ΝΕΑΡΟΣ ΛΟΥΚΑΤΣ-ΑΝΤΟΡΝΟ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΝΕΑΡΟΣ ΛΟΥΚΑΤΣ-ΑΝΤΟΡΝΟ

Ο Αντόρνο στην κριτική που έκανε στο σύστημα, στη βιομηχανία της κουλτούρας του, στις διάφορες μορφές  υποκολτούρας που εξαπατούν τον κόσμο, που φετιχοποιούν τη συνείδηση, τον αλλοτριώνουν και τον πραγμοποιούν είναι αδιάλαχτος¹. Γνήσιος συνεχιστής του νεαρού Λούκατς, επεκτείνει, εμβαθύνει και προσαρμόζει κριτικά-δημιουργικά τη θεωρία της πραγμοποίησης² στις νέες συνθήκες του νεοκαπιταλισμού της Αμερικής, ενώ ο Λούκατς στην Ουγγαρία, μακρυά από τα προβλήματα του μεταπολεμικού δυτικού καπιταλιστικού κόσμου, τείνει σε οντολογίζουσες θεωρήσεις του υπάρχοντος πλην όμως αλλοτριωμένου είναι. Ξεχνά τον επαναστατικό πυρήνα της θεωρίας του περί πραγμοποίησης, αντί να την εφαρμόσει και για μια προσέγγιση του ανατολικού επίσης αλλοτριωμένου κόσμου, όπως θα δείξουν και οι εξεγέρσεις στην Πολωνία, στην Ουγγαρία και στην Τσεχοσλοβακία. Εγκαταλείπει την ιστορικά μοναδική επαναστατική απαισιοδοξία της νεότητάς του και πιστεύει ότι υπάρχει σοσιαλισμός στις ανατολικές χώρες, ενώ η θεωρία του περί πραγμοποίησης θα τον είχε βοηθήσει να καταλάβει την επερχόμενη κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων, χωρίς δυστυχώς να δημιουργηθούν επαναστατικές προϋποθέσεις μεταλλαγής, παρά τις τρεις ηρωικές εξεγέρσεις, που προαναφέραμε. Η πραγμοποίηση – ανατολικού τύπου – ήταν τέτοια που δεν επέτρεπε την ανάδειξη καμίας πρωτοπορίας, την επεξεργασία καμίας εναλλακτικής λύσης, σε αντίθεση και με αυτό που πίστευε ο Μπάρο³, οδηγούσε μόνο στην κατάρρευση. Ακόμη και επί Γκορμπατσώφ με το τεράστιο κίνημα για τη διαφάνεια, γρήγορα η κατάσταση θα ξεφύγει προς την πλήρη καπιταλιστική μετατροπή της οικονομίας⁴. Όλη έτσι η επαναστατική φιλοσοφική και ιδεολογική κληρονομιά στην ανατολική Ευρώπη χάθηκε. Ο επαναστατικός λουκατσισμός ήταν ήδη νεκρός, χωρίς να έχει την παραμικρή αξία ο οντολογισμός και ο μεταμαρξισμός που αναπτύχθηκε στη συνέχειά του στη Βουδαπέστη.

Κατά τον Αντόρνο όμως, γνήσιο συνεχιστή της κενοτόμας, νέας, μοντέρνας σύλληψης του Λούκατς της δεκαετίας 1916-1923-5, υπήρχε βάση για έρευνα, για διερεύνηση των ενδότερων της αποτρόπαιας νεοκαπιταλιστικής λογικής και κυριαρχίας.

Βέβαια τα συμπεράσματα που βγάζει είναι απαισιόδοξα, απόλυτα απαισιόδοξα, σε τέτοιο βαθμό που να τον οδηγούν εκ των έσω στην ακύρωση της όποιας επαναστατικότητας ή επαναστατικής σύλληψης. Μόνο ο Μαρκούζε⁵ ξέφυγε από αυτό τον απόλυτο απαισιοδοξισμό, ο οποίος ως ψυχοπνευματική κατάσταση αντίστασης και ολικής άρνησης της κυριάρχησης, έχει και αυτός τις αρνητικές επιπτώσεις και συνέπειες του. Τι νόημα έχει η εμβριθής, η ενδελεχής μελέτη-καταγγελία του ολικά αλλοτριωμένου καπιταλισμού, χωρίς την πράξη, μόνη ικανή και δυνατή να αλλάξει, ή τουλάχιστον να τροποποιήσει προς το καλύτερο τα πράγματα; Για το λόγο αυτό, εκτός από τον Μαρκούζε, και ο Γκολντμάν⁶ με τον Γκόρζ⁷, τον Μαλλέ⁸ κ.α. συνέλαβαν την θεωρία του επαναστατικού ρεφορμισμού που είχε μια σημαντική επίδραση στη Γαλλική αριστερά εισφέροντας κυρίως στη δημιουργία του PSU, αλλά και στη διεθνή νέα αριστερά, συμμετέχοντας στο κίνημα της Πράξης με σεμινάρια, διαλέξεις κ.α.

Μετά βέβαια άρχισε να οικοδομείται από το σύστημα μια πολύ πιο άγρια και συστηματική κυριάρχηση, που μόνο η γενικευμένη εξέγερση⁹, όπως έλεγε ο Μαρκούζε μπορεί να θέσει εκ νέου σε αμφισβήτηση.

Κατά τον Αντόρνο ζούμε έναν λεηλατημένο κόσμο, έναν κόσμο ανάπηρο, αποκαμωμένο, ταπεινωμένο, ρηγματωμένο, συντετριμμένο. Υπάρχει απόλυτη ανάγκη για την αναβίωση μιας νέας κριτικής θεωρίας, μίας νέας κριτικής θεώρησης του κόσμου, όπως θα έλεγε και ο Γκολντάμ. Ο μοντέρνος «λόγος» έχει μετατραπεί σε μια ξεπερασμένη μορφή της ορθολογικότητας, η οποία πλημμύρισε όλα ακόμη και τα απόκρυφα σημεία της κουλτούρας, της καθημερινής ζωής, του είναι. Στη θέση της κουλτούρας¹⁰ εμφανίστηκε, διαδόθηκε και επιβλήθηκε μια κουλτούρα του υπαλληλάκου, των δούλων, των υπηρετών. Μια πληροφοριακή πραγματιστική ψευδογνώση και συγχρόνως μέσα στην ασημαντότητά της  παράλογη. Το παράλογο του «προφανούς», χωρίς να είναι τίποτα προφανώς προφανές, είναι πλέον η νέα ανατριχιαστική κυρίαρχη κατάσταση. Η κατάφαση έχει αναχθεί σε νόρμα, σε υποχρέωση, σε υποβολή.

Με αυτά τα νέα πολιτισμικά και γλωσσικά δεδομένα, ο Αντόρνο  εφευρίσκει ένα νέο φιλοσοφικό-κριτικό λόγο. Χρησιμοποιεί πολύ συχνά κοινές λέξεις (δηλαδή δεν χρησιμοποιεί πάντοτε φιλοσοφικούς όρους), στις οποίες αποδίδει ή προσδίδει από τα συμφραζόμενα ένα φιλοσοφικό περιεχόμενο. Χρησιμοποιεί κατά κόρο μεταφορές, εμφάσεις, παρομοιώσεις, αντιθέσεις και ότι  άλλο μπορεί από το γλωσσικό οπλοστάσιο άριστα, δημιουργώντας έτσι μια σύνθετη εικονοκλαστική, καινοτόμα γλώσσα, που μέσα στο γενικότερο μοντέρνο-μοντερνιστικό πρόταγμα των λογοτεχνικών πρωτοποριών, και κυρίως του Νταντά και του Σουρεαλισμού, διευρύνει το γλωσσικό-φιλοσοφικό πεδίο. Ουσιαστικά  δημιουργεί μια άλλη πρωτόγνωρη και δομικά αντισυμβατική φιλοσοφική- ή όπως έλεγαν οι φρανκφουρτιανοί – θεωρητική γλώσσα (langage). Στην ουσία πρόκειται για μια γλώσσα και συνάμα αντιγλώσσα¹¹.

Κατά τον Αντόρνο, μέσα στη μοντέρνα κοινωνία παρατηρείται η εγκατάλειψη του ιδανικού της ατομικής χειραφέτησης. Με τον θρίαμβο της ενσωμάτωσης επιβλήθηκαν νέες αξίες: Η προσαρμογή στις κοινωνικές νόρμες, η ομοιότητα-ομοιομορφία και η πριμοδότιση της ικανοποίησης των υλικών συμφερόντων. Μέσα σε αυτό τον κόσμο, ο φιλόσοφος δεν μπορεί παρά να διαπιστώνει ότι αυτό που είναι το πιο κατορθωτό, στο οποίο οι άνθρωποι γαντζώνονται, είναι συγχρόνως κάτι που δεν έχει καμία αποτελεσματικότητα, καμία αυθεντικότητα, καμία ουσία, καμία αξία. Πρόκειται για την πτωχή φόρμουλα, σύμφωνα με την οποία όλοι συμφωνούν στο εξής: Γίνε αυτό που είσαι.

Και επειδή η ζωή δεν ζει πλέον, το μόνο που υπάρχει είναι η αγωνία, η οποία έχει γίνει η φύση του σύγχρονου ανθρώπου. Σύμφωνα με την κυρίαρχη-μοντέρνα ιδεολογία αντιλαμβανόμαστε την άγνοια των σχέσεων κυριάρχησης, δεδομένου ότι έχουν μετατραπεί σε ψυχολογία του μπαρ, στην υποστήριξη του status quo, στη θεωρία της συνομωσίας, στην από-υπευθυνοποίηση των ατόμων. Πρόκειται για διάδοση και επιβολή μορφών του υποσυνειδήτου σε μαζική κλίμακα, στη μάζα: Στη μετατροπή δηλαδή του ανθρώπου σε μάζα. Με αυτά τα δεδομένα εκλείπουν και οι δυνατότητες που είχαν κάποτε οι άνθρωποι να οδηγηθούν στην χειραφέτηση μέσα από τη συνειδητοποίηση της αλλοτριωτικής ύπαρξης τους στον ύστερο και ακόμη χειρότερα  στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό. Ο αυθορμητισμός, που κάποτε έπαιξε ένα σημαντικό, ακόμη και πρωταρχικό ρόλο, κατά τη Ρ. Λούξεμπουργκ¹², έχει εξαφανιστεί ή ισοπεδωθεί. Και αυτός που διασώζεται δυστυχώς εύκολα χειραγωγείται από τους κρατούντες. Έτσι η ελευθερία θα πρέπει μάλλον να θεωρήσουμε ότι ανήκει στο παρελθόν. Έτσι εκλείπει μαζί με τον Λόγο¹³, και η όποια επαναστατική διάθεση. Δεν υπάρχουν πλέον μέσα στον ύστερο και ιδίως στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, οι δυνατότητες, οι βάσεις ευδοκίμησης, διάδοσης, ανάδειξής της σε ανερχόμενη-κυρίαρχη τάση. Μόνο η  απαισιοδοξία περισώζεται για να κρατά σε εγρήγορση την εναπομείνασα ακόμη συνείδηση του ανθρώπου.

Και όσο δεν ξεσπούν  νέα κινήματα στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις τύπου Μπέρκλεϋ,  Μάη του ’68 κ.α., με έντονη την ιδεολογική κριτική διάσταση, δεν υπάρχει περίπτωση να  ταρακουνηθεί το σύστημα από οικονομίστικα κινήματα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Βλ. μεταξύ άλλων Μ. Horkeimer-Th.Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard.

2.      Βλ. Γκ. Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας.

3.      Βλ.  R. Barro, L’ Altenative, Stock.

4.      Βλ. τις αναλύσεις της εποχής (1995 και εξής) του Γκαργκαλίσκυ και της ομάδας του και σημερινό blog του.

5.      Βλ. Χ. Μαρκούζε, Έρως και πολιτισμός, Κάλβος, Μονοδιάστατος άνθρωπος, Παπαζήσης, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον/βιβλία, Αντεπανάσταση και εξέγερση, Παπαζήσης.

6.      Βλ. L. Goldmann, Structures, mentales et creation culturelle, Médiations.

7.      Bλ. Α. Gorz, Reformisme révolutionnaire, Stock.

8.      Βλ. S. Mallet, Pouvoit ouvrier, Galileé.

9.      Βλ. Ib. et. 5.

10.  Βλ. H. Marcuse, Culture et société, Minuit και ειδικότερα τα δύο κεφάλαια που αποπειράται την κριτική κουλτούρας. Βλ. και Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός και Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα τ. Ι.

11.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη), Μέρος έβδομο, «Μεταπαγκοσμιοποίηση: Άνθρωπος, Γλώσσα, Μεταγλώσσα», σσ. 385-445 και Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Γλώσσα και μεταγλώσσα...», «Κείμενα, Γλώσσα-Μεταγλώσσα», σσ. 550-558.

12.  Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ, Γενική απεργία, Δ. Βιβλιοθήκη.

13.  Βλ. Μ. Χορκχάϊμερ, Η έκλειψη του Λόγου, Κριτική.