Η ΑΝΑΓΚΗ ΑΝΑΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

 Η ΑΝΑΓΚΗ ΑΝΑΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Είναι απόλυτη ανάγκη η μελέτη του συγκεκριμένου, η ανάδειξη της διαλεκτικής[1] που εμπεριέχει. Η φιλοσοφία κατά κανόνα ασχολείται με οτιδήποτε άλλο παρά με το συγκεκριμένο, με αποτέλεσμα να ξεπέφτει στον εύκολο και ελεύθερο στοχασμό, στη μεταφυσική, στην ιδεολογία. Το συγκεκριμένο όμως σήμερα αποκτά και πάλι ενδιαφέρον μετά από αρκετές δεκαετίες. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται στη φιλοσοφία να το ξανασκεφτεί διαλεκτικά, αναδεικνύοντας την (τις) εσωτερική (-ές) δυναμική (-ές) του. Εξάλλου η φενακιστική λειτουργία των κυρίαρχων ιδεολογιών δεν θα αποτρέψουν την εκδήλωση των αντινομιών του συστήματος. Οπότε η σωστή και γρήγορη διάγνωση της κατάστασης θα μας επιτρέψει να δράσουμε συνειδητά και μετά γνώσεως.

Ο υποβιβασμός των ανθρώπινων σχέσεων με την κρίση της παγκοσμιοποίησης και με τη διαδικασία αποπαγκοσμιοποίησης δημιουργεί τις προϋποθέσεις σε απώτατο βαθμό για τη δημιουργία ενός απίθανου μηχανισμού άμεσης εκμετάλλευσης. Με αυτά τα δεδομένα, δύο πρώτα συμπεράσματα που βγαίνουν από τη μέχρι τώρα κοινωνικοπολιτική πρακτική των τελευταίων 2-3 ετών είναι: α) Η κοινωνία ανασυγκροτείται, αναδιοργανώνεται διαλεκτικά εν μέσω βαθιάς κρίσης και αντιπαρατίθεται στο σύστημα όλο και περισσότερο σε διεθνή μάλιστα κλίμακα : Ευρώπη, Ν.Α. Ασία κ.τ.λ. Από την άποψη αυτή, μπορούμε να πούμε ότι η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία αντιπαρατίθεται στην αποπαγκοσμιοποίηση. Έτσι, από επιστημονική και επιστημολογική άποψη, προσανατολιζόμαστε σε μία παγκοσμιολογική – αντιπαγκοσμιολογική κοινωνική θεωρία. Και β) Η τάση προς την ολική, τη ριζική άρνηση της κοινωνίας τείνει να γίνει κυρίαρχη, παγκόσμια. Η φιλοσοφία, ως εκ τούτου, έχει ως κύριο καθήκον την ανάδειξη των προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου στην ιστορική του διάσταση με στόχο το ξεπέρασμα, την απελευθέρωση και τη χειραφέτηση.

Η μακρά περίοδος αποχαύνωσης που δημιούργησε και διέδωσε το σύστημα τελειώνει οδυνηρά για τους εξαρτώμενους. Η συνειδητοποίηση αυτού του τέλους, του τέλους της απάτης και της αυταπάτης μέσα από την άμεση βίωση του απίθανου αόρατου μηχανισμού άμεσης εκμετάλλευσης που είχε θέσει σε λειτουργία το σύστημα, είναι η αφετηρία για τη συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων για αλλαγή του κόσμου : προέχει πλέον η θέληση για την πραγματική ζωή. Η συνειδητοποίηση της ανάγκης εναλλακτικής λύσης ήδη άρχισε. Το ξεπέρασμα της αθλιότητας που γεννά μαζικά πλέον το σύστημα, θα προέλθει μέσα από τη ριζική άρνηση του. Αυτό ήδη άρχισε να επέρχεται με τρόπο απόλυτο και ολικό.

Η κρίση της παγκοσμιοποίησης είχε και έχει σαν αποτέλεσμα το ξεπέρασμα της ψευδαίσθησης της ύπαρξης θετικής κοινωνικής κατάστασης (ή θετικών κοινωνικών καταστάσεων) μέσα στη κοινωνία του ύστερου και παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Σ’ αυτές τις κοινωνίες η κυριαρχία της «ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης» (Αντόρνο) είναι απόλυτη, πλήρης, ολική και αυτό επιτυγχάνεται ή καλύτερα επιτυγχανόταν – μέσα από την ανάπτυξη και διάδοση διαφόρων αποπλανητικών ψευδο-επικοινωνιακών πρακτικών, μέσα από τη δημιουργία και ανάπτυξη ενός παράδοξου παιχνιδιού ουσιαστικά χωρίς παίχτες, χωρίς καμία αντιπαράθεση ουσίας μεταξύ θετικού και αρνητικού ή και χωρίς την ανάγκη αναζήτησης, ούτε καν ύπαρξης του όποιου νοήματος, καθόσον το αρνητικό και το θετικό είχαν χάσει προ πολλού κάθε σηματοδότηση μέσα στις κοινωνίες του ύστερου και στη συνέχεια του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Εξάλλου το θετικό και το αρνητικό, και κυρίως η υπόρρητη διαρκής διαπάλη τους ήταν καλυμμένη έντεχνα από τη διάχυτη αλλοτρίωση που γεννούσε, δημιουργούσε και διέδιδε το σύστημα, σε τέτοιο βαθμό που η αλλοτρίωση είχε αποκτήσει ολικό – πάνδημο χαρακτήρα, ή μέσα από την έφεση που δημιουργούσε δομικά το σύστημα προς τη φενάκη ύπαρξης ουσιαστικού δίπολου θετικού – αρνητικού : Οι αδυναμίες εξάλλου της σκληρής ζωής καθώς και η αναξκαστική εσωτερίκευσή τους, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, οδηγούσαν προς αυτό το καταφύγιο. Ενώ η αλλοτρίωση ποτέ δεν ξεπεράστηκε μέσα σ’ αυτές τις κοινωνίες, δημιουργήθηκε πολλές φορές η εντύπωση από τη βιομηχανία της (υπο-)κουλτούρας κ.α.  ότι κάτι γίνεται. Για τους λόγους αυτούς, ο άνθρωπος κατέληξε να ζει όλο και περισσότερο ποιοτικά και ποσοτικά απομονωμένος. Η μετάλλαξη της θετικότητας σε αρνητικότητα καθώς και το αντίστροφο είναι μόνο ιδεοληψία, μία αλλαγή επιφαινομένων. Σήμερα όμως με την ολοκληρωτική άρνηση αυτής της κοινωνίας που εμφανίστηκε στον ορίζοντα μέσα από την έκρηξη των αντινομιών της, αλλά και γιατί το σύστημα κάνει μετωπική, ολική επίθεση στον άνθρωπο, θέλοντας να επιβάλλει κατά πολύ πιο βάρβαρες και εξαθλιωμένες συνθήκες επιβίωσης, διανοίγεται η προοπτική μέσα από την εκκολαπτόμενη πλέον παγκόσμια μεγάλη άρνηση  για τη δημιουργία μιας νέας κοινωνικότητας : Για το ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης στην πράξη. Βασική συνιστώσα αυτής της κοινωνικότητας που θα δημιουργηθεί συστηματικά πλέον, θα είναι η κατάργηση, το ξεπέρασμα των ιεραρχικών δομών, που είναι η ραχοκοκαλιά του ύστερου και απόλυτα - ολικά θα λέγαμε - διαμεσολαβημένου καπιταλισμού.

Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του καπιταλισμού, που κατόρθωσε με τη μετατροπή του σε μονοπωλιακό, ήταν η καταστροφή της συνείδησης του ανθρώπου κάθε μορφής. Στη θέση της δημιουργήθηκε ο υπεραλλοτριωτικός μηχανισμός, η αυτοματοποίηση, η ρουτίνα, η πτώχευση του βιωμένου κόσμου πια : Η δημιουργία του απόλυτα «αποικιοποιημένου εσωτερικού κόσμου», για τον οποίο κάποτε μιλούσε ο Χάμπερμας, αλλά στην πορεία και αυτός μάλλον θαμπώθηκε από τα «επιτεύγματα» των Golden Boys.  Μόνο μερικοί διανοούμενοι, ποιητές, καλλιτέχνες και φιλόσοφοι αντιστάθηκαν σε αυτόν τον ξεπεσμό. Αλλά και εδώ έχουμε το δράμα στην ουσία της συνείδησης [2] που είχε πρωτομιλήσει ο Χέγκελ, και που στη συνέχεια μετεξελίχθηκε σε «τραγική συνείδηση», σύμφωνα με τον Λούκατς [3], με ενδεχόμενη τη δυνατότητα μετατροπής της σε επαναστατική, ενδεχομενικότητα που με την παγίωση του μονοπωλιακού καπιταλισμού όλο και περιοριζόταν και απομακρυνόταν από τον ορίζοντα της ιστορίας. Αυτή η συνείδηση προοδευτικά μετεξελίχθηκε σε συνείδηση του δράματος, ένα δράμα που και αυτό τουλάχιστον στην εκδοχή του Μπέκετ – έπαψε προοδευτικά να υπάρχει. Η κοινωνία της ειρήνευσης που εγκαθιδρύθηκε παγκοσμίως ήθελε μόνο παραγωγή, αναπαραγωγή και διαρκώς αυξανόμενη κατανάλωση. Επρόκειτο για την πλήρη κυριαρχία του ποσοτικού, που παρά τον Μάη του ‘68 δεν διαταράχθηκε ουσιαστικά. Έτσι αυτή η τυφλή και άκρως ποσοτικοποιημένη λογική, σε διαρκές γίγνεσθαι προς το όλο και περισσότερο ποσοτικό έφθασε στα όριά της. Δημιούργησε την έκρηξη του συστήματος, το οδήγησε μοιραία, αναπόδραστα στην αυτοκαταστροφή του. Δεν χρειάζονται άλλα δράματα πλέον. Αυτό που χρειάζεται είναι η καθαρότητα πνεύματος και η σύλληψη των εναλλακτικών δυνατοτήτων που δημιουργούνται άμεσα μέσα από αυτή τη διαδικασία. Έτσι δημιουργείται και η προϋπόθεση για μια νέα μεγάλη θετικότητα για τη σύγχρονη κοινωνία σε κρίση, ως μετατροπή της ενύπαρκτης ήδη απέραντης αρνητικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης σε θετικότητα, υπό την προοπτική της δημιουργίας του ολόπλευρου, του ολικού ανθρώπου. Αυτή η μετατροπή δεν θα είναι μόνο η κυρίως φιλοσοφική ή θεωρητική, όπως πολύ σωστά και κρίσιμα έχει επισημάνει ο νεαρός Μαρξ ήδη από τα Χειρόγραφα[5] ήδη και τη Γερμανική ιδεολογία[6], αλλά πρακτική, ουσιαστική. Φαίνεται δηλαδή ότι διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για μια ευρύτερη συνειδητοποίηση για τη δημιουργία και πάλι του δράματος συνείδησης που ζει σήμερα η ανθρωπότητα παγκόσμια, και που κατά τον Μαρξ αυτό το δράμα μπορεί να μετεξελιχθεί σε επανάσταση, μέσα από την απαραίτητη συνειδητοποίηση που πρέπει να συνοδευτεί στη συνέχεια. Απ’ ότι φαίνεται αυτή μέχρι τώρα ήδη προοδευτικά προχωρά άλλοτε με μικρούς ρυθμούς και άλλοτε με άλματα. Επανάσταση χωρίς συνείδηση δεν γίνεται, ούτε έχει γίνει ποτέ. Το ίδιο ισχύει και για την επανάσταση που ήδη άρχισε. Το ίδιο ισχύει και για την επανάσταση που επέρχεται. Ήδη η μελέτη των έργων του Μαρξ επανήλθε σαν επικαιρότητα και πάλι διεθνώς, καθώς και των έργων άλλων μεγάλων ριζοσπαστών διανοούμενων και θεωρητικών. Αλλά πριν από όλα η αρχική νέα μεγάλη άρνηση πρέπει ν’ ανοίξει μια χαραμάδα ξεπεράσματος, να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ορμητικής εισόδου του κόσμου στο πεδίο του αυτοπροσδιορισμού. Και φαίνεται ότι ο κόσμος έχει ήδη αφυπνιστεί, προϋπόθεση για ν’ αναπτυχθεί μια νέα επαναστατικότητα, μια νέα ριζοσπαστικότητα παγκόσμια.

Η σύγχρονη κρίση δημιούργησε τις προϋποθέσεις αποσυγκόλησης των καταπιεστικών δομών της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Έτσι οι μικρο-υποκειμενικότητες που αποδεσμεύτηκαν με τη σειρά τους κατανόησαν την καταπιεστική φύση της κορεσμένης εξουσίας, τις καταπιεστικές λειτουργίες των μορφών της ιεραρχημένης και κυρίως της κατεστημένης εξουσίας. Οι μικροκοινότητες και κατά περίπτωση οι μικροκοινωνικότητες έτσι στον κοινό αγώνα που έχουν ήδη μπει ενάντια στο ληστρικό κατεστημένο μπορούν να συγκροτήσουν τη σύγχρονη πραγματική «ριζική υποκειμενικότητα»[7], με προοπτική την αυτοπραγμάτωσή της, η οποία πλέον γίνεται ορατή, εμφανίζεται στον ορίζοντα της ιστορίας ως δυνατότητα πλέον.

Το ίδιο το σύστημα προκάλεσε μια σχισμή, ένα ρήγμα στο εσωτερικό του, έτσι ώστε εκεί που φαινόταν άτρωτο μέχρι πριν, δημιούργησε την αυτοάρνησή του, την ελπίδα ότι είναι δυνατή η καταστροφή του, και τουλάχιστον την κατάρρευσή του. Αυτό το ρήγμα δημιούργησε συγχρόνως ένα χάσμα στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου, το οποίο περιμένει να γεμίσει με καταστροφές, με ρήξεις, με αμφισβητήσεις, με αμφισβητήσεις, με ανατροπές. Αυτό αποτελεί και την προϋπόθεση εκδήλωσης αρνήσεων, της μεγάλης άρνησης, της ριζοσπαστικής ολικής άρνησης του συστήματος. Ποιο σύστημα θα δημιουργηθεί στη θέση του παλιού, μόνο η πράξη θα μπορέσει να απαντήσει, η ριζοσπαστική, η ανατρεπτική πράξη των πρωτοποριών κατ’ αρχάς και των μαζών στη συνέχεια. Είναι σίγουρο ότι έρχονται μεγάλα αναποδογυρίσματα, λόγω της πρωτόγνωρης αποϊεροποίησης  που προκλήθηκε, από την κατάρρευση της L. Brothers.  Μέσα σ’ αυτό το νέο πλαίσιο έγινε ορατή, διακριτή, υπαρκτή η δυνατότητα της ανατροπής. Εμφανίστηκε ήδη στον ορίζοντα αυτή η δυνατότητα ακριβώς ως δυνατότητα, όπου πριν δεν υπήρχε καν ως πιθανότητα, παρά μόνο ως θεωρητική σύλληψη των βαθιών αντινομιών του συστήματος.

Η ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης διεύρυνε και την ενσωμάτωση των ομάδων, των τάξεων, των ανθρώπων : την ενσωμάτωση γενικά. Η αποπαγκοσμιοποίηση δεν σταματά απλώς τη διαδικασία ενσωμάτωσης, που ήταν το κύριο όπλο του μονοπωλιακού, του ύστερου και στη συνέχεια του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, αλλά αποσυνθέτει δομές και ιεραρχίες, καταστρέφει τάξεις και ομάδες. Η επίθεση είναι γενική ενάντια στον άνθρωπο, και κυρίως στον άνθρωπο -  κεφάλαιο. Πού θα σταματήσει αυτή η διαδικασία καταστροφής; Βαδίζουμε προς την κατάργηση του συστήματος, όπως είχε προειπεί ο Μαρξ; Ή η κατάρρευση του συστήματος θα μας συμπαρασύρει όλους θα μας απαξιώσει και θα μας εξοντώσει; Ο αγώνας που διεξάγεται, και κυρίως ο αγώνας που έρχεται είναι χωρίς έλεος.

Η διαδικασία παγκοσμιοποίησης εκφύλισε τη συνείδηση των ανθρώπων, υπεραλλοτρίωσε τον άνθρωπο, διέλυσε τον συνάνθρωπο, από-ανθρωποποίησε – μονολεκτικά μιλώντας - τον άνθρωπο, και κυρίως τον πρώην συνάνθρωπο.  Η διαδικασία της άγριας αποπαγκοσμιοποίησης που ζούμε σήμερα διαλύει και τα ελάχιστα ψήγματα της εναπομείνασας συνείδησης μέσω της λουμπενοποίησης που προωθεί ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων, ακόμη και ολόκληρων λαών.  Η διαδικασία όμως της μεγάλης άρνησης που άρχισε, καθόσον η κρίση και η αποσύνθεση του συστήματος άγγιξαν κάποια όρια (ανθρώπινα, υπαρξιακά κ.α.) θα αποτελέσει την αφετηρία επανασυγκρότησης και αυτοκαθορισμού του ανθρώπου, της αναγέννησης της συνείδησής του. Ο δρόμος βέβαια είναι μακρύς. Απλώς έγινε η αρχή…

Η αναπαραγωγή του καπιταλισμού των παγκοσμιοποιημένων μονοπωλίων έχει φθάσει σε οριακό σημείο, ίσως και να έχει σταματήσει, με αποτέλεσμα την κρίση του συστήματος, την αποπαγκοσμιοποίηση, το τέλος ίσως του συστήματος. Γενικότερα ισχύει η αρχή – ίσως και ο νόμος – ότι σύστημα που δεν εξελίσσεται, ή δεν αναπαράγεται για οποιονδήποτε λόγο – και στην προκειμένη περίπτωση υπάρχουν εγγενείς δομικοί λόγοι – καταρρέει.

Σήμερα η ανθρωπότητα ζει τη γενικευμένη κρίση τη παγκοσμιοποίησης : κρίση του συστήματος που προήλθε από το εσωτερικό της, από το γεγονός ότι οι αντιφάσεις της ξεπέρασαν ένα οριακό σημείο. Το σύστημα όσο αναπτυσσόταν και επεκτεινόταν κάλυπτε, υπέκρυπτε αυτές τις αντιφάσεις. Όταν όμως κατέρρευσε η κορυφή του συστήματος, το χρηματιστηριακό κεφάλαιο, βγήκαν αυτές οι ακραίες αντιφάσεις στην επιφάνεια, με όλες τις επιπτώσεις. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, νέες εκφάνσεις, νέες εκφράσεις δημιουργούνται, καθώς και νέες σηματοδοτήσεις οι οποίες προοδευτικά αναδύονται. Οι παλιές συγχρόνως που επανακάμπτουν ανοίγουν νέους δρόμους, ειδικά δε στην περίπτωση συνένωσης ή σύνδεσής τους με τις νέες, νέους ορίζοντες στη σκέψη, νέες προοπτικές στην πράξη. Η έννοια της κοινωνικής πράξης[8] (ή πρακτικής) αποκτά πάλι όλο το νόημά της, αρκεί να επανατοποθετηθεί δημιουργικά, ιστορικά. Από την άλλη χωρίς καμιά ανάγκη στείρας αναπόλησης, η αντιδραστικής ιδανικοποίησης, ανοίγει ο δρόμος για νέες και κριτικές συλλήψεις, εννοιοδοτήσεις, θεωρητικοποιήσεις, ανατροπές.

Μια νέα δημιουργική περίοδος για την ανθρωπότητα αρχίζει μέσα από τα συντρίμμια της παγκοσμιοποίησης, αρκεί να επιβιώσει ο Νέος Άγγελος (του P. Klee) της προόδου, σύμφωνα με τον Β. Μπένζαμιν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Κ. Κόζικ., Η διαλεκτική του συγκεκριμένου, Οδυσσέας.

2. Βλ. την πολύ σημαντική αναφορά που κάνει σε αυτό το θέμα ο R. Vaneigem, στο  Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων.

3. Βλ. Γκ. Λούκατς, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο

4. R. Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων, σ. 148.

5. Διεθνής βιβλιοθήκη

6. Gutenberg, τ.I και II .

7. R. Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων, σ. 301.

8. Είναι μία μαρξική έννοια στην οποία επιμένε