ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Η ΜΙΚΡΟΔΟΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ¹

Ι

Στις σημερινές συνθήκες που κυριαρχεί η πλήρης ιδεολογική και ως ένα πολύ σημαντικό βαθμό και πολιτισμική αποσύνθεση, είναι αναγκαίο να γίνει ένα βήμα παραπέρα² στη συστηματική προσπάθεια για τη μελέτη των σύγχρονων κοινωνικών, αισθητικών και πολιτισμικών συνθηκών από τη σκοπιά της ολότητας και της διαλεκτικής. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, το σύγχρονο κοινωνικό και ανθρωπολογικό πρόβλημα προσεγγίζεται με βάση τις ιστορικές αναλύσεις των Αντόρνο, Μπένζαμιν, Λούκατς, Λεφέβρ, Γκολντμάν, κ.ά., με στόχο τη συγκρότηση μιας νέας και μοντέρνας θεωρητικοποίησης. Οι αρνητικές επιπτώσεις του μεταμοντερνισμού στη σκέψη και την τέχνη λαμβάνονται υπόψη υπό την οπτική της ριζοσπαστικής κριτικής και της συνει­δητοποίησης της ανάγκης ξεπεράσματος της μεταμοντέρ­νας απαισιοδοξίας. Και αυτό το ξεπέρασμα σήμερα γίνεται ορατό, διακριτό, αντιληπτό.

Τα κείμενα μας πλέον έχουν ένα μικροδομικό χαρακτήρα, στη συνέχεια της θεωρητικοποίη­σης της έννοιας αυτής από τους Μπένζαμιν, Αντόρνο και Γκολντμάν, έτσι ώστε να καταστεί δυνατό ν’ αντιταχθεί η μικροδομική μορφή στην απορύθμιση της κουλτούρας, τη σημερινή δηλα­δή κυρίαρχη ψευδή ολότητα, ιδεολογία και πρακτική_. Αυτή η νέα διαλυτική κατάσταση των πολιτιστικών, κοι­νωνικών και γενικότερα πολιτισμικών -κάποτε αυτόνο­μων- οντοτήτων απορρέει από τη διαδικασία απορύθμισης της οικονομίας και της κοινωνίας, που με έναν έντε­χνο τρόπο προωθεί και ενορχηστρώνει το σύστημα από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και εδώ.

Η απορύθμιση της τέχνης, της κουλτούρας και γενι­κότερα της πολιτιστικής πρακτικής, ως προϊόν της απορύθμισης της οικονομίας και της κοινωνικής πρακτικής αντίστοιχα, είναι ίσως το κρισιμότερο θέμα για τη σκέψη σήμερα. Και η σκέψη, αν θέλει να διατηρήσει κάτι από το ζωτικό και επίκαιρο χαρακτήρα της, που την τροφοδοτεί εξάλλου με παραδείγματα, μοντέλα, μεθόδους και ανα­φορές στην αναπόδραστα ανελικτική πορεία της προς μερικές τουλάχιστον συνθετότερες θεωρητικοποιήσεις, οφείλει να εκληφθεί ως μια νέα ρυθμιστική-ορθολογιστική (με τη διαφωτιστική σημασία της λέξης) και ανασυνθεσιακή πρακτική. Διαφορετικά, θα ξεκόψει ορι­στικά τους συνδέσμους της από το πραγματικό, το μόνο που μπορεί να την αναζωογονήσει και να τη βγάλει από το μεταμοντέρνο λήθαργο, τον ακαδημαϊσμό, το σχολα­στικισμό, το θετικισμό κ.λ.π. Το πραγματικό (δηλαδή οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες, όποιες και αν είναι αυ­τές) δεν έπαψε ποτέ να έχει αντιθέσεις, κινητήριες δυ­νάμεις και να περικλείει δυναμικές βελτίωσης, αλλαγής ή ακόμη και ανατροπής. Το μόνο που χρειάζεται είναι η αρνητική θεωρητικοποίησή του, η μόνη που μπορεί να ανεύρει και να καταδείξει τις δυνατότητες του (potentialités), έστω και τις πιο ελάχιστες. Και αυτό είναι το βασικότερο καθήκον της κριτικής σκέψης σήμερα, η οποία, εννοείται, θα πρέπει να αποφύγει τον εύκολο δρόμο της ψευτο-ηθικολογίας, βασικά ιδεολογικής - φενακιστικής μορφής, της οντολογίας, ακόμη και της κοινω­νικής (ή της θεωρούμενης ως τέτοιας), εκλαμβάνοντας την ως στατική και ως εκ τούτου πραγμοποιητική. Δεν θα πρέπει εξάλλου να ξεχνιέται ποτέ η περίφημη φράση του Μ. Χορκχάιμερ, σύμφωνα με την οποία η μόνη οντολογί­α που υπάρχει είναι αυτή του ταμείου ανεργίας. Μονολεκτικά, λοιπόν, το ερευνητικό, θεωρητικό και ιδε­ολογικό πρόγραμμα της σύγχρονης κριτικής και διαλε­κτικής σκέψης μπορεί ν’ αποδοθεί απλά με την εξής φράση: απορυθμίστε την απορύθμιση³.

Η κοινωνία έχει ήδη μπει στην περίοδο της κυριαρχί­ας των συστημάτων και των υποσυστημάτων, των ορθο­λογιστικά (και όχι ορθολογικά) δομημένων συστημάτων, κατά τέτοιο τρόπο ώστε έχει διαμορφωθεί μια νέα πρωτόγνωρη κατάσταση. Και αυτή είναι απόρροια του προχωρήματος της διαδικασίας κοινωνικής ορθολογικοποίησης, η οποία συνεπάγεται συστηματοποίηση της αλλοτρίωσης και της πραγμοποίησης, οι οποίες με τη σειρά τους αποκτούν κι αυτές μία συστηματική (ή συστημική, με την έννοια των αναλύσεων των Λιούμαν-Χάμπερμας⁴) συγκρότηση.

Η απορύθμιση της οικονομίας, της κοινωνίας και της κουλτούρας όχι μόνο δεν αντιβαίνει στη δημιουργία των συστημάτων και των υποσυστημάτων, αλλά αντίθετα επι­τείνει τη διαδικασία εμφάνισης και δομικής συγκρότησης τους στο βαθμό που ώθησε τη διαδικασία αποσύνθεσης του ενιαίου διαφωτιστικού προτύπου σε ακραίες μορφές, το οποίο παρά τις αντινομίες του είχε κατορθώσει να παραμείνει κυρίαρχο, να είναι το σύστημα αναφοράς μέχρι στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Με αυτό το δεδομένο, επιβάλλεται η συστηματική (ή, καλύτερα, συστημική) προ­σέγγιση της κουλτούρας: η κουλτούρα δομείται συστημικά. Δηλαδή, μέσα στη γενι­κότερη ιδεολογική αποδόμηση και αποσύνθεση η κουλτούρα δομείται, από λειτουργικής⁵ -κυρίως- άποψης, από και σε συστήματα και υποσυστήματα λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομα. Όμως, αυτή η προσέγγιση της κουλτούρας δεν μπορεί παρά να είναι συγχρόνως και αντισυστηματική ή αντισυστηματικά συστημική⁶. Εδώ υπονοείται η ανάγκη μετατροπής του αισθητικού μοντέλου σε πολιτισμικό (culturel), η οποία διατηρεί και αναπαράγει τη μη συστη­ματικότητα ή ακόμη και την αντισυστηματικότητα της μο­ντέρνας κυρίως τέχνης. Όμως αυτή η μετατροπή δεν εί­ναι μια εύκολη υπόθεση, όπως φαινομενικά μπορεί να θεωρηθεί, ούτε και προφανής. Σε κάθε περίπτωση, προ­ϋποθέτει μια συστηματική μετακριτική θεωρητικοποίηση, όπως την έχουμε επεξεργαστεί στα διάφορα κείμενα μας. Όμως, όπως λέει και η Αρέντ η αφετηρία για κάθε παραπέρα επέκταση ή μετατροπή του μοντέλου είναι η τέχνη ή, με άλλα λόγια, το μοντέλο είναι κατά βάση και πρωταρχικά αισθητικό⁷.

Μέσα στο γενικότερο σύγχρονο πλαίσιο, όπως αυτό διαμορφώνεται στα νεώτερα χρόνια υπό την επίδραση των αρνητικών επιπτώσεων της αποδόμησης και της απορύθμισης του κοινωνικού, οι κοινωνικές αντιθέσεις είναι και πολιτισμικές. Ή, διαφορετικά, οι αντιθέσεις εί­ναι κυριαρχικά πλέον πολιτισμικές. Κατά συνέπεια, η ανάλυση και κυρίως η κριτική πρέπει να μεταφερθούν στην καρδιά του συστήματος, να εκμεταλλευτούν τις ενδοσυστημικές αντιθέσεις και αντινομίες και να προσδώ­σουν σταθερά έμφαση στην αρνητική στάση, στην αρνη­τική διαλεκτική, αν δεν θέλουν να ενσωματωθούν· να υπογραμμίσουν τη σημασία της αρνητικής και, ακριβέ­στερα, της συστηματικά αρνητικής πράξης στο πολιτισμι­κό επίπεδο, όπως την προσδιορίσαμε παραπάνω, αλλά πάντοτε από την άποψη της διερεύνησης των δυνατοτήτων του επιβαλλόμενου εμμενούς ξεπεράσμα­τος. Αυτό είναι πολύ σχηματικά το μοντέρνο θεωρητικό σχέδιο, και προϋποθέτει την ανάπτυξη μίας δραστηριό­τητας λιγότερο ή περισσότερο συνειδητής σε όλα τα επίπεδα: Ανάλυση και κριτική των κοινωνικών δεδομένων και πρακτικών, μελέτη της σύγχρονης καλλι­τεχνικής δημιουργίας, πολιτισμική (εννοείται και κοινωνική) πράξη κλπ. Διαφορετικά, η έννοια της ολότητας, καθώς και η αντίληψη περί ενότητας θεωρίας και πράξης χάνουν κάθε νόημα.

Πρόκειται για μια κοινωνική πράξη όπως παραδοσια­κά είχε θεωρητικοποιηθεί από τον αριστερό χεγκελο-μαρξισμό, που συνεχίζει ακόμη να θεωρητικοποιείται κατά τον ίδιο τρόπο. Όμως η θεωρητικοποίηση αυτή σή­μερα δεν είναι αρκετή. Η πράξη έχει προσλάβει και πολιτισμικές διαστάσεις. Και ακόμη καλύτερα: Κατά τη σύγχρονη κριτική θεώρηση, η πράξη είναι - και, αν δεν είναι, επιβάλλεται να γίνει -πρωταρχικά, κεντρικά πολι­τισμική. Ακόμη περισσότερο είναι κοινωνική στο βαθμό που θα είναι (και) πολιτισμική. Δηλαδή, η πολιτισμική πράξη συμπυκνώνει και μια αντίστοιχη κοινωνική, και έ­τσι συνενώνονται οι δύο σε μία. Ή με άλλα λόγια: Η πρά­ξη (κοινωνική, ιδεολογική, πολιτική, κλπ.) έχει νόημα σήμερα, στο βαθμό που αναφέρεται ή ανάγεται σε μία γενικότερη και σφαιρικότερη δομή, όπως έλεγε ο Γκολντμάν, η οποία στην προκειμένη περίπτωση είναι η πολι­τισμική. Εν ολίγοις, πρέπει να γίνει μια πλήρης αντιστροφή του μοντέλου. Διαφορετικά, θα παραμένου­με δέσμιοι παραδοσιακών αντιλήψεων.

Το ίδιο ισχύει και για τη σύγχρονη τέχνη (: καλλιτεχνική πράξη). Δηλαδή, η θεώρηση και αυτής (: σύγχρονη αισθητι­κή), παρά το γεγονός της υποχρεωτικής ή ακόμη της εγγενούς σχετικής αυτονομίας της, πρέπει να συνδεθεί ή να αναχθεί σε μια γενικότερη θεωρητικοποίηση του σύγχρονου πολιτισμικού γίγνεσθαι συνολικά. Η αισθητική, και γε­νικότερα η αισθητική της μοντέρνας τέχνης, είχε -και συ­νεχίζει να έχει- την τάση να υπογραμμίζει την αυτονομία αυτής της τέχνης. Σήμερα όμως, λόγω των γενικότερων αναθεωρήσεων που γίνονται σε διεθνές επίπεδο και που οφεί­λονται κατά βάση στην ανάδειξη πολιτισμικών προβλημά­των και θεωρητικοποιήσεων σε πρωτεύοντα, επιβάλλεται και σ’ αυτόν τον τομέα η επανασύνδεση της αισθητικής και καλλιτεχνικής πράξης με τη γενικότερη πολιτισμική διαδι­κασία, υπό το πρίσμα της διαπολιτισμικότητας και της πολυπολιτισμικότητας. Και αυτή η μεθοδολογική διαφοροποίη­ση πρέπει να φτάσει στην παραδοχή: δεν μπορεί να υπάρ­ξει αισθητική θεωρητικοποίηση χωρίς μια γενικότερη κριτι­κή πολιτισμική θεωρία, η οποία βέβαια δεν υποχρεούται να υιοθετήσει τον όποιον μεταμοντέρνο διαφορετισμό (differentialisme).

ΙΙ

Η σύγχρονη θεώρηση δεν μπορεί παρά να είναι μια συνειδητά ριζοσπαστική στάση, μια πράξη αντίστασης απέναντι στην πολιτισμικό-διαφημιστική ατσαλένια αρά­χνη που μας περιβάλλει ήδη, χωρίς μάλιστα να το έχουμε καταλάβει ή υποπτευθεί, και που συνεχίζει σταθερά να διαβρώνει κάθε γνήσιο πολιτισμικό, αισθητικό, καλλιτε­χνικό κλπ. φαινόμενο ή δρώμενο. «Όταν τα πράγματα α­κολουθούν την πορεία τους, πρόκειται για καταστροφή», έγραφε ο Μπένζαμιν. Θα πρέπει, λοιπόν, οπωσδήποτε κάτι να παρεμβληθεί σ' αυτήν την πορεία, ώστε να αντι­στραφεί η τελεσίδικη - ίσως - διαδικασία εκφυλισμού της τέχνης και της κουλτούρας σε διαφημιστικό εξάρτημα, σε ιδεολόγημα κυριαρχίας, αλλοτρίωσης και υποταγής. Σε κάθε περίπτωση, η κοινωνία βιώνει το τέλος κάθε θετικό­τητας και ποιότητας. Και η ποιότητα αποκτά μια άλλη, ουσιαστική διάσταση, εφόσον έχει περιέλθει σε μια φά­ση σαφούς υποχώρησης ο ιστορικός και ο νεότερος μοντερνισμός, ο οποίος, όπως πολύ σωστά το είχε υπογραμ­μίσει ο Αντόρνο⁸, είχε συνδεθεί πολύ στενά με την ποιότητα, με ο,τι ποιοτικό γινόταν, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που το ποιοτικό προϋπέθετε το μοντέρνο. Αντιστρέφο­ντας μάλιστα το συλλογισμό του Αντόρνο, μπορούμε να ι­σχυριστούμε ότι αυτό που προέχει σήμερα (στην εποχή δηλαδή του βιομηχανικά και συστηματικά παραγόμενου μη-ποιοτικού, το οποίο έχει πλέον κατακλύσει κάθε κοι­νωνική και πολιτισμική δραστηριότητα, ακόμη και στην ελάχιστη εκδήλωση της) είναι ακριβώς και εκ νέου το ποιοτικό, η δημιουργία του ποιοτικού, ακόμη και αν δεν συνδέεται αναγκαστικά σε μορφολογικό ή ίσως και σε άλλο επίπεδο με το μοντέρνο.

Η συνειδητή αναζήτηση του ποιοτικού⁹ εκ μέρους της τέχνης, της σκέψης και της κουλτούρας στην εποχή της γενικευμένης βαρβαρότητας που είναι η σημερινή, προσλαμβάνει διαστάσεις συνειδητής αντίστασης και άρνη­σης. Το ποιοτικό δηλαδή και οι απαιτήσεις για το ποιοτι­κό αντιπαλεύουν συνειδητά την αποσύνθεση της κουλ­τούρας, που συστηματικά παράγει ή ακόμη και προωθεί οργανωμένα το σύστημα, και μάλιστα σε κάθε περίπτωση σθεναρά την υποταγή και την αλλοτρίωση της. Και το θέ­μα αυτό, δηλαδή την ανάγκη ανάδειξης της ποιότητας, του ποιοτικού ως βασικής συνιστώσας όχι μόνο της καλλιτεχνικής και πολιτισμικής πράξης, αλλά και γενικότερα της ανθρώπινης υπογραμμίζει με έμφαση η σύγχρονη ρι­ζοσπαστική θεωρητικοποίηση. Αλλά πρέπει να πάμε α­κόμη παραπέρα: η αναζήτηση σήμερα και η δημιουργία του ποιοτικού είναι δυνατό να οδηγήσει στην ανασυ­γκρότηση του μοντέρνου σχεδίου που έχει ανάγκη εκ νέ­ου η τέχνη, η σκέψη, η κουλτούρα και η κοινωνία. Από την άποψη αυτή, πρέπει να επισημανθεί η μεθοδολογική και η επιστημολογική σημασία της έννοιας της ποιότητας, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε στην διαδικασία σύλλη­ψης του σύγχρονου αισθητικού ή κουλτουραλιστικού μο­ντέλου επιβάλλεται να αποδοθεί μια προτεραιότητα σε αυτήν. Και όχι μόνον αυτό: η επιβαλλόμενη από τα ίδια τα πράγματα μετατροπή της παλιάς κοινωνικής ουτοπίας σε πολιτισμική δεν μπορεί παρά να έχει ως σημείο α­ναφοράς την ποιότητα, και μάλιστα δεν μπορεί να πραγ­ματοποιηθεί παρά μέσω αυτής.

Ο πολιτισμός είναι διαρκής διαδικασία καταστροφής και δημιουργίας. Υπάρχει πάντοτε κάτι που πεθαίνει και κάτι που επιζεί. Και, προφανώς, έχει σημασία το μέρος ε­κείνο του πολιτισμού που επιβιώνει και αναπτύσσεται. Στην προκείμενη περίπτωση, η απορύθμιση έχει σαν αποτέλεσμα να καταστραφούν ολόκληρα κοινωνικά στρώ­ματα, πολιτιστικά και κοινωνικά κινήματα, πολλές κατα­κτήσεις του πνεύματος και της κουλτούρας. Από την άλ­λη, και ως απάντηση σ' αυτήν την αποσυνθετική κατάστα­ση και διαδικασία εμφανίστηκε η διαπολιτισμικότητα, αν και ακόμη δεν είναι πολύ ισχυρή. Στο βαθμό όμως που η πολιτισμική διαδικασία επανασυνδεθεί με την κοινωνική ουτοπία, η καθολικότητα αυτής της διαπολιτισμικότητας - και τουλάχιστον η τάση προς αυτήν - θα κατορθώσει να παύσει να είναι αφηρημένη. Σε κάθε περίπτωση, σήμερα το δημιουργικό, το ενεργό τμήμα του πολιτισμού είναι αυτό που συνδέεται στενά με την πολυπολιτισμικότητα¹⁰ και τη διαπολιτισμικότητα, ως έκφραση των νέων ανα­γκών για επικοινωνία που έχει δημιουργήσει, μάλλον άθελα της η απορύθμιση.

Βέβαια, η κοινωνία συνεχίζει να βιώνει το τέλος κάθε θετικότητας και ποιότητας. Και το μέγα ζητούμενο είναι, αν σε και ποιόν βαθμό είναι αντιστρέψιμη ή και ανατρέ­ψιμη αυτή η κατάσταση, η πορεία δηλαδή προς την γενικευμένη αποκουλτουροποίηση.

Η αποσπασματοποίηση του κοινωνικού αντανακλάται και αναπαράγεται στο ιδεολογικό. Αυτή η διαδικασία γί­νεται σήμερα μέσα από αναρχοφιλελεύθερα πρότυπα και αντίστοιχες πρακτικές, με στόχο τον έλεγχο των στρατηγικής σημασίας τμημάτων της οικονομίας, της κοινωνίας και της κουλτούρας από ιδιώτες μεγαλοκαπιταλιστές, καθώς και από μεγάλους οργανισμούς, ιδιωτικούς ή και κρατικούς έχει ελάχιστη σημασία από την στιγμή που βρίσκονται υπό φιλελεύθερο έλεγχο. Από την άλλη, ο σύγχρονος καπιταλισμός μετασχηματίζεται σε μια νέα οντότητα μέσα από τη συστηματική καρτελοποίηση νέου τύπου, η οποία στα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη: συνένωση του εναπομένοντος, μετά τις συνεχείς ιδιωτικοποιήσεις, κρατικού με το ιδιωτικό, υπό την ηγε­μονία προφανώς του ιδιωτικού· συνένωση του παραδο­σιακού με το «μοντέρνο», του «παραγωγικού» και του επικοινωνιακού, συνένωση τμημάτων της βιομηχανίας, της κουλτούρας, του θεάματος και των show business· συνέ­νωση του κάθετου με το κάθετο και του οριζόντιου με το οριζόντιο, με σαφείς τις τάσεις κυριαρχίας του δεύτερου· συνένωση, τέλος, κάθε μορφής με χρηματιστηριακά μόνο κριτήρια. Πρόκειται για συνένωση γιγαντιαίων διαστά­σεων σε εθνικό και συγχρόνως σε διεθνές επίπεδο, αλλά όχι συγχώνευση, όπως γινόταν παλαιότερα, που ως κατά­σταση είχε συνδεθεί με την εμφάνιση του πρώιμου ι­μπεριαλισμού. Πρόκειται για συνενώσεις αποσπασματι­κών και ετερόκλητων στοιχείων, μορφών και δομών που συνεχίζουν να παραμένουν έτσι. Και όχι μόνον αυτό: η νέα οικονομικο-κοινωνικο-πολιτισμική κατάσταση, όπως πολύ επιγραμματικά την περιγράψαμε πριν, έχει οδηγή­σει την σκέψη στη θεωρητικοποίηση με απόλυτους όρους της αποσπασματοποίησης, η ακόμη και στην ιδανικοποίησή της. Έτσι η σκέψη έχει ξεπέσει σε μια πρωτόγονη κατάσταση με κύριο χαρακτηριστικό το τέλος των διαμε­σολαβήσεων. Σήμερα κυριαρχεί ένας λόγος άμεσος, α­πλοϊκός, σχηματικός, δημαγωγικός, αβασάνιστος: χωρίς καμία προβληματική¹¹, κριτική και αυτοκριτική διάσταση. Αντίθετα, για την σύγχρονη κριτική σκέψη, προέχουν σή­μερα το ανασυγκροτησιακό, το μοντέρνο και ορθολογικό σχέδιο, κατά τα χαμπερμασιανά πρότυπα¹² και η συνειδητοποίηση της αναντικατάστατης σημασίας της αρνητικότητας, κατά τα αντορνικά πρότυπα της Αρνητικής διαλεκτι­κής¹³.

Η αρνητικότητα (ή η αρνητική πράξη) πρέπει σήμε­ρα να αναπτυχθεί πρώτιστα στο χώρο της κουλτούρας. Με άλλα λόγια, επιβάλλεται η επαναφορά της θεώρησης της αντορνικής αρνητικότητας στο κέντρο της σύγχρονης (ή και της μοντέρνας) προβληματικής της πολιτισμικής θεωρίας, αν ποτέ θεωρηθεί ότι αυτή δεν ήταν κεντρική και επίκαιρη. Από την άλλη, επιβάλλεται η θεωρητικοποίηση και η συστηματικοποίηση των πρακτικών άρ­νησης που αναδεικνύονται ήδη στον πολιτισμικό χώρο, ως σύνθετο προϊόν των εσωτερικών του αντιθέσεων. Χρειάζεται δηλαδή να εντοπισθούν και να αναδειχθούν οι διαδικασίες αρνητικής πολιτισμικής πράξης, που ήδη παράγονται με έναν αυθόρμητο, λιγότερο ή περισσότερο, τρόπο: μικροδομικά. Κι αυτό γιατί το σύστημα έχει μετα­τραπεί ήδη σε οικονομικο-επικοινωνησιακο-πολιτισμικό, με όλες τις επιπτώσεις που έχει αυτή η ιστορικού χαρα­κτήρα και περιεχομένου μετατροπή. Έτσι, μόνο μια στα­θερά αρνητική στάση απέναντι σε όλες τις εκδηλώσεις και τους αντίστοιχους φορείς του συστήματος (και στην προκειμένη περίπτωση τους υπαλλήλους του επικοινωνίας, βλέπε προπαγάνδας¹⁴) μπορεί να οδηγήσει σε μορφές και πρακτικές χειραφέτησης.

Ως εκ τούτου, και επειδή η κουλτούρα είναι από τη φύ­ση της η πιο συνθέτη οντότητα που υπάρχει, η δομή δηλα­δή που περιβάλλει όλες τις άλλες, κι έτσι είναι πολύ πιο συνθέτη από την τέχνη την οποία σε κάθε περίπτωση εμπεριέχει (η το υποσύστημα τέχνη), δεν έχουμε ανάγκη πλέον μόνο αισθητικά αλλά και πολιτισμικά μοντέλα, κα­θώς και τη σύνθεση τους σε μια νέα ορθολογική, καθολι­κή και δυναμική (διαλεκτική) θεώρηση: την κριτική πο­λιτισμική θεωρία.

Σύμφωνα όμως με το πνεύμα της αντορνικής αρνητι­κής διαλεκτικής, και λαμβάνοντας υπόψη τις ασύλληπτες, ακόμη και για τον Αντόρνο της δεκαετίας 1960-70, ενσωματωσιακές ικανότητες που έχει αναπτύξει εν τω μεταξύ το σύστημα, αλλά και τη σύμφυτη με αυτές δύναμη καταφατικοποίησης, με την έννοια των αναλύσεων του Μαρκούζε¹⁵, έμβλημα της σύγχρονης κριτικής σκέψης πρέπει να γίνει¹⁶ η εξής θέση: καμία θετικότητα.