Γ. ΤΟΥΓΙΑΣ: ΑΠΟ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Β. Φιοραβάντες

Γ. ΤΟΥΓΙΑΣ: ΑΠΟ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

I

Σήμερα υπάρχει όλο και περισσότερο στην Ελλάδα ένα κλίμα τέλους εποχής (fin de règne), αντί η βαθειά και παρατεταμένη κρίση να υποβοηθήσει τη δημιουργία και την ανάδειξη πρώτα ιστορικού, συμβαίνει μάλλον το αντίθετο. Αντί η βαθειά και παρατεταμένη κρίση να υποβοηθήσει τη δημιουργία και ανάδειξη πρωτοποριών, συμβαίνει μάλλον το αντίθετο. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία να λάβουμε υπόψη, ακόμη και να ξαναθεωρήτικοποιήσουμε κριτικά τις προειδοποιήσεις της παλαιότερης φωτισμένης πρωτοπορίας. Στην προκειμένη περίπτωση δίνουμε έμφαση στον Τούγια (στο παράδειγμα και το έργο του), έναν στρατευμένο καλλιτέχνη των δεκαετιών 1950-90, και αυτό γιατί προειδοποίησε εμφατικά για την επερχόμενη καταστροφή.

Το 1967 επέστρεψε στη χώρα μας από το Παρίσι που ζούσε για πολλά χρόνια, για να αγωνιστεί ενάντια στη Χούντα, να βιώσει ως αγωνιστής-καλλιτέχνης την εσωτερική διαλεκτική, εξ αντικειμένου πολιτικοποιημένη, και μάλιστα ιδεολογικοποιημένη  σε πρώτο πλάνο, άμεσα, σε αντίθεση με την άτονη τότε κατάσταση της Γαλλίας, πριν ξεσπάσει ο Μάης του ’68, τον οποίο εξάλλου κανείς δεν προέβλεπε (εκτός ίσως από τον Ζενέ και τον Σκλάβο, που ίσως  τον προέλεγαν, τον προανήγγειλαν, υποθετικά, διανοητικά, διαισθητικά). Η αναγκαστική διαμεσολάβηση της Χούντας και η άμεση πολιτική τέχνη ως καθήκον αντίστασης μαζί με την καταγγελία της (νεο)καπιταλιστικής και της αναδυόμενης τότε καταναλωτικής κοινωνίας, που αποχαύνωνε τον άνθρωπο (οπότε αυτός δεχόνταν πλέον  αδιαμαρτύρητα τον δυνάστη) δεν κατόρθωσαν να δημιουργήσουν μία ευρύτερη και βαθύτερη συνείδηση της διάλυσης του κοινωνικού, της καταστροφής σε όλα τα επίπεδά, που θα επέφερε σε λίγο η καλπάζουσα παγκοσμιοποίηση, και κυρίως η ισοπέδωση εν τέλει που θα επιβάλλει των πάντων: συνείδηση, ιδεολογία κ.α.

Η επιστροφή του Τούγια στην Ελλάδα, επιβεβλημένη για έναν απόλυτα συνειδητοποιημένο και ριζοσπάστη καλλιτέχνη της εποχής, για έναν στρατευμένο άνθρωπο, διαφοροποίησε αισθητά τη μετέπειτα τέχνη του, προς μια τέχνη-καταγγελία, απομακρύνοντάς την από τις αναζητήσεις, μορφολογικές και αισθητικές, της τότε  πρωτοπορίας(art infornel)  του Παρισιού. Η Ελλάδα τότε ήταν ένα άνυδρο αισθητικά και εικαστικά τοπίο, ένα πεδίο μηδενικής αισθητικής-πλαστικής αναζήτησης, αν εξαιρέσουμε τον Ρίτσο, τον Βάρναλη, τον Αναγνωστάκη, τον Θεοδωράκη και λίγους ακόμη κυρίως ποιητές, τους οποίους είχε εξορίσει η Χούντα. Όλα μηδέν, στο τίποτα, στο κενό, ειδικά δε στον εικαστικό χώρο. Και ο Τούγιας πάλευε ενάντια στο ρεύμα, στρατευμένος όμως πρωταρχικά πολιτικά. Το αισθητικό-μορφολογικό τίμημα όμως για αυτόν τον καλλιτέχνη της πρωτοπορίας ήταν βαρύ. Γρήγορα έχασε την επαφή με τη παρισινή πρωτοπορία, την κατεύθυνση των προηγούμενων ανήμορφων (art informel) αναζητήσεων του και κυρίως αυτών  του Παρισιού. Στη χώρα μας τότε κυριαρχούσε παντού ξηρασία, άγνοια, δεν υπήρχε καμία επαφή με τις ιστορικές και νεώτερες εικαστικές πρωτοπορίες. Για το λόγο αυτό πολλοί καλλιτέχνες της γενιάς του που συνέχισαν να μένουν στο εξωτερικό, στη Ρώμη, το Τορίνο, τη Νέα Υόρκη, το Βερολίνο και πρώτιστα στο Παρίσι, αν και όλο και περισσότερο ενσωματωμένοι στο γαλλικό κίνημα, στο γαλλικό πνεύμα και σύστημα, συνέχισαν να εργάζονται μέσα στο γενικότερο πνεύμα των  τότε παρισινών και γενικότερα διεθνών  αισθητικών και καλλιτεχνικών πρωτοποριών. Το ίδιο εννοείται ισχύει και για τους καλλιτέχνες που συνέχισαν να διαμένουν στις άλλες καλλιτεχνικές μητροπόλεις που προαναφέραμε, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στα καλλιτεχνικά-αισθητικά ρεύματα και τις αντίστοιχες κοινωνικές-ιδεολογικές καταστάσεις. Όλοι όμως οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο, σε υπαρξιακά κενά, σε έντονη και βαθιά κρίση, ακόμη και σε υπαρξιακή όπως ο μέγας Τσίγκος στο Παρίσι.

Ο Τούγιας επέλεξε συνειδητά την πολιτική αντίσταση μέσω της τέχνης του, πιστεύοντας ότι στη καταδυναστευόμενη από το στρατό Ελλάδα θα λειτουργήσει αφυπνιστικά.

Η μεταλλαγή αυτή, από ιδεολογικής σκοπιάς, συνιστά  μια πράξη συνειδητής αντίστασης για μια χαμένη ίσως εκ των προτέρων υπόθεση, όπως έλεγε ο νεαρός Λούκατς, παραφράζοντάς τον. (Σήμερα βέβαια βιώνουμε μία αντίστοιχη τραγική κατάσταση: τη Χούντα των αγορών και την αδυναμία ανατροπής τους). Συγχρόνως ο Τούγιας αποτόλμησε ένα άνοιγμα του πεδίου της παρέμβασής του στην κριτική του καταναλωτικού και μονοδιάστατου καπιταλισμού, μέσω των έργων του, το οποίο μορφικά-μορφολογικά αλλάζει ριζικά προς νέες καταστάσεις πρώτιστα πολιτικο-ιδεολογικές.

                                                                  II

Τούγιας, Σκλάβος, Σίμωση, Ραφτοπούλου, Κουλεντιανός, Φιλόλαος, Ανδρέου, Τσίγκος, Πράσινος… Στο έργο τους υπάρχουν απόηχοι της Αντίστασης, του μεταπολεμικού γενικότερα κινήματος, των κινημάτων της παγκόσμιας απελευθέρωσης. Πρέπει όμως να συνθεθεί μια εποπτική και ολική εικόνα. Ο Εμφύλιος διαπερνά το έργο τους μαζί με τα προτάγματα της αισθητικής και εικαστικής πρωτοπορίας. Πρόκειται για μια μοναδική ιδεολογικά πολιτική και αισθητική σύνθεση και κληρονομιά, πολύ μάλιστα βαριά για τις νεώτερες γενιές, ικανή όμως λόγω των ανθεκτικών ιστορικών ριζών της να βοηθήσει τον Τούγια να ορθώσει το ανάστημά του στη Χούντα.

Ο Τούγιας αναδεικνύει ένα μοναδικό επαγωγικό τρόπο καλλιτεχνικής εργασίας και συγχρόνως πρόσληψης της αλλοτριωτικής πραγματικότητας, όπως αυτή διαμορφώνεται μεταπολεμικά με τον καλπάζοντα νεοπλουτισμό και καταναλωτισμό. Ο Τούγιας είναι επαγωγικός και συγχρόνως μοναχικός: Η εσωτερικοποίηση του διαλόγου του καλλιτέχνη με την ύλη, τα υλικά, τις τεχνικές κ.α. και η μετάπλασή του σε τέχνη, σε έργο τέχνης πάντοτε καινοτόμο, ριζοσπαστικό, πολιτικά και ιδεολογικά κριτικό. Έτσι δημιουργούνται και οι αντίστοιχες κριτικές ακόμη και αντιστασιακές νοηματικές και ψυχοπνευματικές δομές του έργου του. Οι μορφές που δημιουργούνται τοποθετούνται στο ευρύτερο επίπεδο της διεθνούς μοντέρνας τέχνης, με ιδιαιτερότητες πάντοτε και ιδιομορφίες. Η art informel (ανήμορφη τέχνη) στα πλαίσια της μεγάλης Σχολής του Παρισιού είναι μία σταθερή αναφορά για πολλούς από τους καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορίας του Παρισιού, και για το Τούγια ειδικότερα. Συγχρόνως ο Τούγιας άρχισε μία αρκετά προσωπική προβληματική, σχετικά με τη σχέση ζωγραφικής, γλυπτικής και χώρου. Από τη χούντα και μετά η στρατηγική επανακατάκτησης, με χαμπερμασιανούς όρους, του χώρου, έγινε κύριος στόχος του, ως να περιοριζόταν όλη η συζήτηση περί μοντέρνες πλαστικότητες στην επανακατάκτηση από τον καλλιτέχνη του χώρου, της πλατείας κ.α., που είχε καταλάβει ο στρατός με τα άρματα μάχης. Έτσι ο Τούγιας μέσα από πρωτόγνωρες διαδικασίες κατέληξε στη δημιουργία εντελώς νέων έργων – περισσότερο ή κυρίως νοηματικών – νοηματιστικών (conceptuels) κατά τον δικό του ιδεολογικό, πολιτικό τρόπο. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε εντελώς νέες και μοντέρνες μορφές, με προεξαρχούσα την ιδεολογικο-πολιτική συνιστώσα, ανέδειξε νέες και καινοτόμες πρακτικές άρνησης, αντίστασης, μορφικής-μορφολογικής-αισθητικής και συνάμα ιδεολογικοπολιτικής: Την καταγγελία της κατεσμένης τάξης, του συστήματος, της απάνθρωπης, της αντιανθρώπινης και ολικά αλλοτριωτικής φύσης του. 

                                                                    ΙΙΙ       

Με βάση τα προηγούμενα και μέσα σε συνθήκες έντονης και παρατεταμένης κρίσης, προέχει πλέον η διαμόρφωση και η πριμοδότηση μιας αναστοχαστικής προβληματικής και προσέγγισης του έργου του Τούγια. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερο  ενδιαφέρον το ξεπέρασμα της αντινομίας μεταξύ της θεώρησης του έργου ενός καλλιτέχνη της πρωτοπορίας και το έργο της πρωτοπορίας συνολικά, καθόσον υπάρχει μία ιδιότυπη, ακόμη και παράδοξη διαλεκτική μεταξύ του μερικού με το γενικό.

Από μία ορισμένη άποψη πρέπει να αποπειραθούμε με τη μορφή του πάντοτε δοκιμίου και τις δύο προσεγγίσεις. Η συστηματική επί σειρά ετών προσέγγιση της ιστορίας και της θεωρίας της μοντέρνας τέχνης, από την άλλη βοηθά να επισημανθούν και να κατανοηθούν οι ιδιομορφίες του έργου του Τούγια, στρατευμένου καλλιτέχνη της ελληνικής και της παρισινής πρωτοπορίας. Σε κάθε περίπτωση δε η αντινομία αυτή, όμοια με την αντινομία μεταξύ αποσπάσματος και ολότητας ή σύνθεσης, θα πρέπει να αποτρέπει από τη δημιουργία κάθε συστήματος σκέψης και όποιων άλλων, όπως ακριβώς ο Τούγιας σε όλη του τη ζωή στρατεύτηκε στον αγώνα ενάντια στο σύστημα σε όλες τις εκφάνσεις και εκφράσεις του.

*Ο κ. Βασίλης Φιοραβάντες είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης και του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.