ. Gallimard, μ.σ. TEL.

8. Βλ. H. Lefebrve, Fetichisme… Syllepse.

* Ο Βασίλης Φιοραβάντες είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης και του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου