ΝΑ ΒΓΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΝΑ ΒΓΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Σύστημα - συστημισμός

Συστημική κρίση: Ενδογενής στο σύστημα

- Το γραπτό, το θεωρητικό κείμενο δεν σταμάτησε να γίνεται πιο λεπτό, πιο επεξεργασμένο, πιο ελλειπτικό. Υπάρχει δηλαδή μια γενικότερη εξέλιξη, μια σχετική πρόοδος του λόγου, του γραπτού ειδικότερα, που ανταποκρίνεται στη γενικότερη πρόοδο του πολιτισμού, παρά την κρίση, η οποία μάλιστα είναι σοβαρή, βαθειά, παρατεταμένη, πολύμορφη. Στηριζόμενοι λοιπόν στην εξέλιξη των μορφών του λόγου μπορούμε να αρθρώσουμε ένα σχέδιο κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτισμικό για την αντιστροφή αυτής της γενικότερης κατάστασης κρίσης. Είναι απόλυτα αναγκαίο πρώτιστα η τέχνη και η κουλτούρα να μπουν σε μια περίοδο αναβάθμισης, ανόρθωσης, επαναπροσδιορισμού, ακόμη και αυτοπροσδιορισμού με επίκεντρο τον ανθρωπισμό. Και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποδεχθούμε την ήττα της κουλτούρας απ’ το 1978 και εδώ με τη γενικότερη υποχώρηση, ακόμη και αποσύνθεση του κινήματος ως οριστική, ή ως μη αντιστρέψιμη: Προς ένα νέο μοντερνισμό. Η πολλαπλή κυριαρχία της δοξασίας πρέπει να καταπολεμηθεί ως συνώνυμη της αλλοτρίωσης. Για το λόγο αυτό πρέπει να  καταπολεμηθεί, να ξεπεραστεί ξη διάχυτη περιρρέουσα απάθεια, ως σύμπτωμα γενικότερης πολιτισμικής και ιδεολογικής πτώχευσης.

Τέλος στην αποϊδεολογικοποίηση των θεμάτων,  των πρακτικών, των θεωρήσεων. Προς νέες ολικές θεωρήσεις του κόσμου.

- Η αυτό-αναφορικότητα – αυτοαναφοροποίηση της τέχνης κατά τον Γκρήμπεργκ (κυρίως των εικαστικών  τεχνών) πολύ πιο προχωρημένη από τη σύλληψη του Αντόρνο για την αναγκαία απαραίτητη αυτονομία της τέχνης και πρώτιστα της μοντέρνας και οπωσδήποτε της αυτοαναφορικότητάς της, ως μια κατά βάση αντι και απο-αλλοτριωτική κατάσταση- προϋπόθεση για την απελευθέρωση γενικά, της τέχνης ειδικότερα.

- Ενώ αναπτύχθηκε ο ιμπρεσιονισμός ταυτόχρονα με την εποχή του, η μοντερνιτέ (ή ο μοντερνισμός) παλεύει πάντοτε ενάντια στον χρόνο, την εποχή του, και προσπαθεί να πραγματοποιηθεί με θέαση το μέλλον, πρέπει να συλλάβει και να σχεδιάσει το μέλλον, τη μέλλουσα ζωή. Η μοντερνιτέ  συνίσταται στην πρωτοπόρα πραγματοποίηση σε αντίθεση με τον αστικό συντηρητισμό. Δράση, πράξη πάντοτε πριν προς τα εμπρός, πρωτοπόρα.

Η μοντέρνα αυτή κατάσταση οδηγεί πρωταρχικά στον αυτοπροβληματισμό, τον αυτοστοχασμό της τέχνης, και κατ’ επέκταση και της κουλτούρας.

Ο μοντερνισμός είναι μια πραγματική επανάσταση που διαρκεί επί μακρόν, είναι μια διαρκής περιπλάνηση, με βάθος μάλιστα στην ιστορία του πολιτισμού μέχρι ην αρχαιοελληνική μυθολογία, και που συγχρόνως έχει στέρεες αναφορές, βάσεις στο σύγχρονο πραγματικό, έχοντας ως εμμενή κανόνα-τουλάχιστον στην τέχνη – το πράττειν και το δοκίμιο, και στοχεύει πάντοτε το καθολικό, το Universel. Όταν υποχώρησε, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο υποχώρησης του κοινωνικού κινήματος μετά το 1978, το καθολικό αυτό πνεύμα των πρωτοποριών, αναδείχθηκαν οι ταυτοτισμοί, οι ταυτοτιστικοί λόγοι (discouvs), τα μικροταυτιστικά αφηγήματα και γενικότερα οι ιδιαιτερισμοί και οι αντίστοιχες μικρο-αφηγήσεις. Ο μοντερνισμός όμως ως ιστορική διαδικασία, με σημαντικές ιστορικές αναφορές αντιπαρέρχεται αυτή την κατάσταση παρακμής και αναζητά διέξοδο μέσα από την πριμοδότηση της φωτισμένης δια-υποκειμενικότητας, της αγωνιστικής διαπολιτισμικότητας, της ενεργούς στράτευσης της πρωτοπορείας με νεοανθρωπιστικούς και ιστορικούς όρους.

Έτσι διασώζεται η αυτόνομη κριτική λειτουργία της τέχνης και σε συνθήκες κρίσης της παγκοσμιοποίησης προετοιμάζει το έδαφος για την ιστορική μετακριτική και μετααισθητική της σύγχρονης εποχής μας.

Αν και οι πολλαπλές, ακόμη και οι πολύμορφες  μεταλλαγές-μεταμορφώσεις  στο εσωτερικό της κουλτούρας συνιστούν μια προϋπόθεση της ίδιας της ύπαρξής της, αυτές όμως είναι απόλυτη ανάγκη να εντάσσονται ή να οδηγούν συνειδητά σε ένα γενικότερο μοντέρνο πλαίσιο, στον ιστορικό-κριτικό-καθολικό μοντερνισμό, ως πρόταγμα ολικής αλλαγής της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας. Είναι δηλαδή μέσα σε συνθήκες βαθειάς κρίσης όπως η σημερινή, απόλυτη ανάγκη η επανασύνδεση, θεωρητική, αισθητική, ιδεολογική, με την λουκατσική ολότητα. Αυτή συνιστά την μόνη προϋπόθεση ουσιαστικής, δομικής, όπως έλεγε ο νεαρός Λούκατς, κατά τον Γκολντμάν¹, αλλαγής, ανατροπής, επανάστασης: Ολική  επανάσταση, όπως προσπάθησαν να τη συλλάβουν οι Σουρεαλιστές και μετά οι Καταστασιακοί στην πράξη, παντού, πάντοτε.

Έτσι η τέχνη και η κουλτούρα θα αναδείξουν νέες  ποιότητες, νέες αξίες, νέα προτάγματα. Θα επιτευχθεί δηλαδή ο συνολικός ιδεολογικός αυτοκαθορισμός, αλλά κυρίως επαναπροσδιορισμός, με νέους και διαρκώς κριτικούς – με βάση την αρχή της αυτονομίας – όρους.

Η μοντέρνα τέχνη έτσι συλλαμβάνεται ως μια διαρκώς αρνητική διαδικασία, ως μία καθαρή έκφραση, ως μια μορφή βασικά συγκεκριμενοποίησης του ιδεώδους της απελευθέρωσης. Ως μια βασική  συνιστώσα συνειδητοποίησης και ανατροπής στην μακρά εποχή της καθορισμένης  άρνησης² που διανύει η σύγχρονη θρυμματισμένη κοινωνία. Ως μια  βασική και δομικά μόνιμη αρνητική διαδικασία, ως μια ιστορική διαλεκτική της άρνησης-αρνητική διαλεκτική, προς το διαρκώς νέο άλλο. Προς την χειραφέτηση. Το Dada μας κληροδότησε το πάθος για την άρνηση. Αυτή πρέπει μέσα στη σύγχρονη ρηγματωμένη, πραγμοποιημένη, αλλοτριωμένη κοινωνία, να είναι μόνιμη, διαρκής, ολική, καθορισμένη λέει ο Αντόρνο, μεγάλος μελετητής των πρωτοποριών. Η ανατροπή αποκτά έτσι μια ομορφιά, μα πολύμορφη και δυναμική ομορφιά που δεν αφήνει περιθώρια σε δεύτερες σκέψεις. Η διαιρεμένη πολλαπλώς κοινωνία έτσι επανενοποιείται μέσω της τέχνης, του ιδεώδους της απελευθέρωσης, αισθητικού και πολιτικού, που δημιουργούν, καλλιεργούν και προβάλλουν οι πρωτοπορίες. Έτσι  θα καταστεί δυνατό να ξεπεραστούν, έστω και στο επίπεδο της μορφής, της ιδεολογίας (Κ. Μάρξ: ιδεολογικές μορφές) οι αντινομίες της πραγματικότητας, ακόμη και του συστήματος, ο μεγάλος καϋμός του υπέρ απαισιόδοξου και μη γκραμσιανού στο κεφαλαιώδες αυτό σημείο Αντόρνο. Πρέπει ν’αποφευθεί σε κάθε περίπτωση ο επαναστατικός πουρισμός (καθαρότητα) και να πριμοδοτηθούν απόλυτα οι μορφές αντίστασης στην αλλοτρίωση, ενάντια στην αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση, την ορθολογικοποίηση το διοικούμενο παθητικά από τα πάνω κόσμο.

Οι μεθοδικές απόπειρες της μοντερνιτέ έτσι πρέπει να γενικευθούν, να συστηματοποιηθούν, να αναδειχθεί σε μια νέα δυναμική και ανατρεπτική  μεταγλώσσα (métalangage).

Η σύλληψη αυτή συνιστά συγχρόνως, όπως και πολλές άλλες που έχω δημοσιεύσει κατά καιρούς, μια παρέμβαση ενός στρατευμένου ολικά διανοούμενου για τη σύλληψη και συγκρότηση της  νέας μαχόμενης και ριζοσπαστικής Νέας ανθρωπολογίας³.

Στον μετα-ύστερο καπιταλισμό και καλύτερα στην αποσυνθετική των πάντων μεταπαγκοσμιοποίηση⁴ πρέπει να επιμείνουμε μοντέρνα-μοντερνιστικά. Ο δρόμος θα είναι μακρύς, δύσβατος, θα προκαλεί συνεχώς στεναχώρια, απογοήτευση, ακόμη και μοναξιά, αλλά είναι ο μόνος ιστορικά επιβεβλημένος. Οι νεοπρωτοπορείες έτσι σιγά-σιγά θα δημιουργηθούν με ιστορική αναφορά του Μάλεβιτς, το αξεπέραστο αυτό παράδειγμα τέχνης, σκέψης και πράξης. Αυτό είναι το νήμα της σύγχρονης διαλεκτικής ανθρωπολογίας, η οποία επεκτείνεται από το Κριτική θεωρία και άνθρωπος⁵ μέχρι το Η εποχή της καθορισμένης άρνησης⁶.

Adorno: Αρνητική διαλεκτική

- Η παραδοσιακή, η τρέχουσα, όπως θα έλεγε και ο Σατλέ, διαλεκτική λειτουργεί σύμφωνα με την τυπική λογική τη ταυτότητας, που δεν είναι σε τελική ανάλυση τίποτα άλλο παρά η λογική της κυριάρχησης. Άρα θα πρέπει να διαλυθεί (écraser), αυτή η διαλεκτική προς όφελος του ατομικού και του ιδιαίτερου, δηλαδή σε αυτή τη μη-ταυτότητα που ξεφεύγει ακόμη από την κυριαρχία του λόγου. Στην πραγματικότητα για τον Αντόρνο η τέχνη είναι η μονάδα αντίστασης, ικανή να σπάσει από το εσωτερικό την «αρνητική ολότητα», καθόσον από την πραγματικότητά της μαρτυρεί για την «πιθανότητα του δυνατού».

Adorno: Αισθητική Θεωρία: 1910-1945: Επίκεντρο ο Σένμπεργκ. 1945-1960: Επίκεντρο  ο Μπέκετ. 1960: Αισθητική πολυμορφία – Ντάρμεστραντ: Από την τέχνη στις τέχνες. Το αντορνικό αισθητικό μοντέλο αλλάζει: 3 περίοδοι, με ορίζοντα πάντοτε  την χειραφέτηση του ανθρώπου από την αλλοτρίωση, το σύστημα.

Έτσι το μοντέλο αυτό ο Αντόρνο το προσαρμόζει στις διαδοχικά νέες συνθήκες εξέλιξης του καπιταλισμού προς τον νεοκαπιταλισμό, το ανασυγκροτεί και το αναδομεί διαλεκτικά με αναφορά πάντοτε τον άνθρωπο.

Την πολύμορφη αντίσταση, τέχνη, αισθητική, την απελευθερωτική τέχνη και τη σκέψη χωρίς μοντέλο, όπως έλεγαν οι Σατλέ και Ρεβώ ντ’Αλλόν που βγήκε μέσα  από την προχωρημένη εμπειρία των πρωτοποριών της δεκαετίας 1960-70 συνεχίζουμε ακόμη, κάνοντας πάντοτε τις απαραίτητες αναπροσαρμογές. Ο στόχος παραμένει ο ίδιος, το καθήκον της σκέψης και της τέχνης ίδιο: Ο διαρκής αγώνας για την απελευθέρωση της κοινωνίας και του ανθρώπου από τον καπιταλιστικό ζυγό (για να θυμηθούμε κι τον νεαρό Μάρξ), ιδιαίτερα άγριο και βάρβαρο σήμερα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. L. Goldmann, Lukács et Heidegger, Médiations.
2. Βλ. το βιβλίο μας, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.
3. Βλ. Ib.
4. Βλ. το βιβλίο μας, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη.
5. Εκδ. Παπαζήσης.
6. Ib. σημ. 2.